Dagblaðið Vísir - DV - 08.01.1983, Blaðsíða 1

Snjóflóð hafa valdið dauða fleiri
íslendinga en nokkrar aðrar náttúru-
hamfarir. Um sex hundruð dauðsföll af
völdum snjóflóða hafa verið skráð í
ellefu alda sögu þjóðarinnar. Það sem
af er þessari öld hafa hundrað tuttugu
og einn farist í snjóflóðum.
Janúar er sá mánuður sem hættast
er við snæskriðum hér á landi. i
þessum mánuði falla að jafnaði tugir
ef ekki hundruð snjóflóða, smærri og
stærri, utan alfaraleiðar sem í
byggðum. Það er því ekki úr vegi að
verja nokkrum síðum úr þessu helgar-
blaði í umfjöllun um eðli snjóflóða og
þær afleiðingar sem þau hafa haft fyrir
byggðir landsins i aldanna rás.
Af spjöldum annála má glöggt lesa
hvílik ógn snjóflóð hafa verið þjóðinni.
Þau hafa komið þegar minnst hefur
varið og þurrkað út bæi og byggða-
kjama og tekið með sér líf heilu fjöl-
skyldnanna. Þá er ótalinn sá gífurlegi
bjúf jármissir og eignamissir sem þau
hafa kostað okkur. Það verður aldrei
taliðtilfjár.
Þessari umfjöllun um snjóflóð er
skipt í þrjá hluta. Fyrst er greint frá
eðli snjóflóða í þeirri grein sem hér fer
á eftir. Þar er útskýrt í fáum orðum
hvers vegna snjóflóð verða og við
hvaða aðstæður þeirra má helst vænta.
í samantekt er fylgir á eftir er
spjöldum nokkurra annála og gamalla
heimilda flett og mannskæð snjóflóð á
íslandi tekin saman og rakin allt frá
fyrstu tíð. Þar ættu margar hrikalegar
staðreyndir að koma í ljós. Loks er
þessi sami annáll tekinn saman í
dálkum þar sem fólki gefst kostur á að
skoða hvar og hvenær einstök snjóflóð
er valdið hafa mannslátum hafa fallið.
Helst er hætta á snjóflóðum í
snjóþungu fjalllendi. Benda má á tvo
landslagsþætti sem ráöa mestu um
hvar snjór safnast í fjöll. Þessir þættir
eru annars vegar lega fjallshlíðar
miðað við vindáttir og hins vegar
bratti hh'ðarinnar.
í giljum, gljúfrum
og skálum
Upptök snjóflóða eru algengust efst í
hlíöum í þrjátíu til fimmtíu gráðu
halla, einkum í giljum, gljúfrum og
skálum, en mikil flóð geta fallið úr
hlíðum meö halla frá tuttugu og fimm
til fimmtíu og fimm gráöur. Snjór tollir
illa í hlíðum sem eru brattari en sextíu
gráður og því er sjaldgæft að snjóflóö
eigi upptök í svo bröttu landi. Undan-
tekning frá þeirri reglu eru þó spýjur
úr þröngum giljum og hengjur sem
falla fram af klettum. Lausasnjóflóö
eru sums staðar algeng úr fimmtíu og
fimm gráðu halla en þau eru sjaldan
stór. Vot flóð geta fallið úr litlum halla,
jafnvel tíu gráðu halla, til dæmis ef
vatn sem rennur úr bröttum hlíðum
nær að safnast fyrir og leysa upp styrk
snjóþekjunnar.
Lausasnjóflóð
og flekahlaup
Flokka má snjóflóð í tvo megin-
flokka; lausasnjóflóð og flekahlaup.
Upphafi lausasnjóflóöa má lýsa þannig
að einhversstaðar á litlum bletti í
fjallshlíð er samloðun i snjónum svo
lítil að hann skríður eða veltur á stað
og hrindir nálægum snjó á hreyfingu,
sem svo aftur ýtir af stað snjónum
neöar í hliðinni. Við þessa keðjuverkun
fer stöðugt stærra svæði á hreyfingu.
Flekahlaup verða hins vegar til á
eftirfarandi hátt. Þegar snjór fellur í
brattlendi leitar hann aö stöðugu
ástandi. Misgömul snjólög er setjast
þar ofan á hreyfast þar yfirleitt eftir
lögum sinum. Þessi hreyfing veldur
spennu sem reynir á snjóþekjuna í
heild. Verði spennan meiri en styrkur
snjóþekjunnar allrar brestur hún,
rennur af stað og brotnar í marga
fleka. Þarmeðerflekahlauphafið.
Sléttar skriður
eða stórgrýti
Festa snjóþekju við botn fer aö
miklu leyti eftir hrjúfleika botnsins.
Sléttar skriður eða jafnlendar hliðar
þaktar jarðvegi veita lélega festu. Þar
er yfirleitt mikil hætta á flóðum. Stór-
grýti, urðir, hjallar og klettabelti
skapa hins vegar góða festu. Þar er
minni hætta á hlaupum.
Ef þurr snjór fellur á harðfenni
(hjam) fær snjólagið mjög lélega festu
og hætta getur verið á lausasnjóflóðum
ef halli lands er nægur. Þá reynist
hjamið nokkurs konar rennibraut ný-
snævisins sem safnast hefur ofan á og
hlaupið nærmiklumhraða.
Flest snjóflóð verða vegna þess að
skyndilegar breytingar verða í styrk
snjóþekju eöa spennu sem á hana
verkar. Skyndileg aukning í spennu
getur stafaö af því að snjór kyngi niður
eða skafrenningur hlaði upp sköflum.
Einnig getur fall grýlukertis, steinkast
eða farg skíöamanna hæglega komið
af stað snjóflóði ef þekjan er mjög
óstöðug.
Á meðan mikið snjóar
Flest snjóflóð falla meðan mikið
snjóar, eða rétt á eftir. Falli tuttugu til
þrjátíu sentimetra snjólag á sólar-
hring er venjulega mikil hætta á snjó-
flóðum. Þegar snjór fellur svo hratt
hefur hið nýja snjólag ekki undan að
bindast og auka styrk sinn. Þar með
myndast hreyfing i snjónum. Einnig
getur þungi nýsnævisins orðið svo
mikill aö gamli snjórinn gefi eftir. Þar
með losnar spenna. Meginreglan við
mat á snjóflóðum er því þessi: Menn
skulu vera viðbúnir snjóflóðum meðan
vetrarhríðar ganga yfir og rétt eftir
þær.
Hengjumyndanir
og snjósöfnun þeirra
Höfuðorsök snjóflóða hér á landi eru
svokallaöar hengjumyndanir og snjó-
söfnun sú er verður í sambandi við
þær. Hengjur myndast í megindráttum
á þann hátt að stormur flytur snjókóf ið
upp yfir f jallseggjar eða fram af fjalla-
brúnum. Myndast sog hlémegin er
sveigir snjókófið niður að fjallsbrún-
unum. Smám saman myndast svo
hengja í fallsbrúnunum. Sumt af
kófinu fellur þó niður í hlé nokkru
neðan við hengjuna. Vegna lögunar
hengjunnar myndast hvirfilvindur eða
hringrás framan við hana. Við þetta
tognar hengjan smám saman og undir
hana myndast skúti eða hvelfing. Hið
lausa snjólag sem safnast saman í hléi
fyrir neöan hengjuna vill oft bresta
vegna lítils stuðnings neðan frá og lítils
viðnáms í eldri snjólögum. Fylgir þá
hengjan oft með og allt snjómagnið
geysist niður fjallshlíðina og sópar öllu
lauslegumeðsér.
IMýsnævi
á hjarni
Snjóflóð hér á landi verða yfirleitt til
á þann hátt að nýsnævi sem liggur á
eldra snjólagi, oft hjami, losnar og
rennur af stað. Einkenni slíkra snjó-
flóða eru einkum þau aö er þau hafa
náð vissum hraða, tíu metrum á
sekúndu, fer snjórinn oft að þyrlast
upp. Þetta er sú tegund snjóflóða er
valdið hefur mestum búsyfjum á
Islandi og kostað hefur hundruð
mannslífa.
Að lokum er rétt að geta þess að
samkvæmt athugunum er mesta tíðni
snjóflóða hér á landi eftir sýslum í
Eyjafjarðarsýslu. Þar á eftir kemur
Isafjarðarsýsla, Norður- og Suður
Múlasýsla, Skagafjaröarsýsla og
Suður-Þingeyjarsýsla. I öðrum sýslum
landsins eru snjóflóð mun fátíðari.
-SER.