Dagur - 08.04.2000, Blaðsíða 9

Xfc^iir
LÍFIÐ í LANDINU
LAUGARDAGUR 8. APRÍL 2000- 25
Hallfríður Þórarinsdóttir
mannfræðingur telur
málfarsreglur á íslandi
allt of strangar og segir
hreintungustefnuna
mállega þjóðernis-
hyggju, nokkurs konar
veraldleg trúarbrögð.
Óhollusta við þá stefnu
nálgist helgispjöll að
mati þeirra sem völdin
hafi í þessum málum.
„Eg lít á tungumálið sem tæki til
að koma skilaboðum á framfæri
og túlka þann veruleika sem við
búum við en tel strangar mál-
farsreglur skerða frelsi þegn-
anna til að nýta það tæki,“ segir
Hallfríður og heldur áfram: „Við
höfum sett tungumálið á oddinn
sem afgerandi viðmið um það
hvað það er að vera Islendingur.
Það er ekki endilega þar með
sagt að allir aðrir geri það og ég
vil taka íslenskuna niður af þeim
stalli sem hún hefur verið sett á.
Meta innihaldið meira en um-
gjörðina. Eg veit ég er að tefla
fram nýju sjónarhorni sem geng-
ur út frá allt öðrum forsendum
en áður hefur verið gert og legg
annan skilning í þjóðarhugtakið
og þar með hlutverk þjóðtung-
unnar."
Hristi upp i
hreintungumönnum
Hallfríður hélt nýlega fýrirlestur
um sínar kenningar sem olli
miklum titringi hjá íslensku-
fræðingum og ýmsum öðrum
sem láta sig meðferð málsins
skipta. Flestir sem til máls tóku
í fyrirspurnartíma á eftir lýstu
harðri andstöðu við þær. Aðrir
sáust hrista höfuðin. Tryggvi
Gíslason, fyrrum skólameistari
kvað frelsi þegnanna ekki síst
felast í því að allir skildu alla og
til þess yrði að halda uppi mark-
vissri kennslu í meðferð máls-
ins. Ari Páll Kristinsson mál-
fræðingur varði líka málhreins-
unarstefnuna og taldi mikilvægt
að íslensk gagnsæ og auðskilin
orð næðu yfir sem allra flest. í
framhaldi af því kemur spurn-
ingin:
- Hallfríður, ertu á móti því að
búin séu til orð af íslenskum
stofnum yfir ný hugtök og nýja
hluti eða erlend orð sveigð að ts-
lensku beygingarkerfi?
„Já, ég geng út frá þeirri
grundvallarhugmynd að ekkert
sé til sem heitir upprunalegt
mál, eitthvað sem sé hreinna en
annað.“
- Verður íslenskan ekki að telj-
ast nokkuð upprunaleg úr því
hún hefur verið töluð hér svo
öldum skiptir?
„Jú upprunaleg í þeim skiln-
ingi að hún er gömul en er það
gamla betra en nýrra? Það er
það sem ég set spurningamerki
við. A nýtt orð meiri tilverurétt í
töluðu og skrifuðu máli í ís-
lensku vegna þess að það er
búið til á stofni sem hefur verið
skilgreindur sem hreinn fslensk-
ur málstofn?"
Hreint mál aldrei verið til
„I fyrirlestrinum rakti ég að
nokkru hugmyndir okkar um
þjóðarímyndina. Saga þeirra á
rætur í þjóðernishyggju sem
barst hingað til lands á síðustu
öld. Horfði til baka í sögunni til
þess tíma er verið var að festa
þessar hugmyndir í sessi. Þá
höfðu málvöndunarmenn til við-
miðunar þær hugmyndir að ís-
lenskt sveitamál væri ómengað
Hallfríður Þórarinsdóttir mannfræðingur„Ég veit ég er að tefla fram nýju sjónarhorni sem gengur út frá allt öðrum forsendum en áður hefur verið gert og legg annan
skilning íþjóðarhugtakið og þar með hlutverk þjóðtungunnar."
og hreint og tært og næst þeirri
uppsprettulind sem þeir höfðu í
huga. Samt kom það á daginn
að kenna þurfti alþýðu fólks að
tala hreint mál. Þá sjáum við að
hreint mál hefur aldrei verið til,
heldur var búið til og síðan þarf
alltaf að aðlaga fólk að viðmið-
inu.“
- Telur þú að áhrif Fjölnis-
manna og Rasumsar Kristjáns
Rask haft verið aðför að íslensku
máli?
„Já, í vissum sldlningi því þeir
breyttu tungumálinu. Hinsvegar
er engin Ieið að gera sér grein
fyrir því nú hvernig það hefði
þróast hefðu þeirra áhrif ekki
komið til. En það sem ég er að
gagnrýna er að hreintungustefn-
an útilokar öll önnur málaf-
brigði og hún er sett í efsta sæti
sem besta og lögmætasta mál-
afbrigði íslenskunnar meðan
önnur málafbrigði falla sjálf-
krafa neðar.“
- Mér finnst ekki alveg Ijóst
hvaða málafbrigði þú ert að tala
um.
„Vissulega tölum við að meira
eða minna leyti sama mál en þó
er til stéttamunur í máli hér. Eg
er til dæmis að tala um það sem
kallað hefur verið þágufallssýki,
flámæli, slettur og fleira. Við
eigum kannski ekki nöfn yfir
það allt.“
- En er ekki eðlilegt að fólk
noti mismunandi málsnið eftir
tilefnum. Unglingar tali kannski
annað mál sín í milli en við
kennarann og svo framvegis?
„Jú, jú, það er eðlilegt. Við
setjum okkur öll í einhverjar
stellingar eftir aðstæðum. Hins-
vegar er ég kannski að tala um
þetta í stærra samhengi. Ef
þetta afbrigði sem ég kalla
hreintunga er íslenska þá stend-
ur henni ógn af slettum og vit-
lausum beygingum en vitlausar
beygingar og slettur og annað
lifa samt góðu lífi í talmáli fólks.
Við heyrum bara svo lítið í því
fólki sem talar „vitlaust" því það
heldur sig til hlés. Hreintungu-
stefnan er nefnilega líka höfð til
viðmiðunar þegar gáfur eru
„Hreintungustefnan er
nefnilega líka höfð til
viðmiðunar þegar gáfur
eru metnar og greind og
þeir sem ekki falla inn í
hreintungurammann
þeir komast ekki til
áhrifa í okkar þjóðfé-
lagi.“
metnar og greind og þeir sem
ekki falla inn f hrein-
tungurammann þeir komast ekki
til áhrifa í okkar þjóðfélagi.11
Umgjörð málsins
verour aðalatriði
Hallfríður segir stöðugar breyt-
ingar eiga sér stað í málinu eins
og vera beri. „Breytingarnar eru
teknar inn í talað mál en þær
hljóta ekki viðurkenningu þeirra
sem stjórna málpólitíkinni. Sú
málstefna sem hér hefur verið
ríkjandi leggur að jöfnu íslenska
tungu annars vegar og hrein-
tungu hins vegar. Þegar verið er
að tala um að vernda íslenska
tungu þá er ekki átt við það mál-
far sem notað er dags daglega
víðast hvar í þjóðfélaginu. Fólk
sem slettir algengum erlendum
orðum inn á milli er ekki talið
tala nógu „hreina íslensku" og
því er það ekki mál sem verið er
að vernda."
- Finnst þér það óeðlilegt?
„Já, og það er ég að gagnrýna.
Þetta geta verið orð sem mjög
oft eru notuð í daglegu máli en
teljast bara ekki íslensk sam-
kvæmt opinberri málstefnu.
Málstefnan hefur verið sú að
segja fólki hvernig það eigi að
tala.“
- Viltu að hætt verði að kenna
tslensku?
„Nei, alls ekki en hinsvegar
getum við farið að endurhugsa
þau viðmið sem við notum yfir
hvað er íslenska og hvað er ekki
íslenska."
- Á að gefa grænt Ijós á hvaða
slettu eða ambögu sem er eða
hvar viltu setja mörkin?
„Það er alltaf álitamál. Ég er
að gagnrýna þá hugmyndafræði
sem Iiggur til grundvallar ís-
lenskri málpólitík. Ég held því
fram að hér séu „íslenskur" sem
ekki njóta sömu virðingar og hin
eina sanna, ýmis málafbrigði,
hvort sem þau eru skilgreind
eða ekki. Stundum er bara talað
um „Ijótt mál“ eða „mál sem er
fullt af slettum". Fólk sem talar
opinberlega vandar sig sumt svo
mikið við að tala samkvæmt
kennisetningunni að það gleym-
ir að gæða efnið lífi. Umgjörð
málsins verður aðalatriði. 1
verstu tilfellum þorir fólk ekki
að opna munninn af ótta við að
beygja vitlaust eða nota orð af
erlendum stofni."
- Finnst þér ekki sjálfri þægi-
legra að hlusta á mál sem er
skipulega fram sett og eftir þeim
beygingarreglum sem viður-
kenndar eru?
„Jú, en persónulega finnst
mér frjóar og skemmtilegar hug-
myndir fólks skipta meira máli
en hitt hvort þær eru settar fram
eftir íslenskum málfræðiregl-
um.“
Einstrengingsháttur meiri
hér en annarsstaðar
- Er ekki allstaðar í heiminum
verið að kenna fólki að tala og
skrifa rétt mál. Erum við íslend-
ingar eitthvað frábrugðnir öðrum
að þessu leyti?
„Jú, en stífnin er miklu meir
hér en víðast annars staðar og
einstrengingshátturinn á sér
varla hliðstæðu. íslenskan er
skilgreind svo þröngt. Samt not-
ar fólk hér í daglegu tali ótal orð
sem ekki er hefð fyrir. Ef ég væri
til dæmis popptónlistamaður þá
væri ég í „bandi“ og væri ég að
fara að spila í klúbbi úti í bæ þá
mundi ég „sándtékka" salinn
áður en ég byrjaði að spila. Þessi
orð skiljast vel £ popptónlistar-
heiminum en stuða hreintungu-
menn.
Til samanburðar get ég tekið
annað dæmi. Bróðir minn er
hestamaður og notar hin ýmsu
orð sem lúta að hestum og
hestamennsku. Eflaust allt orð
af íslenskum stofnum en ég skil
þau ekki af því ég þekki ekki fag-
ið. Þau orð njóta samt virðingar
hreintungumanna.“
- Mundir þú skilja bróðurinn
betur ef hann notaði erlend orð?
„Ekkert endilega en við eigum
bara ekki að hengja okkur í orð-
in og mér finnst það ekkert lykil-
atriði fyrir þjóðarímyndina að
hér sé her fóíks á launum við að
þýða hugtök yfir á íslensku."
- Hefurðu áhyggjur af framtíð
íslenskrar tungu?
„Nei, ekki nokkrar. Hrein-
tungan er vonandi á undanhaldi
- en ekki íslenskan." GUN.