Dagblaðið Vísir - DV - 19.02.1983, Blaðsíða 4

4
DV. LAUGARDAGUR19. FEBRUAR1983.
Ágrip af sögu
hvalveföa
viö ísland
Arið 1842 var hvalveiöifloti
Bandaríkjamanna um sexhundruö
skip, en allar aörar þjóðir heimsins
áttu þá aðeins tvöhundruð og þrjátíu
hvalveiðiskip samtals. Stærstur mun
flotinn hafa orðið árið 1846, sjöhundruð
þrjátíu og fimm skip. Stærsta
útgerðarborg hvalveiöiskipa var um
þessar mundir New Bedford.
Hin gegndarlausa hvalveiði
Bandaríkjamanna hlaut að hafa
örlagarík áhrif á hvalastofninn, enda
rakbráttaðþví.
Þegar liða tók fram um 1840 fór
veiðin að tregast ískyggilega, og um
miðja öldina var útgeröin farin að
berjast í bökkum sakir aflaleysis,
þrátt fyrir mjög hátt verð á lýsi. Fækk-
aði skipunum með hverju ári, svo að
um 1874 voru aöeins gerðir út fáir tugir
hvalveiðiskipa. Síðan hafa hvalveiðar
Bandaríkjamanna verið í smáum stíl.
Þeir gera að vísu út til þessara veiða
,enn í dag, en aðeins f áein skip.
Um og eftir 1860, þegar hvalveiöar
Ameríkumanna stórminnkuðu ár frá
ári, og allir sáu að stefndi í beinan
voða, leituðu röskir útgerðarmenn
, fyrir sér um allar jarðir, þar sem
hugsanlegt var að hvals yrði aflað.
Fluttu sumir þeirra bækistöðvar sínar
langt frá eigin heimkynnum. I þeim
hópi var maður, sem örlögin báru að
ströndumlslands.
Thomas Roys er maður nefndur.
Hann var Bandaríkjamaður og átti
heima í New York. Roys gerði út skip
til hvalveiða. Kenndi hann á hinu sama
og aörir útgerðarmenn hvalveiöiskipa,
að aflinn stórminnkaði með ári hverju
eftir að kom fram yfir miðja nítjándu
öldina. Um 1860 mátti heita að hval-
veiðar Bandaríkjamanna nálguöust
þrot, og útgerðin væri á heljarþröm.
Thomas Roys hafði um skeið unnið að
merkilegri uppgötvun, sem hann gerði
sér vonir um að breytt gæti aðstöðu
allri við hvalveiðar. Hann fékkst viö
það að finna upp hvalabyssu sem gæti
skotið skutli með viðtengdri eins konar
sprengikúlu. Átti sprengjukúlan aö
springa þegar í hvalinn kæmi, og
stytta lífdaga hans að miklum mun.
Hafði Roys fengið einkaleyfi á þessari
uppgötvun sinni, en var ekki kominn
svo langt áleiöis að verulegur árangur
hefði náðst, þegar veiðin mátti heita til
þurrðar gengin í öllum höfum nálægt
heimkynnum hans. Nú var það um
þessar mundir, að Roys fór að svipast
um eftir bækistöðvum einhvers staðar
á hnettinum, þar sem hann gæti reynt
uppgötvun sína og ef til vill rekið hval-
veiðar með árangri. Einhverjar or-
sakir, sem nú munu ókunnar, beindu
huga hans til Islands. Það mun hafa
verið árið 1862 sem Roys sótti um þaö
til dönsku stjómarinnar að mega reka
hvalveiðar frá Islandi. Hefur hann
eflaust látið þess getið, hvaða vonir
lægju til þess, að um arðvænlegan at-
vinnuveg væri að ræða, ef sér tækist að
fullkomna uppgötvun sína. Málaleitan
þessari hefur verið vel tekið, að því er
best verður séð, en það skilyrði þó sett,
að Roys gerðist danskur ríkisborgari.
Gekk hann fúslega að þessu. Þetta
sama ár mun Roys hafa farið hingaö til
Islands til að kynna sér staöhætti og
velja aðsetur fyrir hvalveiðarnar.
Þóttu honum Austfirðir liggja best
við til veiöanna og ákvaö að gera
þaðanút.
Vorið 1863 kom fyrsti hvalveiði-
leiöangur Roys til Islands. Helsta skip
leiðangursins hét Reindeer og var all-
stórt barkarskip. Annars fór sjálf
veiðin fram á löngum og rennilegum
róðrarbátum og var hvalabyssunni
komiö fyrir í stafni þeirra. Þaö er
skemmst frá því aö segja aö veiði Roys
gekk treglega fyrsta sumarið og var
því einkum kennt um hve útbúnaður
hvalabyssunnar var ennþá ófullkom-
inn.
Áriö eftir kom Roys þó aftur með lið
sitt að Islandsströndum og tókst þeim
þá allmiklu betur til. Sumarið 1865 var
aflinn svo orðinn nokkuð góður og var
þá svo komið aö ekki leit mjög illa út
með hvalveiðar þessar. En þá um
haustið gerðist það óhapp að Roys
missti helsta hvalveiðiskipið sitt,
Reindeer, í ofviöri við Austfirði. Skipið
brotnaði og sökk. Þetta var svo mikið
áfall fyrir Thomas Roys og félaga hans
að þeir áttu ekki annan kost en gefast
upp og leggja árar í bát. Var þar með
lokið þriggja ára hvalveiðum þeirra
við Island.
Fallvalt gengi Dana
við hvaiveiðar
Þegar Thomas Roys neyddist til að
hætta hvalveiðum við Island, urðu
aðrir til að taka upp þráöinn. Það voru
Danir. Þeir höfðu fylgt tilraunum Roys
viö Island af allmiklum áhuga, og
hugðust nú byggja á reynslu hans meö
því að ráða til sín hvalveiðimenn er hjá
honum höfðustarfað. Varstofnað félag
til að reka veiðarnar. Hét sá Otto C.
Hammer, sem var lífið og sálin í
þessum félagsskap.
Hlutafé þessa félags var ákveðið
hálf milljón ríkisdala sem þóttu
gífurlegir fjármunir í þá daga. Var
brátt hafist handa um framkvæmdir
og fyrsta verk Hammers var að láta
smíða nýtt gufuskip í Englandi. Var
þaö mikið fley og nefndi Hammer það
Thomas Roys í höfuðið á hinum
ameríska hvalveiðifrömuði. Smíði
þessa skips var lokið vorið 1866 og
hófst útgeröin þaö sumar.
Hammer reyndi fyrir sér með
hvalveiðar víðs vegar í kringum
landið. Einkum hélt hann sig við
Austurland framan af sumri en síðan
út af Vestfjörðum. Komst hann í tæri
við allmarga hvali og skaut þá, en
mikill meiri hluti náðist ekki og
tapaðist með öllu. Varð hvorki meira
né minna en sextíu og fimm þúsund
ríkisdala rekstrarhalli hjá fyrirtækinu
þetta fyrsta starfsár. En þrátt fyrir
það gerðu forráðamenn fyrirtækisins
sér vonir um að úr rættist.
Næstu tvö árin, 1868 og 1869, hélt
danska fiskveiðifélagið áfram störfum
þótt stöðugt tap væri á rekstrinum. I
janúarmánuöi 1870 hélt félagið ársfund
að vanda og voru þar lagðir fram
reikningar ársins á undan. Höföu út-
gjöld ársins 1869 orðið þrjátíu og sex
þúsund ríkisdölum meiri en tekjumar.
Á þeim forsendum ákvað fyrirtækið að
hætt skyldi hvalveiðum á Islands-
miöum enda þótti mörgum Dananum
þá orðið sýnt að slíkar veiðar borguðu
sig seint og jafnvel aldrei. Með þessu
var hvalveiðum Hammers lokið og fór
fyrirtæki hans á hausinn skömmu
síðar.
Eins og lítið eitt hefur verið vikið að
hér áður tóku menn mjög að brjóta
heilann um ný og hentug skotfæri til að
vinna hvalina eftir að komið var fram
á nítjándu öldina. Bæði Ameríkumenn
og Bretar gerðu tilraunir með
„granat”-byssu en árangurinn varð
ekki sérlega góður eins og sagan
sannar hér á undan. Eitthvað skorti á
til þess aö uppgötvunin kæmi að fullum
notum. Það var Norðmaður sem leysti
vandann og lagði um leið grundvöll aö
nútíma hvalveiðum þar sem
Norðmenn hafa verið ein af forystu-
þjóðum. Þessi Norðmaður hét Svend
Foyn.
Áriö 1876 fann Svend Foyn upp
sprengjuskutulinn svonefnda sem
skotið var af fallbyssu og ætlað var að
drepa dýrið með einu skoti og festa um
leið við það taug svo draga mætti dýrið
að veiöiskipinu. Sprengjuskutull Foyn
erenn notaður.
Þessi uppgötvun leiddi til þess að
hvalveiðar jukust stóriega við
strendur Noregs og hvert hvalveiði-
Hlutafélagið Hvalur var stofnað árið 1948. Frá þeim tíma hefur það gert út fjóra hvalveiðibáta úr hvalstöð
félagsins i Hvalfirði. Það má heita síðasta vigi hvalveiða við ísland og verður að likum lagt niður eftir þrjú
ár þegar igildi gengur algjört hvalveiðibann Alþjóða hvalveiðiráðsins sem samþykkt var síðasta sumar og
Alþingi ákvað að mótmæla ekki i upphafiþessa mánaðar.
félagið af öðru spratt upp. Aö
nokkrum árum liðnum var svo komiö
að hvalstofninn við Noregsstrendur
var næsta uppurinn. Sakir þessarar
gegndarlausu ofveiði fóru norskir
hvalveiöimenn því að hugsa sér til
hreyfings. Arið 1882 voru þeir famir að
hyggja að nýjum hvalveiðisvæðum.
Fyrstur norskra hvalveiðimanna til að
beina sjónum sínum til Islands var ein-
mitt kempan Sven Foyn. Að vísu var
honum vel kunnugt um það hvílíkt tap
hafði orðið á þeim rekstri sem áður
haföi verið stundaöur á Islandsmiöum
en hann treysti því að hinar nýju hent-
ugu byssur sínar svo og hraðskreiðir
gufubátar gætu y firunnið þá erfiðleika.
Hvalstöðvarekstur
Norðmanna
hefst í iandinu
Sven Foyn kom fyrst til Islands árið
1882 og í þeirri ferö mun hann hafa lagt
grundvöllinn aö því að byggð var hval-
veiðistöð á Langeyri við Álftafjörð í
Isafjarðardjúpi. Svend Foyn átti þrjá'
fimmtu hluta þessarar stöðvar en
framkvæmdastjóri var Thomas Amlie.
Vorið 1883 hófust þessir menn handa
á Langeyri. Fluttar voru ýmsar vélar
og tæki frá Noregi og þeim komið upp á
Langeyri. Ekki var notaður nema einn
hvalveiðibátur þetta sumar. Nefndist
hann Isafold. Aflinn var fremur rýr
eða rétt um einn tugur hvala.
Þeir félagar, Foyn og Amlie,
mættu þegar ýmsum erfiðleikum af
hálfu íslenskra og danskra yfirvalda,
sem litu það nokkru hornauga, aö að-
komumenn þessir tækju að raka
saman fé hér við land. Urðu ýmsar
rekistefnur út af þessum málum. Þess
var krafist að Amlie gerðist danskur
ríkisborgari. Jafnframt hófst á Alþingi
allhörð sókn á hendur hinum nýju gest-
um. Tveir alþingismenn, Einar
Ásmundsson, þingmaður Eyfirðinga,
og Ásgeir Einarsson, þingmaður
Strandamanna, báru fram sumarið
1883 frumvarp um friðun hvala.
Höfuðástæðuna töldu þeir þá að
„hvalir séu nauðsynlegir til að reka
síld upp á grunn, þar sem hægt er að
veiöa hana með síldamótum”.
Sven Foyn var skapstærri maður en
svo að hann vildi eiga í langvarandi
„stappi og argaþrasi við seinfær og
silaleg yfirvöld”. Leiddist honum
þvarg þetta og tók þá ákvörðun þegar
eftir fyrsta starfsár hvalveiðistöðvar-
innar á Langeyri að hætta afskiptum
sínum af þeim rekstri. Seldi hann
félaga sínum Thomas Amlie hlut sinn í
fyrirtækinu og hvarf aftur til Noregs
en Amlie hélt áfram starfi sínu í Isa-
fjarðardjúpi. Hann hafði slíka trú á
fyrirtæki þessu að honum datt ekki í
hugaðhætta viönýhafiðverk.Þaðfór
líka svo að þegar að loknu fyrsta
starfsárinu tók hvalveiðin undan Vest-
fjörðum að glæðast til muna frá fyrra
sumri. Fyrirtækið fór að gefa nokkum
arð.
Thomas Amlie fékk að vera einn um
hvalveiðar viö Island næstu fjögur ár.
En smám saman komu aðrir
Norðmenn auga á það að fyrirtæki
hans blómgaðist dável þótt ekki léti
þaðmikiö yfirsér.
Vorið 1888 fór Norðmaðurinn Hans
Ellefsen í einskonar könnunar-
leiðangur á hvalslóöimar viö Islands-
strendur. Hann varð næsti hvalveiði-
maðurinn sem til Islands fluttist. Valdi
hann fyrirtæki sínu stað að Sólbakka í
Önundarfirði og fluttist þangað með
veiðistöð sína vorið 1889. Hóf hann
þegar veiðamar með tveimur hval-
bátum. Þeim fjölgaöi brátt og vom
orðnir fimm árið 1893, sjö um alda-
mótin, en vom flestir níu árið 1908 og
næstu ár á eftir. Auk þessara báta
hafði Ellefsen nokkur flutningsskip.
Fyrirtæki hans er stærsta hvalveiðiút-
gerðarfélag sem nokkru sinni hefur
starfað á Islandi. Segir og í norskri
heimild að Ellefsen hafi rekið stórfelld-
ustu hvalveiðar sem sögur fara af um
aldamótin í öllum Noröurhöfum. Af
þessum sökum er rétt aö staldra
aðeins við í hvalveiðisögunni og
aögæta nánar rekstur hvalveiöistöðv-
arinnar á Sólbakka, bæði vegna
umfangs hennar svo og til að gefa
innsýn í rekstrarhætti norskra
hvalveiðistöðva við Island um síðustu
aldamót.
Rekstur Ellefsen
á Sólbakka —
vinnan á sjó og iandi
Eins og fyrr er greint frá hafði
fyrirtæki Ellefsen yfir mörgum
hvalveiöibátum að ráða. Á hverjum
báti vom að staöaldri níu menn. Einn
þeirra var skipstjóri og venjulega var
hann einnig skyttan. Þá kom véla-
meistari og tveir kyndarar. Því næst
matsveinn og loks fjórir hásetar. Að
minnsta kosti einn þeirra var íslenskur
og var hann, laganna vegna, skráður
skipstjóri þótt hann réði engu um
borð. Hann var því ekki annaö en það
sem á sjómannamáli er kallað
„leppur”.