Dagblaðið Vísir - DV - 19.02.1983, Blaðsíða 16

16
DV. LAUGARDAGUR19. FEBRUAR1983.
Bækur og bókasöfn XVI
Enginn vafi er á, aö stofnun Hins ís-
lenzka lærdómslistafélags, sem getið
var um í lok síöustu greinar, megi
rekja til hinnar nýju upplýsinga- og
fræðslustefnu, sem þá haföi rutt sér
braut víöa um lönd og einnig gripiö
hugi margra Islendinga. Var á þetta
drepiö lítillega áöur, (XIII. grein), og
Jón Eiríksson þar nefndur meöal hinna
islenzku frumherja, en hann var ein-
mitt kjörinn forseti þessa nýja félags.
Er talið, aö J.E. hafi ráðiö mestu um
stefnu „Félagsritanna gömlu”, sem
svo eru oft nefnd til aðgreiningar frá
Nýjum félagsritum, höfuömálgagni
Jóns Sigurössonar um langa hríö.
Fluttu hin fyrmefndu mikinn fróðleik
um ýmis efni, sem talin voru koma ís-
lenzkri alþýöu aö gagni, og er raunar
flestra álit,aö ritin hafi oröið lands-
mönnum aö mörgu nytsamleg. Heföi
tæplega mátt annars vænta af þeim
læröu og dugmiklu mönnum, er þar
lögöu af mörkum og síöar uröu lands-
kunnir, en í þeim hópi voru m.a., auk
Jóns Eiríkssonar sjálfs, Jón
Steingrímsson, Hannes Finnsson,
Olafur Olavíus, Sveinn Pálsson, Skúli
Magnússon, Olafur Stephensen,
Magnús Stephensen og Benedikt
Gröndaleldri.
Dofnar yfir
starfseminni
Eftir lát J.E. (1787) tók félaginu
smám saman aö hnigna, og þegar áriö
1790 var séð hvert stefndi. Starfaöi þaö
þó enn um hríö eöa allt fram á áriö
1798, er unniö var að útgáfu 15. bindis
tímaritsins fyrir áriö 1794, en því varð
ekki aö fullu lokið. Ekki gaf félagið út
önnur rit en umrætt tímarit. Rit þess
íslenzka Lærdómslistafélags, ef frá er
talin fyrrnefnd „Skrá” um samþykktir
þess, Kh. 1780 og Nýjar samþykktir,
Kh. 1787. Er h'klegt aö deyfö sú, er kom
yfir félagiö á síöari hluta æviskeiös
þess, hafi sumpart stafað af því, að
hinn norskættaði forseti, Lauritz
Thodal, hafi ekki valdið verkefninu aö
hvetja alþýöu á íslandi til dáöa í
menningarefnum og atvinnuháttum,
en hitt hefur væntanlega vegiö þyngra,
aö upphafsmennimir hurfu smám
saman heim og aörir létu ekki hrífast
til að halda uppi merki þeirra.
Urshtum hefur síöan ráöið stofnun
Landsuppfræðingarfélagsins áríö 1794,
fyrir forgöngu Magnúsar Stephensen,
en hann haföi áöur verið talsvert viö
útgáfu rita Lærdómslistafélagsins rið-
inn og um tíma gjaldkeri þess. Að hinu
nýja félagi stóöu jafnframt ýmsir
helztu embættis- og menntamenn
landsins meö Olaf Stephensen stift-
amtmann í fararbroddi, er kjörinn var
forseti félagsins, en aörir stofnendur
Stefán Þórarinsson amtmaöur,
Hannes Finnsson biskup, Stefán
Stephensen síðar amtmaöur og
Markús Magnússon prófastur í
Göröum á Álftanesi. Þá hefur Bjöm
Gottskálksson tengdasonur Boga
Benediktssonar í Hrappsey þegar
verið nefndur, en hann haföi skömmu
áöur keypt Hrappseyjarprentsmiðju
og gerztforstööumaöur hennar.
Magnús
Stephensen
Enda þótt fyrrnefndir forgöngumenn
Landsuppfræðingarfélagsins hafi áöur
veríð styrktarmenn Lærdómslista-
félagsins og vel kunnir starfsemi þess,
var allt framkvæði við hiö nýja félag
strax í upphafi og ávallt síðan í
höndum Magnúsar Stephensen, sem
telja veröur í hópi eftirtektarveröustu
og aðsópsmestu Islendinga, sem uppi
hafa verið Hann var fæddur aö Leirá í
Borgarfirði 27. desember 1762, sonur
Olafs Stephensen síðar stiftamtmanns,
en móðir hans var Sigríöur Magnús-
dóttir amtmanns Gislasonar. Mjög var
vandaö til uppeldis hans og menntunar
í heimahúsum með aðstoö beztu kenn-
ara, sem völ var á, en þaöan lá leiöin í
Skálholtsskóla áriö 1778. Aö þeirra
tíma sið var í skólanum lögö höfuö-
áherzla á fornmálin, latínu og grísku,
en auk þess kennd þýzka og franska.
Ensku lærði M.S. hinsvegar ekki fyrr
en löngu síöar. Sagt er, aö bæöi Bjami
Jónsson rektor og sérstaklega Hannes
Jónsson biskup hafi lagt mikla rækt viö
menntun hans, og aö prófi loknu varö
Scffrtíicíff
oöCr t)cn npc
SMCöttó
I
®eft^CT«»tcfie»í#6*Pel
i
5faret 1783.
€*fter 5?öngcíicj aQernaabtgjle SBefafíttg forfaftet*
cg reö ist Jvonaclitjc Dtenícfammerc 3-oranftaItnittg.
ntigtoen
fD?oðttu§ 0tep£cnfctt;
íkiiíte mirasul* tnovet, faciemqmt mittat locis, 3c áefert mow<»,
fubrigit pl«na, vailes e»tuber*t, novas- in profcntlo in*
fulas erigit.
Sinsca Qvæft. Kat. tibr. vr, de Urrtr motn C*p, jV,
ifySZ.

5He&ettf>a»n, 1785»
$rpft Sorfafterení SBefoffnt'ng , |oií
^ólítr.
JÖLABÖK fSAFOLDAR 1971
Fyrsta rít Magnúsar Stephensen, lýsing á Skaftáreldunum 1/83, er út kom i Kaupmannahöfn 178S.
Landsuppfræð-
ingarfélagið
tehur til storfa
hann um kyrrt viö frekara nám hjá
Hannesi í tvö ár. Vel fjáður og
menntaður hélt Magnús síðan til Kaup-
mannahafnar til háskólanáms áriö
1781. Voru áhugaefnin mörg og kom
hann því víöa viö í námi, m.a. lagöi
hann nokkra stund á guðfræði, en
einnig náttúrufræði. Hinsvegar las
hann lögfræöi til háskólaprófs aö ósk
fööur síns, og lagöi þar grundvöll aö
embættis- og ævistörfum sínum þótt
þau yröu raunar æöi fjölþætt á ferli
þessa mikla dugnaðar- og afkasta-
manns.
Trúnaðarstarf
á námsárum
Ekki varö háskólanámið þó samfellt,
að nokkru vegna veikinda, en Magnús
haföi verið heilsuveill lengi framan af
aldri. Hinsvegar var honum á þessu
tímabili falið að halda til Islands
ásamt Levetzau, síöar stiftamtmanni,
til könnunar á afleiöingum Skaftáreld-
anna og til ábendinga um, hvemig
Böðvar Kvaran
skril' ar um
bækurog
bökasöfnun
hægt væri aö veröa hinum hrjáðu íbú-
um aö liði. Var M.S. auk þess sérstak-
lega faliö að gera ítarlega skýrslu um
þessar náttúruhamfarir allar, upphaf
þeirra og umfang. Ritaöi hann um
þetta efni bókarkorn, Kort Beskrivelse
over den nye Vulcans Ildspurdning í
Vester-Skaptefiels-Syssel paa Island í
Aaret 1783, og kom þaö út í Kaup-
mannahöfn 1785. Er bók þessi nú mjög
fágæt í upphaflegri útgáfu, en hún var
gefin út á ný ljósprentuö í flokki Jóla-
bóka Isafoldar áriö 1971. Þá má geta,
að William Jackson Hooker þýddi bók
þessa á ensku og felldi inn í ferðabók
sína 2. útg., London 1813, n. bindi, bls.
124-261.
Örlagarík
ákvörðun
I Kaupmannahöfn hafði Magnús
fengiö álitlegt embætti í stjómarráö-
inu, sem gaf augljóst fyrirheit um
frekari frama. Segist hann í ævLsögu
sinni hafa iörast alla ævi að hafa
afsalað sér þeim framavonum í stað
þess aö veröa „þungt straffaður með
þeim margvíslegu þungu reynslum,
sem á Islandi biöu hans, en sem hann í
Danmörku líklegast aldrei reynt
heföi”. Telur Magnús mestu hafa
valdið um þá ákvöröun að hann var frá
unga aldri heitbundinn frænku sinni,
Guörúnu Vigfúsdóttur, er áður hefir
veriö nefnd, en hún haföi er hér var
komið sögu beöiö í þeim festum í 8 ár.
Veröur nú stiklaö á stóru. Magnús
gekk til lögfræðiprófs dagana 7.-8.
maí 1788, er allt fór fram á latínu, og
lauk því meö lofi (laudabilis). Síöar
eða h. 23. sama mánaðar var honum
veitt varalögmannsembættiö í norður-
og vesturamtinu, og lögmaöur varö
hann næsta ár í stað Stefáns Þórarins-
sonar amtmanns, er haföi gegnt því
embætti jafnhliða störfum amtmanns
yfir norður- og austuramtinu. Aö
lokum var Magnús skipaöur dómstjóri
Landsyfirréttar áriö 1800, en því
embætti gegndi hann til æviloka.
Litríkur
æviferill
Enda þótt telja megi, að framan-
greind frásögn af Magnúsi Stephensen
hafi oröið í lengra lagi og nokkru utan
þess umræðusviðs, sem þessum grein-
um er ætlað, varö ekki hjá því komizt
að rekja að nokkru feril þess manns,
er varð einn hinna umsvifamestu í
sögu landsins um langt árabil. Þegar
hér er komiö, er hann hinsvegar viö
upphaf starfsævinnar, nýkominn heim
frá námi áriö 1788, kvæntur sama ár og
búsettur aö Leirá. Engin tök eru því
hér aö rekja framhaldið á sviði at-
vinnu- og verzlunarmála, dómsmála
svo og almennra landsmála þar sem
M.S. kom alstaðar aö meira eöa minna
leyti viö sögu, en þess í staö aö nýju
horfið aðafskiptum hans af bókmennt-
um og bókaútgáfu, þar sem hann var
aö heita einráður hér heima í hálfan
fimmtaáratug.
Prentun hefst
í Leirárgörðum
Þegar hefur veriö skýrt frá stofnun
Landsuppfræöingarfélagsins árið 1794
og flutningi prentsmiðjunnar úr
Hrappsey aö Leirárgöröum næsta ár.
Haföi hún þá verið seld stofnendum
félagsins, og stóðu málin þannig til
1798, er Landsuppfræðingarfélagiö
keypti prentsmiöjuna sjálft með öllu,
sem henni fylgdi. Þegar í upphafi hafði
veriö hafizt handa við aö afla Leirár-
garðaprentsmiðju aukinna réttinda til
prentunar, og var ákveöiö 1797, aö hún
heföi jafnrétti viö Hólaprentsmiðju til
prentunar allra bóka. Sú síðarnefnda
var hinsvegar um þetta leyti aö renna
sitt skeiö á enda, og aö tillögu Olafs
Stephensen stiftamtmanns, forseta
Landsuppfræðingarfélagsins, sam-
þykkti konungur að hún yrði lögö niöur
og sameinuö prentsmiðjunni í Leirár-
göröum. Var því framvegis aöeins ein
starfandi prentsmiöja í landinu til árs-
ins 1852, er prentsmiöja var stofnsett á
Akureyri.
Óvíræð forusta
Segjamá, aö hiö nýja félag hafi mátt
kallast félag Magnúsar Stephensen, en
hann var í upphafi útnefndur tilsjónar-
maöur þess er haföi rétt „upp á ein-
dæmi sitt að veita inn komandi rit-
gjöröum meötöku til prentunar”. Varö
hann þannig í raun einvaldur forstjóri
félagsins enda voru aöeins haldnir
tveir félagsfundir í 20 ár og gerðabók
engin. Ekki var þó undan framtaks-
semi hans aö kvarta, a.m.k. fyrst í
staö, enda félaginu vel tekiö. Hefur án
efa mörgum verið fagnaöarefni, aö
landsmenn skyldu vera þess um
komnir aö stofna slíkt bókmennta- og
útgáfufélag og raun varö, enda þátt-
taka þeirra eftir því. 1 Lærdómslista-
félaginu höfðu félagar flestir oröiö um
125, þar af helmingur útlendingar, en
í Landsuppfræömgarfélagiö voru
gengnir um eöa yfir 1000 innan tveggja
ára, flestir Islendingar.
Böövar Kvaran.