Dagblaðið Vísir - DV - 19.02.1983, Blaðsíða 3

DV. LAUGARDAGUR19. FEBRUAR1983.
3
/Výtísku hvalsprengjuskutull. Það var Sven Foyn, norskur hvalfangari, sem fann þetta tæki upp seint á
nítjándu öldinni og við þá uppgötvun urðu þáttaskil í hvalveiðum. Tœki Foyn hefur verið notað allt tH
þessa dags með nokkrum endurbótum. í oddi skutulsins er sprengja sem þeytir ýmsu járnarusli um hval-
inn þegar hann er hæfður og styttir það dauðastríð hans að mun frá þvi sem var þegar hvalir voru
skutlaðir með hálfgerðum fornaldarspjótum.
misjafnt hvað járnaður hvalur lifði
lengi. Oftast dó hvalurinn innan
þriggja sólarhringa frá því að skutull-
inn hæfði hann en fyrir kom að hvalir
lifðu mun lengur Hinir járnuðu og
dauöu hvalir voru svo rónir uppi þar
sem góð fjara var og aðdýpi. Komu þá
allir hreppsbúar sem verkfærir voru til
að skera hvalinn. Fyrst var skutullinn
skorinn úr en síðan hófst starfið við
sjálfan skurðinn. Spikið var látið sér
og rengið sér. Mörinn var jafnan látinn
í hreina báta. Þegar búið var að skera
var spik og rengi vegið. Síðan var hval-
skrokknum deilt niður á nef hvert í öll-
um hreppnum. Kjötinu og undanflátt-
unni var og skipt í köst en mörinn
mældur í ílátum og deilt niður á sama
hátt.
Þetta er í meginatriðum sú
hvalveiðiaðferð sem notuð var um
margar aldir við Islandsstrendur. Það
var svo ekki fyrr en erlendir hvalveiði-
menn fóru að sækja hingað að nokk-
urra breytinga fór að gæta í veiðiað-
ferðum okkar. Þær þróuðust smám
saman og tæknivæddust eftir því sem
leið fram undir lok síðustu aldar. Verð-
ur nú vikiö að þætti erlendra aðila í
hvalveiðisögu Islendinga.
Hvalveiðistríð
Spánverja við
ísiandsstrendur
I ýmsum erlendum ritum um
hvalveiðar, þar sem skráö er yfirlit um
veiðar Spánverja og Frakka, en þeir
eru taldir vera fyrstu menn til að reka
hvalveiðar sem atvinnuveg en ekki
aöeins til „heimilisnota”, er fullyrt aö
þeir hafi verið famir að sækja mjög á
Islandsmið þegar á sextándu öld. Á
þetta einkum við um baska sem
jafnvel eru sagðir hafa komið sér upp
bækistöövum á Islandi á þessum tim-
um. Er Grundarfjörður á Snæfellsnesi
sérstaklega nefndur sem aösetursstað-
ur þeirra.
Hinsvegar er hvergi getið um
það í íslenskum heimildum að
Spánverjar hafi stundað hér veiöar
fyrr en komið var fram á sautjándu
öld. Það er fyrst árið 1613 sem innlend-
ir annálar nefna veiðar þeirra á nafn. I
Skarðsannálsegir:
„Lágu spánskir hvalskutlarar
kringum allt Island á 18 skipum, gerðu
glettingar sumstaðar. Einir fyrir Vest-
f jörðum fengu hafvillu, sigldu í vestur-
höf, rötuðu í ís, voru í honum 9 daga,
komu að Grænlandi (sem sumir halda)
með hörkubrögðum. Skutu landsmenn
af þeim 3 menn til dauðs með sínum
bogum og beinpílum, en hinir spönsku
sáu þó engan, héldu síðan með það frá
landi, og sögðu happ, og sem fram á
sjó komu sáu þeir ógrynnislið á landi.
Þeir sigldu síöan til Islands, undu upp
skip sitt og gerðu að því, sem lest var
orðið, héldubrott um vetumætur”.
Það mun mega fullyrða að spænskir
hvalveiðimenn hafa ekki tekið sér
fastar bækistöðvar hér á landi fyrr en
tilgreint ár 1613. Má líklegt telja að
stjórnvöldin hefðu ýfst við bólfestu
þeirra ef svo hefði verið og það komið
fram í fyrri annálum. Víst er að ekki
líður á löngu þar til hefjast hróp og
kveinstafir út af framferði Spánverja
eftir að þeirra getur í heimildum. Er
svo að sjá að þeir hafi farið með grip-
deildum og nokkrum gauragangi. Brá
danska stjórnin hart við og mun hafa
ákveöið að flæma brott hina óvel-
komnu gesti sem teknir voru aö gera
sig heimakomna á Islandsmiðum. Fór
svo að hinn þrítugasta apríl 1615 gaf
Kristján konungur fjórði út bréf um
Spánverja sem kynnu að vekja óspekt-
ir á Islandi eöa í haf inu kringum það og
úrskurðaði þá rétttekna og réttdræpa.
Ekki leið á löngu þar til Islendingar
tóku að „haga sér og hegða” sam-
kvæmt konungsbréfi þessu — og það
heldur freklega. Vorið 1615 komu
Spánverjar hingaö til lands allfjöl-
mennir svo sem verið hafði næstu tvö
árin á undan. Þetta var hafísvor mikið
og er þess getið að sextán spænsk
hvalveiðiskip hafi legið norður af
Hornströndum er ísinn rak á þau. Virð-
ist mega ráða af heimildum að tveir
bátar með samtals þrettán mönnum
hafi hrakist frá hvalveiðiflotanum að
landi á Ströndum. Bátsmenn voru
þjakaöir eftir hrakninginn en fengu
engu að síður verstu viðtökur hjá
Islendingum. Hefur verið búið að æsa
landsmenn upp gegn Spánverjum.
Tóku Strandamenn til þess miður
drengilega bragðs að fara aö mönnum
þessum til að drepa þá. Liösmunur var
mikill, þrjátíu gegn þrettán þrekuðum
Spánverjunum, en þó fór svo að
Strandamenn flýðu og urðu sumir
sárir. Munu bátar þessir síðan hafa
legið við Strandir fram eftir sumri án
þess að frekari skærur yrðu að sinni.
En nálægt miðju sumri komu þrjú
hvalveiðiskip inn á Reyðarfjörð, lík-
lega til að leita uppi þessa tvo báta sem
villst höfðu frá þeim. Voru þá viösjár
miklar með Spánverjum og Islending-
um og hvalveiðimenn létu halda
sterkan vörð í öllum skipum sínum
hverja nótt. Fleiri heimildir geta álíka
skæra af hálfu Islendinga í garð
spænskra hvalveiðimanna þetta
sumar en við látum þetta dæmi nægja.
Að ári liðnu — 1616 — stefndu
spænskir baskar svo hvalveiðiskipum
sínum enn á ný á Islandsmið og þóttust
hvergi smeykir þrátt fyrir miður góöar
viötökur heimamanna sumrin áður.
En nú reyndist þeim erfiðara um vik.
Vegna atburöanna árið áður voru
hvorki meira né minna en tvö dönsk
herskip við Islandsstrendur, sem
virðast sérstaklega hafa verið send
þangað til aö hefta veiðar Spánverja.
Er svo að sjá af heimildum sem tekist
hafi á skömmum tíma að flæma burt
frá landinu öll spænsk hvalveiðiskip.
Og víst mun það vera aö aldrei framar
höfðu spænskir baskar hér f astar bæki-
stöðvar né héldu úti veiðum eftir þetta.
Enda fór líka mjög að halla undan fæti
fyrir þessum atvinnuvegi baskanna og
aðrar þjóðir, Hollendingar og Bretar,
tóku f orystu alla um hvalveiðar.
Hollendingar og
Bretar taka
forystuna
Sextánda öldin var mikill
byltingatími í heimi farmennsku og
fiskiveiða. Sjóleiðin til Indlands var
nýfundin, Ameríka sömuleiöis. Smám
saman tóku menn að gera sér nokkra
grein fyrir stærð og lögun jarðar. Nýir
möguleikar í verslun og viðskiptum
blöstu við augum dugandi manna, en
allar leiðir til fjár og fremdar lágu yfir
úthöfin. Það voru stofnuð fjölmörg
verslunarfélög og óteljandi skipafélög.
Gerðir voru út leiðangrar til að finna
ný lönd eða nýjar sjóleiðir til áður
þekktra landa. Og nýjar og ónýttar
hvalaslóðir fundust.
Hinar gömlu siglingaþjóðir,
Spánverjar og Portúgalsmenn, höföu
ekki bolmagn lengur til að halda for-
ystunni á hafinu. Sú forysta féll í
hendur Hollendingum og Bretum.
Það voru líka Hollendingar og
Bretar, sem tóku forystu um
hvalveiðamar þegar kom fram yfir
1600. Þeir ráku veiðamar af miklu
kappi og gerðu þær að langtum stór-
felldari atvinnuvegi en þær höfðu áður
verið. Ráku báðar þessar þjóðir mjög
umfangsmiklar hvalveiðar við Sval-
baröa alla sautjándu og átjándu
öldina. Er af þeim veiðum mikil saga,
sem ekki verður rakin hér, þar sem
hún snertif lítið Island. Þess verður þó
að geta, að á þessu tímabili urðu veru-
legar framfarir í veiðiaöferðum og út-
búnaöi skipa.
Framan af þessu umrædda tímabili
var hvalveiðin stunduð með hinni
gömlu aðferð. Notaöir vom litlir
róðrarbátar, handskutull og lensa. En
árið 1731 var gerð stór uppgötvun. Það
ár varð skutulbyssan til. Menn fóru að
skjóta skutlinum úr „kanónu”, sem
sérstaklega var til þess gerð. Eins og
oft á sér stað um merkar uppgötvanir,
var nokkmm erfiðleikum bundiö að
ryðja nýjunginni braut í fyrstu. Miklu
olli það, að skutulbyssan var helst til
óörugg til að byrja með, svo að margir
töldu hentara að hlíta hinu gamla lagi.
En árið 1771 eða 1772 var skutulbyssan
endurbætt vemlega, svo að upp frá því
þurftu menn ekki að vera í vafa um
yfirburði hennar yfir handskutulinn.
Þegar leið að lokum átjándu aldar
tóku Englendingar einir forj’stuna um
hvalveiðarnar. Hið opinbera studdi
veiðamar með háum styrkjum eða
verðlaunum. Sem dæmi um skipaf jöld-
ann skal þess getið að á tímabilinu 1750
til 1788 lögðu samtals um þrjú þúsund
hvalveiðiskip úr enskum höfnum, eða
að meðaltali um áttatíu skip á ári.
Hvalveiðiskipum Englendinga fjölg-
aði þó enn um aldamótin og á fyrri
hluta nítjándu aldar. Árin 1810 til 1818
gengu hundrað til hundrað og fimmtíu
skip árlega til hvalveiða í norðurhöf.
Fengu þau oft mjög góðan afla og at-
vinnuvegur þessi stóð í blóma. Um 1820
fór að verða vart viö það, að hvölum
hafði fækkað. Árið 1830 var svo komið,
að höfin í nánd við Svalbarða vom
hvallaus með öllu. Minnkaði nú afli
hinna bresku hvalveiðiskipa ár frá ári,
uns svo kom, að útgerðarfélögin urðu
að hætta hvert á fætur öðru. Þó héldu
Bretar úti nokkrum hvalveiöiskipum
alla nitjándu öldina, en síöari helming
aldarinnar voru hvalveiðar þeirra að-
eins svipur hjá sjón, miðað við það,
semáðurvar.
Ameríkumenn
lerta á Indlandsmið
Uti fyrir ströndum Norður-Ameríku
hafa verið hvalamið auðug svo lengi,
sem sögur fara af. Strax og
Amerikuþjóðum óx fiskur um hrygg
tóku þær að hagnýta sér þessi gæði.
Tóku Bandaríkjamenn brátt foryst-
una. Um aldamótin 1700 er hvalveiði-
skipa frá Ameríku fariö að gæta nokk-
uð, einkum á slóðum búrhvalsins, en
hann var það hvalakyn, sem Ameríku-
menn veiddu langmest. Fyrst fóru
veiðar þessar aðallega fram inni á
fjörðum og flóum, en um 1750 hófst
búrhvalaveiöi Bandarikjanna úti á
opnu hafi, og bar þegar í stað mikinn
árangur. Skipin stækkuðu, og stöðugt
var leitað á fjarlægari slóðir.
Hvalveiðiskip Ameríkumanna flengd-
ust fram og aftur um Atlantshafið.
Ariö 1770 áttu Bandaríkjamenn
hundrað tuttugu og fimm hafskip til
hvalveiða. Þau árin náöi búrhvalaveiði
þeirra hámarki. Siðan kom frelsis-
stríðið, Englendingar tóku hávaðann
af skipum þessum traustataki, eða
sokktuþeim.
Eftir að styrjöldinni lauk komu
Bandaríkjamenn sér upp hvalveiði-
flota að nýju. Þeir veiddu búrhvalinn
sem áður, en tóku nú einnig að fást við
ýmsar aðrar hvalategundir. Mátti
heita, að þeir leituðu hvala um öll höf
heimskautanna á milli, enda gerðust
þeir nú stórvirkari við hvalveiðar en
nokkur þjóð hafði áður verið.
Helgarfargjöld kn 4.514
Söluskrifstofur okkar, umboðsmenn og ferðaskrifstofurnar veita allar
upplýsingar um m.a.ferðatilhögun, hótel og bílaleigubíla.
I ■■ «i» *
*miöað cr við gcngi 10.2. ’83
r&kxtw-
Glas
gow^S,
var einu’' „
sinni kölluð
verslunar/_
miðstöð js is
lendinga vegna
tiðra terða okkar til
Skotlands.Þægilega
stuttar flugferðir /S á
góðu verði. /S Glasgow
hefur ekki breyst.Borgin er
ennþá fS skemmtilegt sam
bland afgamalli og nýrri hefð.
Þar blandast saman gamall
byQgingarstill.veitingastaðir og bjór
krár i ^Tgömlum.klassiskum stil.og
nútíma tækni á sviði verslunar - og við.
skipta. Það sér eng.inn fZ eftir ferð um
skosku hálöndin. Skotar telja sig vera ná
granna okkar og vini og vilja eiga í okkur hvert
bein^ Þeir eru gestrisnir^með afbrigðum og
góðir heim að sækja. Fáðu upplýsingar hjá Flug
leiðum eða ferðaskrifstofumum^Sferðirtil Glasgow.
FLUGLEIÐIR
Gott fölk hjá traustu félagi