Morgunblaðið - 24.10.1999, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Gull og
grænir
skógar
1848. „Landið allt endurómar af
þeirri óþverralegu upphrópun gull!
Gull! GULL!“ var ritað af vandlaat-
ingu. „Akurinn er skilinn eftir hálf-
plægður, húsið hálfbyggt og engu
sinnt nema smíði pála og haka,“
sagði í lokagrein blaðsins, þar sem
þessi ákafi var í fyrsta skipti á prenti
nefndur gullæði, „gold rush“. Utgáfu
hins blaðsins, California Star , var
hætt hálfum mánuði síðar, þegar rit-
stjórinn og útgefandinn varð sjálíúr
gripinn þessu æði.
Blaðið Californian kom aftur út í
ágúst, uppfullt af fréttum af gullæð-
inu. Þar sagði, að gullsvæðið væri
svo gjöfult að jafnvel hálfur sann-
leikurinn hljómaði eins og ævintýri.
Gullgi'afarar sættu sig ekki við
minna en 30 til 40 dala virði af gulli á
dag og færðu sig um set ef leitar-
svæði þeirra gæfi minna af sér.
Vegna þessara auðæfa væri verðlag
hins vegar allt komið úr böndunum
og hefði tvö- og þrefaldast frá því um
vorið.
Lífið var ólíkt léttara hjá þeim
sem fyrstir komu á gullsvæðið sum-
arið 1848 en þeim sem á eftir fylgdu
næstu árin. Það var svo sannarlega
nóg af gulli og alltaf fundust nýir
staðir þar sem hægt var að tína það
upp af jörðinni án nokkurrar fyrir-
hafnar. í fyrstu leituðu allir upp í
Coloma-dalinn, að sögunarmyllunni
hans Sutters, en fljótlega áttuðu
menn sig á að allt í kring voru svip-
aðar ár, svipuð gil þar sem hlyti að
vera hægt að finna gull. Og það var
nánast sama hvert var litið, árnar
sem runnu niður hlíðar Sierra
Nevada fluttu allar með sér gull. I
norðri voru það árnar Feather,
Yuba, Bear og American og sunnar í
Kaliforníu voru það árnar Cosum-
nes, Mokelumne, Calaveras, Stanis-
laus, Tuolumne, Merced og
Mariposa. Fyrstu mánuðina ein-
beittu menn sér að gulleit í norðri,
en í ágúst fannst gull í Stanislaus
ánni.
Við fundinn í Stanislaus ánni flutti
fjöldi gullgrafara sig suður á bóginn,
enda bárust sögur af ótrúlegum auð-
æfum þar. Sem dæmi má nefna, að
tveir menn sem unnu saman höfðu
tvö þúsund dali á dag upp úr krafs-
inu, ef krafs skyldi kalla, því þeir
tíndu gullmola upp af jörðinni. Við
American-ána var gullið heldur ekki
á þrotum, ef marka skal sögu sem
færð var á prent, á þá leið að jarðar-
för þar hefði leyst upp þegar gull-
grafarar, sem krupu við gröf félaga
síns, fundu gullmola um alla jörð.
Þeir tíndu upp alla mola sem þeir
fundu í fljótu bragði og fluttu svo
kistu félagans á annan stað, þar sem
ekki var jafnmikið gull að finna.
Æðið nær stranda I milli
Fréttir af gullinu í Kaliforníu voru
farnar að berast norður á bóginn, til
Oregon, suður í gegnum Mexíkó til
landa Suður-Ameríku og þær leituðu
einnig í austur, alla leið til borga
austurstrandar Bandaríkjanna. í
október 1848 höfðu New York búar
þó ekki enn haft áreiðanlegar fregnir
af gullinu í vestri, enda voru aðeins 6
farþegar um borð í gufuskipinu Cali-
fomia þegar það lagði úr höfn að
morgni 6. október. Skipið sigldi niður
með austurströndinni, með ströndum
Suður-Ameríku, fyrir Horn og upp
með vesturströndinni. Það kom við í
fjölmörgum höfnum, þar á meðal í
Mexíkó. Þegar Califomia loks náði
áfangastaðnum, San Francisco, nær
átta mánuðum síðar, vom farþegam-
ir ekki lengur 6 heldur 360. Gullæðið
hafði gjörbreytt ferðinni.
Á austurströndinni hafði fyrstu
fréttum af gullinu verið tekið afar fá-
lega. Mörg dagblöð sögðu svosem
trúlegt að þar væri gull að finna, en
fráleitt að það væri í svo miklu
magni sem haldið var fram. Miklu
líklegra væri, að íbúar Kaliforníu
væm að ýkja. Þetta væri kannski
auglýsingaskram, til að fá fleiri til að
setjast að þama fyrir vestan.
New York búar og íbúar Washing-
ton fengu áreiðanlegar fregnir af
gullinu 24. nóvember 1848, réttum
Hvernig náðu
þeir gullinu?
ÞÓTT auðvelt, hafí verið að nálg-
ast gullið í fyrstu, þegar það lá
nánast við hvers manns fætur,
þurfti fljótlega að fara að hafa
meira fyrir vinnslunni. Gullgraf-
ararnir notuðu ýmsar aðferðir til
að auðvelda sér verkið.
Fyrsta áhaldið sem notað var til
að sigta gullið frá ársandinum var
járnpanna. Pannan var fyllt að
þremur fjórðu með ársandi og
fyllt með vatni. Stærstu steinar
voru þvegnir vandlega, svo gull-
sandur sæti eftir í pönnunni og
þeim svo hent. Síðan var pönn-
unni hringsnúið og hún hrist um
Ieið. Eftir 20 til 30 sekúndur var
pönnunni hallað án þess þó að
hætt væri að snúa og hrista, henni
difíð í vatnið og það látið skola
sandinn ofan af gullinu, sem sat
eftir í botninum.
Annað áhald var „vaggan". Það
var trékassi á valta, sem einn
maður mataði á sandi og vatni
meðan annar vaggaði kassanum
fram og til baka til að láta vatn
skilja sand og gull að.
Næst kom „Langi Tom“, af-
langur trékassi, sem vatn var leitt
í gegnum, svo menn þurftu aðeins
að mata hann á sandinum, en
gullið sat eftir í sigti á botninum.
Mest afköst fengust með lengri
útgáfu af „Langa Tom“, gáttar-
stíflunni. Nokkrir menn þurftu að
vinna saman við gáttarstífluna ef
vel átti að vera, en þeir náðu líka
margfalt, betri árangri en með
„vöggu“, hvað þá pönnu.
Þegar erfíðara varð að fínna
gull í árframburði varð að grípa
til hakans og höggva það úr kvar-
sæðum í berginu. Síðar tóku stór-
virkari tæki og sprengiefni við. I
Kaliforníu var líka fundin upp ný
aðferð til að nálgast gullið, þar
sem kraftmikilli vatnsbunu var
beint að fjöllum og hæðum, til að
skilja að leir, stein og gull.
Sumir duttu rækilega í lukkupottinn. Þessi gullgrafari, James Warner
Woolsey, sá ástæðu til að sitja fyrir hjá Ijósmyndara með fjögurra
kílóa gullklumpínn sinn í fanginu.
Gjaldmiðill Kaliforníu var gull,
gullmolar eða gullsandur.
Myntír voru sjaldséðar í versl-
unum á árum gullæðisins.
tíu mánuðum eftir að James Mars-
hall tók upp glampandi völuna í
American-ánni. Daginn áður hafði
sendiboði yfírmanns bandaríska
hersins í Kaliforníu komið til Wash-
ington, með skýrslu yfirmanns síns
og gull í farteskinu. Orð æðsta yfir-
manns bandaríkjahers á vestur-
ströndinni var ekki hægt að draga í
efa. Þarna var gull í ómældu magni.
Öll dagblöð austurstrandarinnar
sögðu frá skýrslunni og Polk forseti
hélt því fram að yfirvöld hefðu alltaf
vitað af gullinu, þess vegna hefðu
þau höfðað stríð á hendur Mexíkó.
Að mati sagnfræðinga átti sú yfirlýs-
ing rætur að rekja til pólitíkur, ekki
sannleiksástar.
Síðustu daga nóvembermánaðar
birtust tilboð frá skipafélögum á
austurströndinni um flutninga til
vesturstrandarinnar. Fyrsta skipið
var tilbúið til brottfarar 1. desember.
Á þeim tíma vora gullgrafarar á
vesturströndinni flestir hættir að
grafa, enda orðið kalt í hlíðum Sierra
Nevada og vatnið í ánum óx svo í
haustrigningum að erfitt var að nálg-
ast gullið. Ibúar austurstrandarinn-
ar áttu hins vegar langa leið fyrir
höndum og veitti ekki af að leggja
sem fyrst af stað, svo þeir gætu hafið
gullgröftinn um leið og þeir kæmu
vestur. Og þeir hlýddu svo sannar-
lega kallinu. Dagblöðin sögðu tutt-
ugusta hvern mann ákveðinn í vest-
urför. Hvert skipið í kjölfar annars
lagði af stað til Kaliforníu. Hinn 25.
janúar var svo komið að níu skip
sigldu þaðan þann eina dag með
samtals meira en 600 farþega. Skipin
sigldu ýmist niður að Panama-eiði,
þar sem farþegarnir fóru í land og
ferðuðust í vögnum yfir á Kyrrahafs-
ströndina og reyndu að komast um
borð í skip sem færi upp með strönd-
inni til San Francisco, eða að siglt
var alla leið fyrir suðurodda Suður-
Ameríku, Horn.
Landleiðin langa
Ekki áttu allir þess kost að kaupa
sér far með skipi vestur. Miklu fleiri
lögðu af stað landleiðina, sem þýddi
margra mánaða erfiði. Fyrst varð að
koma sér vestur að Missouri ánni,
gjarnan að bænum Independence.
Þar þurfti að bíða færis fram í maí,
þegar slétturnar miklu þar vestur af
vora nógu grónar til að hægt væri að
ala uxana og dráttarklárana. Eftir
slétturnar tók Rocky Mountain fjall-
garðurinn við, svo eyðimörk og loks
var það lokaáfanginn, tindar Sierra
Nevada. Fjöllin varð að leggja að
baki í síðasta lagi í október, áður en
vetraði og snjóaði.
Þessi margra mánaða ferð, allt að
fjögur þúsund kílómetrar fyrir þá
sem komu lengst að, reyndist mörg-
um um megn. Sagnfræðingar hafa
áætlað, að um 6% hafi aldrei komist
á áfangastað. Ferðalangarnir óttuð-
ust allir Indíána mest, en raunin
varð sú, að veikindi og slys urðu
miklu fleiram að fjörtjóni. Rifflarnir,
skammbyssurnar og hnífarnir, sem
ferðalangarnir tóku með sér til að
verjast Indíánum, hafa að líkindum
orðið fleirum að fjörtjóni en rauð-
skinnarnir, því skot hlupu úr byssun-
um fyrir slysni í höndunum á óvön-
um mönnum og hnífarnir reyndust
ekki síður skeinuhættir. Maturinn
gekk til þurrðar, kólera lagði marga
að velli og aðrir voru illa haldnir af
skyrbjúg. Ef menn villtust af leið
urðu þeir uppiskroppa með vatn. Og
ef þeir lifðu ógurlegan þorstann af
gátu þeir dáið af að drekka allt of
mikið vatn loksins þegar þeir komust
í vatnsból. Skepnurnar hrandu líka
niður, enda var slóðin fljótt svo fjöl-
farin að allt gras í kringum hana var
nagað niður í rót.
Farangurinn, sem ferðalangamir
tóku með sér í þennan langa akstur,
reyndist oftast of mikill. Beggja
vegna slóðarinnar lágu búsáhöld,
húsgögn, áhöld til gulleitar, fatnaður
og bækur eins og hráviði. Einn
ferðalanganna ritaði í dagbók sína,
að sá sem hirti upp allt það, sem
kastað hefði verið af vögnunum til að
létta þá, yrði ríkur maður. Og við
austurhlíðar Sierra Nevada vora
hesta- og uxakerrur svo hundraðum
skipti, vagnar sem ferðalangar höfðu
skilið eftir og haldið fótgangandi yflr
brött fjöllin.
Sumir tóku ekkert með sér nema
malinn sinn og héldu gangandi af
stað. Dagblað nokkurt skýrði frá
Skota, sem lagði af stað gangandi frá
Pennsylvaniu með aleiguna í hjólbör-
um. Honum tókst að komast alla leið
vestur og sneri sigri hrósandi heim á
ný, fimmtán þúsund dölum ríkari. En
sagan endaði ekki svo vel hjá öllum.
Ekki Gósenland ailra
Sú Kalifornía sem mætti ferða-
löngum eftir langa og stranga ferð
var ekki alltaf Gósenlandið sem þá
hafði dreymt um. Margir komust
ekki þangað fyrr en svo síðla hausts
1849 að þeir höfðu nauman tíma til
að leita gulls. Þá urðu þeir að finna
sér samastað og vinnu yfir veturinn,
til að hafa í sig og á. Það gat reynst
þrautin þyngri, því allir vora í sömu
hugleiðingum. Um 700 skip köstuðu
akkerum við San Francisco árið
1849, með um 40 þúsund farþega frá
öllum heimshornum. Ekki var óal-
gengt að skipverjar tækju þátt í
kapphlaupinu, svo um haustið voru
yfirgefin skip um allan flóa. Sumir
brugðu á það ráð að draga skipin
upp á land, til að verða sér úti um
vistarverur yfir veturinn.
Við þennan hóp sjófarenda og sjó-
manna bættust þeir tugir þúsunda
sem komu landleiðina. Og þegar þeir
loks komust í gullleitina, sumarið og
haustið 1849 og vorið 1850, árið sem
Kalifornía varð formlega eitt ríkja
Bandaríkjanna, var ekki eins mikið
að hafa og þeir höfðu vænst. Alltaf
varð dýpra á gullinu, þeir þurftu að
þræla langan vinnudag en höfðu vart
fyrir salti í grautinn, enda verðlag
svívirðilegt. Eitt egg kostaði dal. Nál
og tvö tvinnakefli kostuðu sjö og
hálfan dal, ríflega mánaðarlaun her-
manns. Kaupmenn og hótelhaldarar
vora þeir einu sem gátu verið öragg-
ir um afkomu sína.
Eftir því sem fleiri urðu um hit-
una minnkaði umburðarlyndið gagn-
vart náunganum. Indíánamir höfðu
alltaf verið litnir homauga, en 1850
náði andúðin einnig til Mexíkóa,
Chile-búa og Frakka. Gullgrafarar
sendu yfirvöldum bænaskjöl, þar
sem þeir fóru fram á að útlendingum
væri bannað að sækja sér bandarískt
gull. Þessi andúð varð að hatri og
hatrið braust út í ofbeldi. Um helm-
ingur allra íbúa Kaliforníu árið 1850
vora ungir karlmenn, ekki orðnir
þrítugir, og í samfélagi þeirra varð
drykkja og annar ólifnaður daglegt
brauð.
Um 1855 var svo komið að fæstir
gerðu meira en skrimta af gullinu.
Gullleitin varð einstaklingum um
megn. Til að nálgast málminn þurfti
að sprengja berg og mylja það. Stór-
virkar vinnuvélar tóku við af pönn-
unni, vöggunni, Langa-Tom og gátt-
arstíflunni. Gullgrafarai- urðu verka-
menn námafyrirtækja. Frá 1851
voru nýir íbúar Kaliforníu hins vegar
ekki lengur nær eingöngu ungir
karlmenn í fjársjóðsleit, heldur eig-
inkonur þeirra og börn. Þar með
varð Kalifornía heimili þessa sund-
urleita hóps, sem hafði eitt sinn átt
sér aðeins eitt sameiginlegt mark-
mið. Að finna gull. Nú sneri þetta
fólk sér aftur að fyrri störfum, land-
búnaði, verslun, alls konar handiðn,
lögfræði, rekstri ferja og vagna,
póstþjónustu og öllu því sem þurfti
til að reka samfélag.
150 árum eftir að gullæðið náði há-
marki í Kalifomíu er enn unnið þar
gull, en nú í hátæknilegum, tölvu-
stýrðum námafyrirtækjum, sem eiga
lítið skylt við gullgrafara síðustu ald-
ar. Það er hins vegar hægt að feta í
fótspor James Marshalls, Johns
Sutters og annarra í Marshall Gold
Discovery State Park, við bakka
American-árinnar í Coloma. Þar er
upphaflegu sögunarmylluna að vísu
ekki að finna, því flóð í ánni hreif
hana með sér á sjötta áratug síðustu
aldar. Nákvæm eftirlíking myllunnar
stendur töluvert fjær bakkanum.
Þrátt fyrir ferðamannastraum er ró-
legt og afslappað andrúmsloft í
Garði gullfundarins. Við árbakkann
krjúpa nokkrir Bandaríkjamenn, ef
til vill afkomendur gullgrafaranna á
síðustu öld, og skola ársand í pönnu.
HELSTU HEIMILDIR:
Malcolm J. Rohrbough: Days of Gold.
The Californian gold rush and the
American nation. University of Cali-
fornia Press Ltd. 1997.
Donald Dale Jackson: Gold Dust. Al-
fred A Knopf, Inc., 1980.
Bob Shallit: Califomia. Triumph of
the entrepreneurial spirit. Windsor
Publications, Inc., 1989.
Joann Levy: They saw the elephant.
Women in the California gold rvsh.
Archon Books 1990.