Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1900, Page 17

17
io. Ýmislegt í landnámi Jiljvarinssona.
Svo segir Lndn. II. p. 8. k.: »Alfvarinn Válason hafði fyrst numit
nesit á millim Beruvíkurhrauns ok Ennis; hans synir voru þeir: Höskuldr
er bjó að Höskuldsá, ok Ingjaldr, er bjó að Ingjaldshváli, en Goti at
Gotalæk og Hólmkell at Forsi við Hólmkelsá«. A þessu svæði er margs
að geta:
Foss við Hólmkelsá. Eigi er nú bygð á þeim stað, sem bær
Hólmkels stóð. Sá maður er nefndur Sveinn, sem bæinn flutti. Breytti
hann þá nafni hans og lét hann heita Sveinsstaði; svo heitir hann enn.
Lækur rennur þar ofan og er foss í honum uppi í hliðinni. Þar skamt
frá er hjáleiga sem heitir Foss. En það er ekki Foss við Hólmkelsá.
Líka er búið að breyta nafni árinnar: hún er nú hölluð Laxá. En foss-
inn, sem i henni er, hafa menn ekki getað fært úr stað; ogekkihafa þeir
heldur tekið burtu íornlega bæjarrúst, sem þar er á árbakkanum rétt íyrir
neðan fossinn. Þar hefir bær Hólmkels verið, á því getur ekki verið
neinn efi, því þar nærlendis er enginn joss í annari á. Laxá, sem nú
er kölluð, er því hin forna Hólmkelsá. Bæjarrústin er nokkurn veginn
glögg. Hún er nál. 16 fðm. löng frá norðri til suðurs og nál. 4 fðm.
breið. Henni er skift í 2 tóftir, og eru þær næstum jafn-langar. Aust-
urveggurinn er svo glöggur, að sjá má að á honum hafa dyrnar eigi ver-
ið. Vesturveggurinn er óglöggari, og munu þær hafa verið þar. Þeim
megin er útsýni fegra. Fám föðmum neðar er önnur rúst; hún er óglögg-
ari en svo, að með vissu verði sagt, hvað þar hefir verið. Rústirnar eru
austanmegin árinnar og beygir hún þaðan til vesturs fyrst. Þar er stakk-
garðsrúst skarnt fyrir norðan ána, svo sem stekkjarveg frá fossinum, og
hefir hæglega mátt leynast þar, svo eigi sæist frá bænum. Þetta er á
leiðinni til Ingjaldshóls, þegar hjarn er og beint má fara. Ber það því
heim, að þetta sé stakkgarðurinn, sem Víglundarsaga segir frá, að Hólm-
kelssynir sæti fyrir þeim Víglundi. Er þvt annaðhvort, að höfundur
þeirrar sögu hefir verið hér kunnugur, ellegar hin staðlega samkvæmni
kemur af því, að sannindi eru í sögunni, að þessu leyti að minsta kosti.
Löngum spöl norðar heita Kumlahryggir. Þeir hafa blásið upp, og sagt
er, að þar hafi fundist eitthvað af málmtægi. En svo er langt síðan, að
nú voru menn ófróðir um það.
Gotalækur. Hæðin, sem Hólmkelsá (nú Laxá) fossar ofan af,
gengur þaðan til vesturs. Er þar bær, sem Skarð heitir, kendur við skarð,
sem er í hæðinni. Þar kemur fram lækur nokkuð stór, og er hann stund-
um ranglega kallaður Hólmkelsá, en oftast þó »lækurinn«, og er það stytt
úr nafninu Gotalækur. Bak við skarðið, sem »lækurinn« kemur fram úr,
er dalhvarf, eigi all-lítið, er heitir Búrfellsdalur (af Búrfelli, dálitlu einstöku
- 3