Morgunblaðið - 24.10.1999, Blaðsíða 4

MORGUNBLAÐIÐ
4 B SUNNUDAGUR 24. OKTÖBER 1999
„í Cambridge, ég var þar í verslun-
arskóla," svarar hún eins og ekkert
væri sjálfsagðara. „Fyrst hafði ég
lokið námi hér í Kvennaskólanum -
þá fóru allar dömur í Kvennaskól-
ann í Reykjavík. Eg lærði í skólan-
um í Englandi auk enskunnar alls
konar verslunarfræði. Bókhaldið
kunni ég fyrir, hafði lært það á
skristofunni hjá pabba í Borgar-
nesi - miklu betra bókhald en
kennt var í Cambridge.
Fékk mænuveiki
í ameríska sendiráðinu líkaði
mér vel að vinna. Ég var þar í sjö
ár. Ég hætti vegna veikinda. Eitt
af því sem ég vann við var að útbúa
vegabréfsáritanir fyrir fólk. Um
það giltu strangar reglur, það
þurfti meira að segja að taka
fingraför af fólkinu. Svo kom eitt
sinn flutningaskip hingað heim og
með þessu skipi átti að fara heill
hópur af íslenskum konum sem
áttu bandaríska menn eða unnusta.
Ég fór og sá hvernig um þær var
búið á skipinu, tjaldað var fyrir
rými á dekkinu, þar voru beddar
og á þeim áttu þær að liggja alla
leið til Ameríku. Við vorum tvær
stúlkur að vinna við að útbúa vega-
bréfsáritanir fyrir allar þessar
konur. Ein þeirra var með litla
telpu með sér. Sú kona var ekki
betri í enskunni en það að ég varð
að stýra hendinni á henni til að
skrifa orðið mother. En svo kom
upp úr kafinu að hún gat ekki farið
með skipinu af því að litla stelpan
var með mænuveikina. Ég smitað-
ist af henni af mænuveiki og varð
mikið veik. Ég fékk voðalegar höf-
uðkvalir og leið hræðilega. Máttinn
í fótunum missti ég ekki alveg þá.
Vegna þessara veikinda varð ég að
hætta þarna störfum. En ég lét
þetta ekki eyðileggja fyrir mér til
langframa - slíkt hef ég aldrei
gert.
Ég lá heima meðan ég var veik-
ust, þá voru foreldrar mínir fluttir í
bæinn, pabbi var orðinn hjartabil-
aður, sennilega af ofþreytu, hann
dó 1949. Mömmu hafði alltaf lang-
að til að flytja til Reykjavíkur, þau
fluttu suður 1946 og ég flutti heim
til þeirra aftur, áður hafði ég leigt
íbúð við Hringbraut. Selma systir
var á þessum tíma farin til náms í
listasögu til Ameríku. Hún átti
ekki að fá að fara vegna stríðsins
en ég gat fengið handa henni vega-
bréfsáritun og hún fór. Hún taldi
fráleitt að hún væri í hættu - og
vissulega kom hún heil heim aftur.
Eftir að ég fór að ná mér eftir veik-
indin fór ég til útlanda til lækn-
inga, ég átti talsverða peninga á
banka í Bandaríkjunum, ég hafði
fengið vel borgað fyrir vinnu mína
hjá ameríska sendiráðinu. Ég var
aðallega til lækninga í Sviss - þar
var ég hjá flinkum lækni og þar
átti ég góða vinkonu sem ég hafði
kynnst þegar ég var við nám í
Þýskalandi. Þangað hafði ég farið
að loknu námi í Cambridge. Eg var
í Heidelberg við þýskunám ásamt
svissneskri vinkonu minni. Við vor-
um í Heidelberg á Hitlerstímanum
árið 1937 - og Guð minn almáttug-
ur hvað þar var gaman. Ég hef
ekki verið á móti Hitler hálfa sek-
úndu síðan ég var í Heidelberg.
Fólkið var þarna svo frjálst og
hafði það svo gott. Alls staðar var
músik og fínar hljómsveitir, hljóð-
færaleikararnir voru allir
kjólklæddir. Það var kastali fyrir
ofan Heidelberg og þar var dansað,
á daginn spiluðu mennirnir í kjól
og hvítt fyrir utan en á kvöldin var
dansað í stórum sal. Ég dansaði
mikið. Ég bjó á hótelpensionati og
þar bjuggu gyðingastúlkur, við
þær var komið fram eins og alla
aðra - ég heyrði ekki minnst á
neinar gyðingaofsóknir eða varð
þeirra vör á annan hátt. Auðvitað
voru nasistar áberandi í þýsku
þjóðlífi. Einú sinni var ég t.d. á
leiksýningu í gömlu útileikhúsi. Þá
komu svartstakkarnir og stóðu
heiðursvörð á efstu tröppunum
meðan leiksýningin fór fram. AEir
voru þeir jafn fallegir, jafn stórir
og stóðu grafkyrrir. Mikið lifandis
ósköp voru þýsku strákarnir sætir
og vel klæddir."
Ekkert var til sparað
Við nánari eftirgrennslan kem-
ur í ljós að strákarnir í Cambridge
voru líka sætir. „Við Ragna
frænka, dóttir Jóns frá Svarfhóli,
Haraldur, Blaka og Björn S. Lárusson með niyndina Vemdarenglar og heilladísir eftir Blöku.
Myndin af Helgu Maríu sem
hengd verður upp í klefa
skipstjórans.
Helgu Maríu gefið nafn af Helgu Ingunni Sturlaugsdóttur,
Haraldur er í baksýn og séra Edvard Ingólfsson, sóknarprestur á
Akranesi, biður skipinu heilla og blessunar.
Helga María hin nýja og gamla
NÝLEGA kom nýr frystitogari Haraldar
Böðvarssonar hf. í heimahöfn og var gefið nafnið
Helga María AK 16, en það var nafn á fyrsta bát
fyrirtækisins, en Haraldur Böðvarsson keypti 17.
nóvember 1906 sexæringinn Helgu Maríu af
Jóhanni Björnssyni sem var hreppstjóri á
Akranesi. „Ég komst að því kvöldið eftir að
skipinu var gefíð nafn þann 7. október að Jóhann
Björnsson hafði skírt skip sín í höfuðið á systrum
sinum og þessi Helga María, sem báturinn var
nefndur eftir, var fædd á Svarfhóli í
Stafholtstungum 1. aprfl 1880. Hún var um tíma
ráðskona hjá Jóhanni bróður sinum í Bakkakoti
og síðar rjómabústýra hjá baróninum á
Hvítárvöllum. Helga Marfa giftist Jóni Björnssyni
kaupmanni frá Bæ og eignuðust þau fjögur börn,
þeirra á meðal var Halldór H. Jónsson, sem
stundum var nefndur stjórnarmaður íslands og
var einn af stofnendum Burðaráss," sagði
Haraldur Sturlaugsson í samtali við
Morgunblaðið. „Ég þekkti Halldór lauslega og
fannst þetta skemmtileg tilviljun því f dag er
Burðarás stærsti hluthafinn í Haraldi
Böðvarssyni hf. og hefur svo verið um nokkurra
ára skeið. Björn S. Lárusson, barnabarn Jóhanns
Björnssonar sem seldi bátinn Helgu Maríu, er
ferðamálafulltrúi á Akranesi og var sem slíkur
viðstaddur þegar hinum nýja frystitogara var
gefið nafn. Hann sagði mér frá hinum óbeinu
tengslum Halldórs við bátinn Helgu Maríu og það
með að ein systir Halldórs og dóttir Helgu Maríu
Björnsdóttur væri á lífi. Það er Guðrún Laufey
Jónsdóttir sem hefur listamannsnafnið Blaka.
Guðrún frétti af nafngiftinni og hafði samband
við mig og kvaðst vilja gefa mér mynd af móður
sinni og málverk eftir sig sem heitir
Verndarenglar og heilladísir og óskaði eftir að
listaverkið yrði hengt upp í matsalnum um borð í
hinni nýju Helgu Maríu, en myndina af móður
sinni vill hún að hengd verði upp í klefa
skipstjórans. Verður þetta gert næst þegar skipið
kemur í höfn, en það er nú í sinni fyrstu
veiðiferð. Þannig er nú sagan af þessari
skemmtilegu tilviljun," sagði Haraldur.
sem með mér var þar, skemmtum
okkur mikið með háskólastúdent-
unum þar. Þetta voru allt vinir
okkar. Þá kunni ungt fólk að vera
vinir,“ segir Blaka. Sem dæmi um
dansfíkn ungs fólks þessa tíma þá
getur Blaka þess að í upphafi ferð-
ar sinnar til Cambridge stansaði
Brúarfoss á Reyðarfirði. Unga
skipverja langaði til að halda ball
en ekkert slíkt var fyrir hendi svo
þeir opnuðu eitthvert hús og héldu
þar ball. „Ég, önnur stúlka og frú
sem gift var í Ameríku sem einnig
voru með í ferðinni, tókum þátt í
gleðinni. Mörgum árum seinna
hitti ég ungan mann sem tók þátt í
þessu. „Þú hefðir átt að vita í
hverju við lentum fyrir það að
hafa brotist inn til þess að geta
dansað við ykkur,“ sagði hann við
mig.“
Aður en Blaka hélt heim frá
námsdvöl sinni erlendis heimsótti
hún Halldór bróður sinn sem var
að stúdera í Stokkhólmi, hún hafði
þá ferðast víða. „Pabbi ykkar hlýt-
ur að hafa verið vel fjáður að geta
haldið ykkur öllum úti við nám og
ferðalög?" spyr ég. „Það hlýtur að
vera, en það var aldrei talað um
slíkt á heimilinu, aldrei talað um
peninga," svarar Blaka. Faðir
hennar fór oft út til innkaupa en
Helga María, móðir hennar, var
lítið gefin fyrir ferðalög. „Mömmu
leiddust sjóferðir og fór því ekki
með pabba út en seinna fannst
henni gaman að fljúga," segir
Blaka. „Allt fannst henni þó sjálf-
sagt að gera fyrir okkur og pabbi
sparaði sannarlega ekkert við
okkur, við fengum að skemmta
okkur mikið. Við fórum á böll og
komum á eftir heim með marga
gesti. Það var AFGA-vél í húsinu
og við bjuggum til kaffi og gáfum
gestum kökur og brauð sem alltaf
var nóg til af. Þannig var fólk
„trakterað" um miðjar nætur. Svo
var dansað svolítið meira. Eftir
eina slíka nótt sagði pabbi: „Hver
var það sem spilaði svona vel á pí-
anóið í nótt?“ Honum leiddist ekki
gestakomurnar meira en þetta.
Hann var líka mikið gefinn fyrir
tónlist, hann kom með fyrsta
grammifóninn í héraðið og mikið
af skemmtilegum plötum. Hann
var svo glaður, kátur og gestrisinn
og það var mamma líka. Hún
saumaði oft búnkana af rúmfatn-
aði og sendi fátæku fólki, hún var
ekki að tala um þetta - bara gerði
þetta. Ég komst að þessu löngu
síðar í samtali við fólk úr Borgar-
nesi og líka því hvað pabbi hafði
hjálpað mörgum sem áttu erfitt."
Frá Aðalverktökum
á forsetaskrifstofu
Víkur nú sögunni aftur til Sviss
þar sem Blaka var sem óðast að ná
heilsu á ný og ferðaðist með vin-
konu sinni frá Þýskalandsdvölinni
forðum fram og aftur um Sviss og
Ítalíu. „Þessi kona var rík og hún
átti greifafrú að vinkonu á Italíu
sem ég kynntist siðar vel. Sú var í
vinfengi við ítölsku drottninguna.
Þegar pólitísk vandamál steðjuðu
að komu stjórnmálamennirnir til
greifafrúarinnar og báðu hana að
tala við drottninguna sem svo aftur
átti að leggja inn gott orð hjá kon-
unginum." Eftir að Blaka kom
heim eftir öll þessi ferðalög og
hafði fengið heilsu á ný voru
bankainnistæðurnar í Bandaríkj-
unum þrotnar. „Þá var Halldór
bróðir orðinn háttsettur hjá ís-
lenskum aðalverktökum og ég
spurði hann hvort ég gæti ekki
fengið vinnu á skrifstofunni hjá
þeim í Keflavík. Hann hélt nú ekki
en ég hélt áfram að nauða í honum
þar til hann lét un
dan og ég fór að vinna hjá Aðal-
verktökum. Við unnum í litlum
kofa og ég fékk herbergi á hótel-
inu þar sem ég svaf nema þegar
flugvélar urðu innlyksa og farþeg-
ar þurftu að gista, þá þurfti ég að
fara í bæinn eins og strákarnir
sem unnu með mér. Þá kom ég
kannski heim um miðjar nætur og
þurfti af stað aftur snemma morg-
uns. Vegurinn á milli Reykjavíkur
og Keflavíkur var ansi slæmur þá
svo þetta gat verið talsvert puð.
Svo var það eitt sinn eftir að
skrifstofan hjá Aðalverktökum var
flutt í bæinn og ég var að ná mér
eftir veikindi að ég hitti Henrik
Björnsson forsetaritara í leikhúsi.
Hann spurði hvort ég fengist
kannski til að vinna á skrifstofunni
hjá foysetanum, Ásgeiri Ásgeirs-
syni. Ég þekkti þá báða, þeir voru
vinir foreldra minna og Dóru,
konu Ásgeirs, þekkti ég líka. Ég
kvaðst ekki geta unnið nema hálf-
an daginn heilsunnar vegna. „Þú
þarft ekki að vinna nema hálfan
daginn," svaraði Henrik. Þannig
hófst^starf mitt á skrifstofu for-
seta Islands þar sem ég annaðist
bókhald og fleira. Ég hafði haft
góðar ritvélar en því var ekki að
heilsa á skrifstofu forsetaembætt-
isins. Þetta var slæmt t.d. þegar
skrifa þurfti trúnaðarbréf fyrir ís-
lenska sendiherra. Ég mæltist til
að fá nýja vél og sótt var um eina
slíka - en yfirvöld neituðu. For-
stjóri IBM bauð skristofunni
nokkru síðar fullkomna ritvél til
kaups en við fengum enn neitun.
Þá gaf forstjórinn embættinu nýja
vél. Skrifstofan var í Alþingishús-
inu, mín aðstaða var á gangi sem
gengið var um til fatageymslu og
snyrtingar, ég fékk nýtt skrifborð
en ekki var fleira keypt fyrir mig
þau fimmtári ár sem ég starfaði
við embættið. Ég kom oft til að að-
stoða þegar veislur voru haldnar á
Bessastöðum. Forsetinn sagði
stundum í gríni að ég væri svo
sniðug að tala við Rússana - þó
kunni ég ekki orð í rússensku.
Einhvern veginn tókst mér að
gera mig skiljanlega en ekki veit
ég hvernig. Hitt veit ég að Rúss-
arnir skemmtu sér vel við þessar
„samræður". Forsetahjónin
bjuggu þá uppi á lofti á Bessastöð-
um og þar bjuggu líka stúlkurnar
en bflstjórarnir bjuggu í næsta
húsi. Það var yndislegt að vinna
fyrir Ásgeir Ásgeirsson og frú
Dóru.
Hjúkraði
helsjúkri móður
Ég hætti störfum hjá embætt-
inu þegar Ásgeir hætti sem forseti
og þá kom sér vel hvað ég hafði
verið lagin að tala við Rússana. Ég
fór til starfa hjá utanríkisþjónust-
unni - og var send rakleiðis til
Rússlands. Margt var þar öðruvísi
en ég hafði vanist, t.a.m. listasöfnin
voru góð. I Rússlandi var ég í fimm
mánuði eða þar til mamma veiktist.
Hún fékk ristil og var lögð á spít-
ala, þar datt hún út úr rúmi og
mjaðmagrindarbrotnaði. Þegar ég
frétti þetta vildi ég fara heim til
þess að annast hana. Ég komst
ekki alveg strax til hennar, varð að
bíða í tvo mánuði eftir að það feng-
ist manneskja í staðinn fyrir mig.
Daginn eftir að ég kom heim fór
mamma loks í aðgerð vegna brots-
ins, sú aðgerð lagðist illa í mig
enda urðu eftirköst hennar blóð-
tappi við heilann. Mamma óskaði
eftir að geta legið heima og ég fékk
frí frá störfum og hjúkraði henni
hér í þrjú ár - þar til hún dó. Hún
fékk oft óráð þegar blóðtappinn
hreyfði sig og þá gat hún ekki sofið
- stundum í heila sex sólarhringa.
Ég vakti yfir henni og stundum
syfjaði mig mikið. Ég keypti mér
liti eins og börn nota og pappír og
fór að mála til að halda mér vak-
andi.“
Myndefni
að handan?
En hvaðan fékk Blaka myndefn-
ið? „Það kom bara til mín -
kannski að handan, hver veit.
Frændi minn einn sem er skyggn
sagði eitt sinn að það stæðu hjá
mér látnir málarar þegar ég væri
að mála - ekki veit ég neitt um það
og hvað sem því líður hélt ég áfram
að mála. Svo var ég einu sinni á
gangi niður í bæ og mætti Svavari
Guðnasyni listmálara. Hann var
góðvinur Selmu systur minnar.
Hann spurði mig frétta og ég sagð-
ist vera farin að mála. Hann kom
og skoðaði myndirnar mínar og
vildi að ég sýndi þær á Mokka. Ég