Vísir - 30.11.1967, Blaðsíða 5

VISIR . Fimmtudagur 30. nóvember 1967.
.___— - - —*am
Pétur Sigurðsson:
HVERS A HUN
AÐ GJALDA?
■Listir-Bækur-Menningarmál-
Hver hún? Það er snotur bók í
þægilegu broti, tæpar 250 blaðsíð-
ur, og „tlleinkuð íslenzkum kon-
um“. Og svo hefur bókin ekki
selzt, er mér sagt. Bókin kom út
fyrir 15 árum. Af tilviljun komst
hún í hendur mínar og ég las hana
mér til gagns og fróðleiks. Upp-
runalega kostaði bókin óinnbundin
innan við 100 kr., en nú mun hún
kosta eitthvað innan við 50 kr. Það
er ekki vandalaust að kynna hana
að gagni í mjög stuttu máli, því
að hún er allefnisrík.
Bókin heitir Roðasteinn lausnar-
innar. Höfundurinn, frú Anna Z.
Osterman er sænsk kona, víst all-
vel lærð. Hún skrifar réttari ís-
lenzku en margur fæddur íslend-
ingur. Bókinni er skipt í 5 megin-
kafla:
I. Hefðarfrú og dýrlingur: —
Æviágrip heilagrar Birgittu.
II. Brautryðjendur: Friðrika
Bremer.
III. Þrælkun og lausn: — Þáttur
um galdramálin, upptök þeirra, með
ferð og niðurfall.
IV. „Hjálp heitir eitt“i þátt-
ur um læknagaldur og læknavís-
indi.
V. Skáldið, heimurinn og al-
heimurinn: — Þáttur um Gustaf
Fröding.
Allir eru kaflarnir fróðlegir og
markverðir, ekki sízt hinn síðasti,
um fræga, umdeilda og sérkenni-
Iega sænska skáldið, skrifaður af
næmum skilningi og snilld.
Um heilaga Birgittu segir höf-
undur: „En frú Birgitta er ekki
einungis persóna, sem tilheyrir
þjóðsögunum og dýrlingasögun-
um. Hún var einu sinni til í raun-
veruleikanum líka, lifandi kona úr
holdi og blóði; og hún var kona,
sem þorði að segja valdamestu
mönnum þessa heims til syndanna,
eins og þeir væru lítil börn, en
hún talaöi á vegum síns himneska
herra og drottins reiðiþrungin refs-
ingarorð til konunga, drottninga
og annarra veraldlegra stórmenna
og loksins jafnvel til hins Heilaga
Föður sjálfs. En enginn þeirra virð
ist hafa treyst sér til þess að
þagga niður í hinni bersöglu spá-
konu drottins."
Sjö ára dreymdi litlu stúlkuna
draum, sem markaði lffsstefnu
hennar. Hún sá í draumnum konu,
sem var „klædd skínandi hvítum
fötum, og var eins og Ijósbirtu
legði út frá fatnaði hennar. Hún
hélt á kórónu, sem hún sýndi
baminu, um leið og hún spuröi:
„Viltu eignast kórónu þessa?"
Litla telpan játaði því, en þá
þrýsti konan kórónunni svo langt
niður á höfuð bamsins, að það
fann, hvérsu hringur kórónunnar
snart gagnaugað. í sama bili
hvarf sýnin.“ I
Strax á æskuárunum fékk Bir-
gitta sterka löngun til að lifa heil-
ögu lífi, helzt að ganga í klaustur,
leit á sig sem verkfæri í hendi
Guðs, undir vernd heilagrar Maríu
meyjar eöa jafnvel Krists sjálfs.
Þegar fram liðu stundir gaf hún
sig allmjög að ritstörfum. Síðar
safnaði biskup einn öllum frásögn-
unum um vitranir hennar og gaf
þær út 1 átta bindum, sem svo
dreifðust í afritunum út um alla
Evrópu.
Hér er þvi miöur ekki unnt að
rekja sögu þessarar merku konu.
Hún vann sleitulaust að því að
hefja konuna upp úr niðurlæg-
ingu. Hið mikla baráttumál hennar
var að koma upp klaustri í Sví-
þ'jóð og fá leyfi páfa til að stofna
þar nýja reglu — „Reglu San
Salvatoris“. Þetta var áratuga
barátta. Birgitta Birgisdóttir dó í
j júlímánuði 1373 og þá var klaust-
\ ur hennar enn ekki fullsmíðað.
Draumur hennar varð þó að vem-
leika og klaustrið vann sitt mark-
verða verk.
Næsti kafli bókarinnar er um
kvenréttindahetjuna Fredriku
Bremer. Einn þátturinn í afrekum
hennar var skáldsagnagerð. Undir
dulnefni ritaði hún skáldsögur og
| hlaut heimsfrægð fyrir. Þessi kafli
er alls ekki bragðdaufur og þykir
mér líklegt að mörg íslenzk kona
vildi gjarnan lesa hann. Bækrr
Fredriku Bremer voru þýddar á
mörg tungumál og bókaforlög
kepptust um að gefa þær út. —
I einu ávarpi sínu segir hún:
„Systur, sem við höfum enn ekki
heyrt getið um, en sem við treyst-
um að séu til í hinum ævafomu
ríkjum Asíu, á víðlendum Síberíu,
í keisaraborgum Rússlands; systur,
sem hafa gefið okkur fagrar fyrir-
myndir, er lengi hafa lýst oss frá
vesturríkjum Evrópu; og þér, syst-
ur í hinu mikla landi hinum megin
hafsins ... og þér, kristnar konur
meðal Afríkuþjóða, kristnar koi\ur
á eyjum Suðurhafsins; blíðar, ást-
ríkar systur um alla jörð; systur,
sem við treystum þegar, áöur en
við höfum séð þær, sem við elsk-
um þegar, áður en við þekkjum
þær — réttið okkur hendur ykkar,
og stofnum bandalag, slíkt er
aldrei enn hefur verið stofnað á
þessari jörð, bandalag eins eilíft
og eðli guðs sjálfs. Þvi að styrjaldir
munu hætta, og tungum mun linna,
og kunnátta mun þrjóta, en kær-
leikurinn mun ekki þrjóta, kærleik-
urinn fellur aldrei úr gildi."
Þannig talaði þessi mikilvirka
og fræga kvenhetja.
Tilgangslaust er að reyna í lít-
illi blaðagrein, að gera grein fyrir
næstu tveim þáttum bókarinnar,
um galdramálin, læknagaldur og
læknavísindi. Allir vita, að þar ,er
um stórfurðulegt mál að ræða, og
j ófagurt sumt. í niðurlagi síðari
| kaflans, segir sænski læknirinn og
j náttúrufræðingurinn ísrael Hwass-
I er eftirfarandi orö:
„Þó er það miklu háleitari hug-
sjón en lækning einstaklingsins,
sem verður að gagntaka huga hans
i (læknisins), ef hún á að geta lyft
‘ honum upp á það þroskastig, að
hann megni að skynja háleitasta
markmið listar sinnar; þessi hug-
sjón er frelsun alls mannkynsins
úr greipum sjúkdómsins. Að gera
Váð fyrir möguleika þess, að allt
mannkyn gæti þannig frelsast af
aumleika, kvölum, vesöld og nið-
urlægingu .. . Það á þó ekki fyrir
okkur að liggja, né þeim kynslóð-
um, sem fylgja okkur næst á eftir,
að leysa þessa þraut. En einhvem
tfma þegar sá morgundagur mann-
kynsins rennur, sem hinir trúuðu
kalla „fylling timans“, þá mun
hún verða leyst“.
ísrael Hwasser varö prófessor
læknadeildar háskólans í Uppsölum
árið 1930.
Þá er það síðasti kafli bókarinn-
ar, um alkunna skáldið Gustaf
Fröding. Sá kafli er freistandi til
umtals. Þar 'ru sterkir litir. Þar '<
er mikil barátta háð og mikill sig-
ur unninn. Allar ævina hafði skáldið
orðið að heyja sína „Jakobs- j
glímu". Hann rogaðist, oft mjög
beygður, undir furðulegum arfi,
lifði örvæntingarstundir og leið oft
miklar sálarkvalir. Hann var um
skeið mjög umdeildur, olli sárum
vonbrigðum, hataður af sumum en
dáður af öðrum. En er það ekki
oft kross, sem lyftir hæst? Á hon-
um rættust sannarlega orð skálds-
ins: „Sá deyr ei, sem heimi gaf >
lífvænt ljóð“.
Eiríkur Hreinn F'nnbogason skrifar bókmenntagagnrýni:
/nc/r/ð/ G. Þorsteinsson:
Þjófur í Paradís
Almenna bókafélagið Reykja-
vík. Desember 1967.
Setning og prentun: Prent-
smiðjan Oddi h.f. Bókband:
Sveinabókbandið hf. Kápu-
teikning Kristín Þorkelsdótt-
ir. 134 bls.
„Skvaldriö berst frá sýslu-
tjaldinu út í sumardaginn."
Þannig 'hefst hin nýja saga
Indriða G. Þorsteinss. Og við er-
um leidd í brúökaupsveizlu, þar
sem er einn prestur, nokkrir
bændur og konur þeirra. Prest-
urinn og Steinn á Svarðbæli
halda ræður. Presturinn segir,
að hamingjan felist í dyggðugu
lífemi og hinna þakklátu bíði
paradís. Steinn er ekki sam-
mála presti. Hann telur, að
betra væri, ef kristindómurinn
leyfði okkur aö trúa því, að
paradís væri nú og hér, en ekki
annars staðar. Þá færi minna
úrskeiðis hjá fólki í von um
fyrirgefningu síðar.
Að lokinni veizlu riður fólk
heim — út í paradís sumarnæt-
urinnar. Steinn á Svarðbæli,
Bjöm á Dunki og Skila-Mangi
eiga samleið. af því aö Steinn
á flösku. Á heiðinni ríða þeir
fram á Hervald í Svalvogum.
Hann er oft einn á ferð um
nætur, og sumir halda, að hann
steli fé og hrossum , bænda á
heiðinni. Nú er hann með þrjá
til reiðar, teymir brúnt og grátt.
Björn á Dunki finnur ekki grá-
an fola, sem hann á Hann er
ákafamaður og auk þess drukk-
inn og ber það á Hervald, aö
hann hafi stolið folanum og sé
þarna með hann. Það slær í
brýnu og verður fátt um kveðj-
ur.
Hervaldur í Svalvogum er
einkennilegur maður. Það er
eins og enginn þekki hann vel,
en hann er góöur við börn og
þeim þykir vænt um hann.
Sjálfur á hann/ konu og sex
börn og er bláfátækur.
Svo berst sýslumanni kæra
frá Birni á Dunki. Hann er til-
neyddur að setja réttarhöld. En
Valdi í Selvogum lætur ekki
vaða ofan í sig. Þjófaleit er gerð
og ekkert finnst. Sem betur fer,
hugsar fólk. En sýslumaður er
ákveðinn að hætta ekki fyrr en
niðurstaða fæst. Hann beitir
hugkvæmni, eins og rannsókn-
arlögreglu sæmir, og sönnunar-
gögnin liggja á boröinu
En þetta er engin venjuleg
sakamálasaga og engin hvers-
dagssaga — ööru nær. 1 list-
rænum vinnubrögðum stendur
hún mjög framarlega í íslenzk-
um bókmenntum og þótt víðar
væri leitað. Hógvær, hnitmið-
aður stíll, sem hittir í mark,
mikið öryggi f persónulýsingum,
engir tilburðir höfundar til að
slá sér upp — aðeins segja ein-
falda sögu með sem einföld-
ustum orðum, og árangurinn
verður sá, að eftir þessar 134
bls. þekkjum við heila sveit
þama fyrir norðan og verðum
þátttakendur í atburðum þar —
harmleik mundi ég viíja kalla
þá. Þetta viðfelldna fólk segir
ekki margt, en það lýsir sér
í orðum sínum. En Hervaldur í
Selvogum, hann er ráðgáta
sveitinni og jafnmikil ráðgáta
lesandanum. Það er einkenni-
legt, að flestir óska þess, að
Hervaldur sleppi. Hvers vegna?
Vilja þeir ekki fá úr því skoriö,
hvort hann stelur búpeningi
þeirra eða ekki. Eða er það af
því aö þeir kveinka sér viö endi
leiksins — telja hann þungbær-
ari en efnalegan skaða? Þeir
telja sennilega að dómur bjargi
ekki neinu. Tveir bændur eru
að tala saman, eftir að sönnun-
argögnin hafa fundizt, annar
hefur veriö inni í bænum í Sval
vogum að tala við konuna og
börnin: „Enginn hefur fylgt hon
um til dvra og þeir ganga þegj-
andi norður túnið þangaö sem
hesturinn er. Hjálmtýr tekur
tauminn og fitlar við hann og
er svolítið niðurlútur. Jæja,
segir Steinn og hefur lagt pakk-
anh frá sér. Þetta verður allt
í lagi, segir Hjálmtýr. Þetta
verður allt í lagi. Svo lítur hann
upp og horfir á Stein. Þau eiga
falleg böm, segir hann. Steinn
kinkar kolli. Hjálmtýr heldur
áfram að fitla við tauminn. Her-
valdur er einkennilegur maður,
segir hann. Hervaldur er eigin-
lega tveir menn og það er ekki
heilbrigt. Ég held liann sé veik-
ur, alveg eins og við, þegar
við fáum lungnabólgu eða inflú-
enzu. Þaö kemur raunar ekki
því við sem nú er að gerast,
vegna þess að enginn okkar
veröur til að sakfella hann eða
dæma. En ég veit hvað ég er
að tala um. Ég hef hitt hann
hér í Svalvogum blóðugan upp
að öxlum. Það var klukkan
fimm um morgun ... Það var
eins og hann sæi mig ekki.
Hann horfði bara £ gegnum mig.
Það var einhver tryllingur í
svipnum. Og svo þetta blóð.“
(bls. 107-8).
Enginn sigurvegari er í þess-
ari sögu, en ósigur tveggja er
mikill, þjófsins, af því að hann
hefur brotið lögin, og Bjöms
á Dunki, þess sem kærði og
finnur svo folann sinn úti í
sveit. „Þeim getur skjátlast þótt
þeir séu f kómum,“ segir Skila-
Mangi. Hann á við karlakórinn.
En Björn kann líka að blygð-
ast sín og er ekki upplitsdjarf-
ur, þegar hann kemur með fol-
ann.
Margar merkilegar persónu-
lýsingar eru f þessari stuttu bók.
Steinn á Svarðbæli, sýslumaö-
ur, kona þjófsins að ógleymd-
um Skila-Manga. Hann er rauð-
ur af veðrum og of mikilli
brennivfnsneyzlu og kann utan-
bókar mörk úr fjórum sýslum,
— segir stundum ógleymanleg-
ar setningar, eins og þá um
Björn og kórinn. Fyrirmyndin
mun hafa heitið Hjörleifur og
verið kallaður Marka-Leifi.
En skrýtiö finnst manni, hve
bændur Indriða eru óglöggir á
hross sfn. Þeir þekkja ekki
hesta sína, þótt þeir séu tamdir
og gangi heima við tún.
Þjófur í Paradís er bæði list-
ræn og merkileg bók, og væri
synd að segja eftir lestur henn-
ar að einhver uppdráttarsýki
væri í íslenzkri skáldsagnagerð.
Ekki veröur annað séö af þess-
um kafla bókarinnar, en að frú
Osterman skrifi um skáldið af
mjög næmum skilningi. Kaflinn er
næstum 80 blaðsíður. Þar er víða
vitnað í ljóð skáldsins, en Iíklega
er réttast aö láta hér nægja aðeins
nokkrar línur frúarinnar um lista-
manninn:
„Sálargerö listamannsins sker
úr um það, á hvaða hátt hann
skynjar æðaslög lffsins og hvernig
hann færir sér skynjun sína í nyt
í listinni. Því getur þekkingin á
sálar^erð hans orðið okkur til mik-1 sé „lífseindin", en hún er geislun
ils skilningsauka, ef rétt er á hald-
ið. Það getur að sjálfsögðu ékki
rýrt gildi listaverksins, að það er
sprottið úr harðri og hugrakkri
baráttu listamannsins við sálar-
ofraunir sínar, ekki fremur en það
getur skyggt á yndisleik hins fyrsta
heiðríka sumarmorguns, að hann
fæöist úr skauti myrkursins á síð-
ustu vetrarnótt."
í einni ritgerö sinni „lætur
skáldið í ljós þá skoðun, að það,
sem eiginlega lifir í manninum,
þ.e.a.s. raunverulegur lffberi hans,
frá því guödómsljósi, sem er sjálf
alheimssálin — eða Guö. Neistar
frá því ljósi eru alls staðar til,
bæði í hlutum og lifandi verum.
Lífseindin er slíkur neisti, guð-
dómsfræ, sem á það hlutverk í
heiminum að gróa og þroska sjálft
sig samkvæmt hæfileikum eðlis
síns, að stíga stöðugt frá lægra
! lffssviði' til æðra, til þess að geta
í þannig náð æ meir> og fullkomnari
: þroska, þangað til aö lokum að
| hún sé viðbúin að sameinast aftur
uppruna sínum, því guðdómsljósi,
Frh. á bls. 13.
!