Dagblaðið Vísir - DV - 08.01.1983, Blaðsíða 16

16
ifækur og bókttsöfnun XI11
DV. LAUGARDAGUR 8. JANUAR1983.
Fræðslustefnan
visar veginn
ISLAN’DSKE
M AANEDS-
TIDENDER
Fra Oílolr, Maaneds Begyndelfe 1773,
til
Septembrir Udgang I-’74<
'Forste Aargang
for
OCTOBER,
Hrappsöe trykte udi detKungl.allernaadigft*
nye privilegerede Rogtrvkkerie.
N y h e d c r.
Fra Sönderlandet,
M an hörer her endnu over alt, at baade
Höie og Lave tillægge de vidtberömte F.ng-
elfkc hoie Herrer Bank og Solander fom
afvigte Efterhöft,anKom idenTankcat befee
Landct, etalmindeligtKoes for deresHu.MA-
N’iTEEOg Gavmildhed lblandt andet beret-
tes at den Bonde fom leidlagede Skibet ind
paa Havnefiorden hvor diíl'e Herrer fandt
for godt at kafte Anker og forblive nogen
Tiid. fkal have fanet en anfeelig Belönnmg.
Paa Reifen til det ildíþrudenue Biærg Hecla
fkalde med ftorfte Noiagtighed have givet
Agt paa alt hvad mærkværdigt forefalt i
A Nat-
Upphaf tímaritsins Isiandske Maanedstidender, er hóf útkomu í október
1773, prentað í Hrappsey.
I síðustu grein var lokið hinum
langa þætti í íslenzkri prentsmiöju-
sögu á Hólum, ásamt stuttri viödvöl í
Skálholti, í umsjá þeirra biskupa,
sem málum réðu hverju sinni. Jafn-
framt var löngu orðin ljós hin ein-
hæfa útgáfa guðsorðabóka, sem
ekkert lát varð á til þess síöasta.
Var tæplega að vænta, að slík lesn-
ing, þótt fram væri reidd í góöum til-
gangi, hefði örvandi áhrif á landslýö-
inn til framfara í veraldlegum efn-
um, enda lítilla tilþrifa vart í þá átt.
Þetta var þó aðeins einn þáttur, er
stuðlaði aö deyfð og framtaksleysi
þjóðarinnar; miklu frekar mátti um
kenna hinu erfiða árferði á
sautjándu og átjándu öld af völdum
harðinda og annarra náttúruham-
fara svo og áhuga- og skeytingar-
leysi danskra stjórnvalda, sem höfðu
öll ráð í hendi sér um íslenzk velferð-
armál.
Ný framfaraviðleitni
Undir lokin var þó tekið að rofa til
fyrir framtak íslenzkra manna, er
hugðu á aukna fræðslu almennings,
er jafnframt gæti leitt til aukins við-
sýnis, umbóta og bættra lífskjara. I
þeim tilgangi hafði verið stofnsett ný
prentsmiðja í Hrappsey á Breiðafirði
árið 1773, og voru því starfandi tvær
prentsmiöjur í landinu hartnær tvo
síðustu áratugi átjándu aldar.
Upphaf f ræðslustefnunnar
Til upphafs þessarar þróunar
mála var þó lengra aö leita. Á 18. öld
koma fram víða í löndum Evrópu
miklar breytingar á viðhorfum
manna til trúmála, vísinda svo og
þjóðfélagsmála yfirleitt, sem m.a.
ruddu úr vegi eldri hindurvitnum og
hjátrú og beindu augum manna að
eðlilegum orsökum þeirra fyrirbæra
náttúrunnar og í mannlegri hegðan,
sem áður hafði verið reynt aö reyra
föstum böndum meö rétttrúnaðar-
kenningum kirkjunnar. Spruttu af
þessu miklar andlegar hræringar og
þjóðfélagsátök, er bárust um löndin,
en kjami þeirra nefnd upplýsingar-
eða fræðslustefnan. Voru helztu for-
vígismenn hennar í upphafi franski
sagnfræðingurinn Montesqieu'
(1689—1755) og heimspekingurinn
Voltaire (1694—1778). Ennfremur
enski heimspekingurinn Locke
(1632—1704) og náttúrufræðingurinn
Newton (1642-1727).
Áhrifa fer að gæta
meðal íslendinga
Svo sem vænta mátti bárust
þessir vakningarstraumar til
Norðurlanda og því í Kaupmanna-
höfn til íslenzkra náms- og fræði-
manna, sem þangað sóttu til mennta
og annarrar andlegrar næringar.
Varð áhrifanna þó lítt vart hér á
landi lengi framan af nema í einstök-
um verkum höfunda, sem allur
almenningur hafði þó tæpast aðgang
að eða takmarkaða möguleika til aö
hagnýta sér vegna lítillar málakunn-
áttu umfram íslenzkuna. Þetta
breyttist þó smám saman, og verður
að telja, að á síðasta áratug átjándu
aldarinnar séu orðin greinileg þátta-
skil í andlegum og veraldlegum viö-
horfum landsmanna.
Heimildir
Um tímabil það, sem hér um ræðir
er sérstök ástæða til að vekja enn á
ný athygli á ritverki Þorkels
Jóhannessonar í útgáfunni „Saga
Islendinga”, sjöunda bindi, „Tíma-
bilið 1770-1830, Upplýsingaröld”,
Reykjavík 1950, sem stuðzt hefur
veriö viö að nokkru hér að framan,
en einnig; Stefán Einarsson. Islenzk
bókmenntasaga 874—1960, Reykja-
vík 1961, kaflann: Upplýsing eða
ný-klassík 1750-1830, (bls. 262-
281).
Fyrstu ritin um
hagnýtefni
Áður hefur veriö minnzt á stofnun
Hrappseyjarprentsmiðju og fyrir-
ætlanir aðstandenda hennar um að
efla fræðslu hér á landi um ýmis hag-
nýt efni. Nokkru áður eða frá um
1760 höfðu hinsvegar komið út í
Kaupmannahöfn allmörg smærri rit
varðandi landbúnaö og önnur at-
vinnumál, ýmist almenns eðlis eða
um nýjungar og umbætur í þeim efn-
um. Má telja, að þau hafi verið af
sömu rótum runnin. Komu hér við
sögu nokkrir af þeim, sem teljast
mega til frumherja upplýsingar-
stefnunnar hér á landi, s.s. skáldið
og náttúrufræðingurinn Eggert
Olafsson (1726—68), hinn mikli
áhugamaður um búnaðar- og
ræktunarmál, séra Björn Halldórs-
son í Sauðlauksdal (1724—94). Enn-
fremur Hannes Finnsson biskup i
Skálholti (1739—96) og Jón Eiríksson
(1728—87), ötull stuðningsmaður
breyttra tíma frá stjómarskrifstof-
um Islendinga í Kaupmannahöfn.
Veröa fleiri ekki upp taldir enda
nokkurra þeirra getið fljótlega.
Ólavíus
Hvatamaður að stofnun Hrapps-
eyjarprentsmiðju var Ölafur Olafs-
son (1741—88), en hann tók sér
snemma nafniö Olavíus og jafnan
nefndur því nafni. Hann var ættaöur
af Vestf jörðum, útskrifaðist úr Skál-
holtsskóla, en hélt síöan til náms í
læknisfræöi hjá Bjama Pálssyni í
Nesi. Þar stóð hann stutt við og sigldi
til Kaupmannahafnar til náms viö
háskólann. Ekki lauk hann þó prófi
þaðan, en sagt var, að hugur hans
hafi helzt hneigzt að búvísindum og
öörum nytsömum fræðum. Bera
fyrstu rit hans því vitni, ,,Islenzk
urtagarösbók söfnuð og saman tekin
bændum og alþýðu á Islandi til
reynslu og nota”, Kh. 1770 og „Stutt
ágrip um fiski-veiðar og fiski-net-
anna tilbúning, brúkan og
nytsemd”,Kh. 1771. Höfuðrit hans,
ferðabókin Oconomisk Reise
igiennem de nord-vestlige, nordlige
og nordostlige Kanter af Island”
kom hinsvegar út í Kh. 1780, en þess
verður getið síðar með hliðstæðum
ritum.
Stofnun Hrappseyjar-
prentsmiðju
1 ársbyrjum 1772 sótti Olavíus um
leyfi til stjórnvalda að stofna nýja
prentsmiðju í Skálholtsbiskups-
dæmi, og var það veitt að því undan-
skildu, að Hólaprentsmiðja héldi
áfram einkarétti sínum til prentunar
trúmálarita. Fékk hann í félag með
sér efnaðan bónda, Boga Bene-
diktsson í Hrappsey, sem ekki
aöeins lagði fram fé til kaupa á
prentverkinu heldur lét reisa rúm-
gott hús þar á staönum til starfsem-
innar. Hófst hún í október 1773. Ekki
er talin ástæöa til að rekja hér nema
að litlu leyti bækur þær og bæklinga,
sem Hrappseyjarprentsmiöja sendi
frá sér í rúm 20 ár eða þar til hún var
seld og flutt að Leirárgörðum árið
1795. Um það hefur verið gefið út
ítarlegtrit:
Jón Helgason. Hrappseyjarprentsmiöja
1773—1794. Safn Fræöafélagsins, VI. bindi.
Kaupmannahöfn 1928.
Sjálfur telur J.H. sig hafa stuðzt
við rit Boga Benediktssonar, „Æfi-
ágrip feöganna Jóns Péturssonar,
Benedikts Jónssonar, Boga Bene-
diktssonar og Benedikts Boga-
sonar”, Viðeyjar klaustri 1823, en
bók þessi er venjulegast nefnd
manna á milli „Feðgaæfi”. Er þar
skrá (bls. 55—59) yfir bækur prent-
smiðjunnar. Þá hefur höfundur
(JJH.) sem vænta mátti átt þess kost
að hafa flest eintökin undir höndum
við verk sitt og einhverju telur hann
sig hafa bætt við fyrmefnda skrá, en
þó sé það lítilvægt. Eins og ýmsum er
kunnugt em þessi rit ekki auðfengin,
raunar flest, ef ekki öll, löngu ófáan-
ieg nema fyrir sérstakar tilviljanir.
Nægir í því sambandi að taka upp
eftirfarandi kafla úr riti J.H. (bls.
25): „Margar Hrappseyjarbækur
eru nú allfátíöar og hefur ekki einu
sinni svo ötull safnarisemFiskeget-
að aflað sér þeirra allra, heldur ekki
dr. Jón Þorkelsson. Jafnvel konung-
lega bókasafnið í Kaupmannahöfn
mun vanta eitthvað af þeim, og átti
þaö þó tilkall til allra nýrra bóka í
danska ríkinu þegar á dögum prent-
smiðjunnar.”
Magnús Ketilsson
Aður en lengra er haldið, er
óhjákvæmilegt að geta þriðja
aðilans, er mjög kom við sögu
Hrappseyjarprents, Magnúsar
Ketilssonar (1732—1803), sýslu-
manns í Dölum. Var hann góðkunn-
ingi Boga Benediktssonar og reynd-
ist honum ómetanlegur hjálpar-
maður alla tíð. Kom þaðsér fljótlega
vel, misklíð reis með þeim Boga og
Olavíusi, er leiddi til þess aö upp úr
samvinnu þeirra slitnaði. Keypti
Bogi hlut Olavíusar í prentverkinu í
júní 1774, en sá síöarnefndi hélt á
brott til Kaupmannahafnar það
sama sumar. Bogi var hinsvegar
ekki skólagenginn og því lítt fær um
að annast einn þann þátt í rekstri
prentsmiðjunnar, er laut að bók-
menntum og bókaútgáfu. Er óvíst,
hvemig farið hefði, ef Magnúsar
hefði ekki notið við. Um hann vísast
að öðru leyti til bókarinnar:
„Magnús Ketilsson sýslumaður”
eftir Þorstein Þorsteinsson. Reykja-
víkl935.
Hrappseyjarprent
Ef skoðuð er fyrrnefnd skrá Jóns
Helgasonar um hin útgefnu rit, sém
hann gerir allítarlega grein fyrir í
tímaröö, leiðir hún í ljós 83 sjálf-
stæðar útgáfur á 22 ára starfstíma
prentsmiðjunnar. Þess ber hins-
vegar að gæta, að hér eru meötaldar
22 Lögþingsbækur og einnig komu
„Islandske Maanedstidender” út í
þrennu lagi hjá prentsmiðjunni og
teljast því þannig. Ekki er því hægt
að segja aö um umfangsmikla starf-
semi hafi verið aö ræða, og lágu til
þess ýmsar ástæður, sem síðar
verður vikið að. Hinsvegar er aug-
ljóst, að mikil breyting verður á
efnisvali miðað við útgáfur Hóla-
prentsrniöju, sem áður var ein um
hituna og heföi því getað boðið lands-
mönnum hið fjölbreytilegasta
lestrarefni, en lét guðsorðið að mestu
nægja.
Islandske
Maanedstidender
Fyrsta rit, sem prentað var í
Hrappsey voru áðurnefnd
„Islandske Maanedstidender”, en af
þeim komu þrír árgangar á árunum
1773—76, hinn síöasti prentaður í
Kaupmannahöfn. Er þetta elzta
tímarit Islendinga, þótt allt hafi það
veriö prentað á dönsku vegna
danskra áskrifta, sem Olavíusi tókst
að safna í upphafi. Verður nánar
greint frá ýmsu varðandi þetta rit, er
röðin kemur síðar að íslenzkum blöð-
um og tímaritum.
Lögfræði- og búnaðarrit
Áður hefur verið greint frá Lög-
þingsbókunum, sem urðu 22, en auk
þess komu út í Hrappsey 7 önnur rit
önnur rit um lögfræöileg efni, og mun
Magnús Ketilsson ávallt hafa veriö
þar að verki að einhverju eða öllu
leyti. Var hið mesta þeirra, saman-
tekið og útgefið af honum sjálfum:
„Kongelige allernaadigste Forordn-
inger og Aabne Breve”, 1.—2. bindi,
1776—78, en 3. bindi kom út í Kaup-
mannahöfn 1787. Er talið, að enn sé
til þessa heimildarrits vitnað. Um
búnaðarmál voru prentuö alls 10 rit,
sum smá í sniðum, sem vænta mátti
um takmörkuð efni, en önnur stærri.
Þeirra þekktast er „Atli”, eftir séra
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, en
fullt nafn ritsins er „Atli eður ráða-
gjörðir yngismanns um búnaö sinn
helzt um jarðar- og kvikfjárrækt að-
ferð og ágóða með andsvari gamals
bónda.” Var rit þetta prentað 1780 og
aðnýju 1783.
Ljóðmæli
Af kvæðum og rímum voru gefin
út 20 þar á meðal „Nokkur þess al-
þekta danska skálds sál. herr Christ.
Br. Tullins kvæði, með litlum við-
bætir annars efnis, á íslenzku snúinn
af J. Th., 1774. Hér var aö verki Jón
Þorláksson, síðar prestur að Bægisá,
en einnig voru í bókinni nokkur ljóð
eftir aðra en fyrmefndan Tullin,
þeirra á meðal eftir J.Þ. sjálfan.
Vakti þessi útgáfa strax mikla
athygli og fer Jón Helgason um það
þessum orðum: „Bók þessi var þá
mikil nýjung á Islandi. Prentað
kvæðakver veraldlegs efnis, gefið út
að höfundi lifandi og meira að segja
ekki eldra en þrítugum — slíkt hafði
aldrei sjezt áður.” Ljóðabók eftir
Jón Þorláksson sjálfan kom síðan út
1783. Af rímum urðu vinsælastar
„Rímur af íllfari sterka”, 1775, en
þær voru síðar endurprentaðar í Við-
ey 1834 og Reykjavík 1906. Eru
tJlfarsrímur fyrstu veraldlegar
rímur prentaðar hér á landi. — Hér
verður látið staðar numið aö sinni
um Hrappseyjarprentsmiðju, en
þeim kafla lokið í næstu grein.
Böðvar Kvaran