Dagblaðið Vísir - DV - 21.05.1983, Blaðsíða 16

16
DV. LAUGARDAGUR 21. MAl 1983.
Bækur og bókasöinun XXII:
Skólasetrtn -
hornsteinar
fræðanna
í mfnnlngit
Sabíngdr'basð
tíOtS oíírvinnbugafíá jfónúngö
i b rí f é 0 j o t í
t>úim 28ta 3úiiiíorii tb?9.
er yalbin oerbur Jjann iía *829/
bobut) af
&énnurum 23 e f fa f t a ö a @Eéla.
^tjrjía og ennur bóf af Homeri Ody«sea.
á 3é(eni(u útlegb of
©oeinbirnt (Sgííoftjni.
<OWOiMÍW<OVN^V,»<
Qiiðeoat Æíauflrt, 1829.
j)rentabaraf t-og©e^agfjorb,
« fofmab jBcffaftabo ©féla,
fíb nflofítmí €mbceífíd • ðíetl) i Befð#
|íat>« fírfju, pantt ifa $e&i\ i82p, uei*D*
itc af Öfólamim ^átt'b fcaíbín i míntt*
íngu Jabtrtfíar bagé uoró alírattáímgafíd
átonúngs, íri'brifé 0j£tttt;
tibjum bér frcí, tnel) peflu áfrb&rftt, attfcí
mjúfíeða cg áfífantfega 0íólatt9 5óc-
ftjóta, og <ií»ra 0íóla • vitti og Peí*
Imnata, ab peir bifjí áfattti ineö ofe peffa
^átíb bnföa, <5»bt og &omutgínmtt
tíl ceröugé íofs 03 betbtttð.
iöefeaftcibttm/ þ. 2ann3fatt. 1829;
Hér er titilblað og aftasta siða Boðsrits Bessastaðaskóla til skóla-hátíð-
ar árið 1829. Að öðru leyti var ritið upphaf Odysseifs kvæðis Hómers i
þýðingu Sveinbjarnar Egilssonar.
Stöðug og jöfn bókaútgáfa i
Svo sem vænta mátti komu öll þau
Viðeyjarrit, sem þegar hafa verið
nefnd, út í umsjá Magnúsar
Stephensen og voru sum þeirra raun-,
ar samin af honum sjálfum að veru-
legu eða öllu leyti. Hefur áður komið
fram, að aUs hafi verið prentuð um
75 rit á hans dögum í Viðey og því að
meðaltaU rúmlega fimm á ári. Hefur
mér sýnzt við lauslega athugun, aö
útgáfur þessar hafi dreifzt nokkuð
jafnt á árin, sérstaklega ef haft er í
huga, að bækur í undirbúningi um
tíma geta augljóslega öðru hvoru
færzt yfir á ákveðið útgáfuár og
þannig virzt minni umsvif á hinu
næsta á undan eða eftir. Rétt er þó að
geta í sambandi við fyrmefnda
heildartölu, að þar er hver sjálfstæð
prentun taUn sérstakt rit, nema hún
falU undir sama árið. Teljast þannig
„Utvaldar smásögur” tvær útgáfur
og „TUskipanasafn” þrjár, og á
sama hátt ,JKlausturpósturinn”
átta. Eru nokkur fleiri slík tilvik og
því Viðeyjarrit færri aö sama skapi,
ef aðeins eru taUn nöfn eða titlar rit-
anna.
Guðsorðið í fyrsta sæti
Oft áöur hefur verið minnzt á guðs-
orðabækur sem vinsælt eða a.m.k.
eftirsóknaivert lesefni og því um leið
áhugavert fyrir útgefendur. Lét
Magnús Stephensen ekki sitt eftir
liggja í þeim efnum í Viðey, þar sem
mér telst til, aö á hans tímabiU hafi
veriö prentaðar miUi 20 og 30 bækur
þessa efnis, eða um þriðji hluti alls
er útgefið var.
Árnapostilla
Telja verður, aö ein merkasta út-
gáfa í kristnum fræðum frá Viðey
hafi veriö „Helgidaga Predikanir”,
samanteknar af Áma Helgasyni
(1777-1869), I.—n. partur, 1822. Var
höfundurinn dómkirkjuprestur í
Reykjavík, en síðar stiftprófastur í
Göröum á Álftanesi, hinn mesti lær-
dómsmaður og predikari. Var hann
tvívegis settur biskup eftir lát fyrri
biskupa, auk þess sem hann gegndi
kennarastörfum á Bessastöðum um
tíma í sagnfræði og grísku. Um fyrr-
nefnt ritverk verður hins vegar
vitnað til minningargreinar eftir dr.
Jón biskup Helgason, er birtist í
„Skími” 1927, erliðin vom 150árfrá
fæðinguA.H., enþarsegir: „Þaövar
þó blátt áfram viðburður í heimi
hinna kirkjulegu bókmennta vorra,
er þessar „Helgidagaprédikanir árið
um kring” eftir séra Árna birtust á
prenti. 1100 ár hafði enginn árætt að
færast slíkt í fang, því aö enginn
treysti sér aö keppa við sjálfan J6n
Vídalín, sem kristnum almenningi
var svo hjartfólginn kennimaður, að
prédikanir hans varð að endurprenta
á tíu ára fresti. En Magnúsi
konferenzráði fannst tími til þess
kominn, að einveldi Vídalíns yröi
brotið á bak aftur, og fór þess því á
leit við séra Áma, sem þá mun hafa
farið mest orð af allra íslenzkra
kennimanna, að hann byggi til prent-
unar „eina umferð” prédikana, þ.e.
prédikanir til allra helgra daga
kirkjuársins”. Var prédikanasafn
þetta vinsælt mjög og endurprentað
1839.”
Vinsælar endurútgáfur
Eins og oft áður var hér um aö
ræða ýmsar endurútgáfur vel met-
inna eöa sígildra rita og ber þar fyrst
að telja 24.-26. prentun Passíu-
sálma Hallgríms Péturssonar, 1820,
1825 og 1832. Þá komu „Andlegir
sálmar og kvæði” Hallgríms, frá
Viðey í 8. útgáfu, 1828, og enn þar,
9.-10. útg., 1834 og 1838.
Sálmabókin umdeilda
Áður (XIX. grein) hefur veriö rætt
um sálmabókina, ,p)vangelisk-kristi-
leg messu-söngs og sálma-bók”, er
olli miklu fjaðrafoki í upphafi. Komu
fyrstu tvær útgáfumar frá Leirár-
görðum árið 1801, en næstu fjórar,
3.-6., einnig á vegum Magnúsar
Stephensen í Viöey, 1819, 1823, 1832
og 1833. Þá komu þar enn tvær útgáf-
ur, 7.-8., 1835 og 1837, en alls uröu
útgáfurnar þrettán að lokum. Endur-
útgefnar vom frá Viðey „Andlegar
hugvekjur til kvöld-lestra”, svo-
nefndar Stúrms hugvekjur og „Lær-
Bödvar Kvaran
skrifar um
bækur og
bökasöfnun
dóms-bók í evangeliskum kristileg-
um trúarbrögðum handa ungling-
um” eftir Nicolai E. Balle, sem áður
haföi komið í alls sex útgáfum frá
Leirárgörðum á árunum 1796—1811,
en kom nú enn í fjórum frá Viöey
(8.—11.) á vegum M.St., á árunum
1827—32, en tveimur þar síðar, 1837
og 1842. Sést af framansögðu, að til-
breytnin hefur ekki verið jafnmikil
og tala prentaðra rita gat gefið til-
efnitil.
Útgáfa IMýja
testamentisins
Fljótlega verður nú staðar numið
að geta guðsorðabóka, er útgefnar
vom undir handleiðslu M.St. í Viöey.
Ekki væri þó vel að staðið að fella
niöur „Hið Nýa Testamenti Drottins
vors Jesú Krists, aö nýu útlagt aö
tilhlutun ens íslendska Bibh'u-
félags”, fyrri-síðari partur, 1827.
Nýja testamentiö var sem kunnugt
er upphaflega gefið út í Hróarskeldu
í þýðingu Odds Gottskálkssonar árið
1540, en það er elzta bók prentuö á
íslenzku, sem varöveitzt hefur (sbr.
IX. gr.). Síöan kom ritiö út á Hólum
1609, í Kaupmannahöfn 1807 og að
nýju þar 1813, en nú í Viðey 1827.
Lögðu þar margir lærðir og merkir
menn hönd á plóginn við útgáfuna,
þeirra helztir fyrrnefndur Ámi
Helgason, Isleifur Einarsson (1765—
1836), yfirdómari við Landsyfirrétt-
inn og síðar háyfirdómari, Jón Jóns-
son (1777—1860), er nefndur var
„lærði” kennari, og forstööumaður
Bessastaðaskóla allt frá stofnun
hans 1805 til 1846, er skólinn var flutt-
ur til Reykjavíkur, eða í rúm 40 ár.
Ennfremur Steingrímur Jónsson
biskup (1769—1845) og Geir Jónsson
Vídalín biskup (1761—1823).
Skólahald á gömlum grunni
Annar ritflokkur, sem ávallt mun
halda Viðeyjarprenti á lofti eru boðs-
rit og skýrslur Bessastaðaskóla,
sem nefndur var hér rétt áður. Var
hann, eins og þar segir, stofnaður
1805, en var raunar aðeins framhald
af svonefndum Hólavallaskóla i
Reykjavík, er haföi starfað þar frá
1786, en áöur í Skálholti. Eru ekki tök
á að rekja hér sögu menntastofnana
landsins, sem taldar eru eiga upptök
sín í prestaskóla Isleifs Gissurarson-
ar biskups í Skálholti nokkru eftir að
hann tók við embætti árið 1056. Þá
stofnaði Jón biskup ögmundsson
skóla á Hólum í Hjaltadal eftir alda-
mótin 1100 og um sömu mundir Teit-
ur Isleifsson, sonur fyrrnefnds Skál-
holtsbiskups, skóla í Haukadal. Hins
vegar mun Sæmundur Sigfússon
hinn fróöi hafa stofnað skóla í Odda
nokkm áður, eða um 1076. Skólar
landsins uröu hins vegar fljótlega
aðeins tveir, á Hólum og í Skálholti,
og er lítill vafi á, að þeir hafa mjög
mótazt af stjórnendunum, biskupum
landsins og helztu aðstoöarmönnum
þeirra, þar sem kristin fræði til
undirbúnings prestsefna vom í fyrir-
rúmi.
Hugað að breytingum
Um miðja átjándu öld var fariö aö
huga að aöskilnaði skóla og kirkju
eða yfirráðum biskupsstólanna yfir
hinum tveim æðri skólum landsins,
latínuskólunum, er svo voru oft
nefndir. Var þó fyrst í stað aðeins um
að ræða fjárhagslegan aöskiinað,
þar sem mjög hafði skort á, að tekjur
biskupsstólanna hrykkju fyrir kostn-
aði við rekstur skólahalds. Lítið gekk
þó í þessum efnum þráttfjrrir skipun
nefndar 1780, er falið var að gera til-
lögur um fjárhagsmál beggja
biskupsstólanna.
Áföll biskupssetranna
Nefnd þessi haföi þó tæplega geng-
ið frá tillögum sínum til úrbóta, er
slíkar hörmungar dundu yfir landið,
að öllum stoðum var kippt undan
þeim áætlunum.Kom óáran móðu-
harðindanna af völdum Skaftárelda
sumarið 1783 sérlega hart niöur á
Hólastól, þar sem nú bættist við tjón
af harðindum, mannfelli og hruni bú-
fénaðar undanfarin ár. Áfall Skál-
holtsstóls varö þó litlu minna þar
sem dagana 14. og 16. ágúst 1784 reið
yfir Suðuriand stórkostlegur
landskjálfti, sem lagöi staðinn að
miklu til grunna. Urðu nú skjót um-
skipti í málum, sem lengi höfðu verið
í athugun og lítið þokazt. Með
konungsúrskurði 15. apríl 1785 var
ákveöið að flytja biskupssetrið og
skólann frá Skálholti til Reykjavík-
ur. Var strax hafinn undirbúningur
að smíði nýs skólahúss á Hólavelli og
þaðtekið í notkun haustið 1786.
Hólavallaskóli
Ekki verður hér fjölyrt um Hóla-
vallaskóla, en saga hans viröist hafa
verið ömurleg frá upphafi vegna
slæmra húsakynna og annars
aðbúnaöar nemenda, svo og ónógs
viðurværis þeirra. Kom svo aö lok-
um, að ekki þótti fært að halda þessu
skólahaldi áfram, enda „þá svo
ástatt í skólanum, að um helm-
ingur skólapiita var veikur af skyr-
bjúg, nokkrir rúmfastir, en bein
hungursneyð yfirvofandi sökum
vistaskorts”. Lá skólinn niðri skóla-
áriö 1804—1805, en varaðnýjuendur-
reistur að Bessastöðum haustiö 1805.
A fyrmefndu tímabili Hólavalla-
skóla hafði Hólastóll verið lagður
niður með konungsbréfi dags. 2.
október 1801 (sbr. XII. grein) og um
leiö skólinn á staðnum og var því
aöeins einn „latínuskóli” starfæktur
ílandinu.
Bessastaðaskóli
Þá eru heldur ekki tök á að gera
Bessastaðaskóla aö umtalsefni, enda
hér að framan vikið verulega út fyrir
þann ramma, sem greinum þessum
var í upphafi gerður. Skóli þessi og
hinir frábæru mennta- og fræði-
menn, sem þar stunduðu kennslu, og
ekki síður margir hinna merku
nemenda hans, er hins vegar mjög
áhugavert efni. Þann fróöleik er víða
að finna, en hér bent á bók Vilhjálms
Þ. Gíslasonar, „Bessastaöir — þætt-
ir úr sögu höfuðbóls”, Akureyri 1947,
en þar eru skólanum gerð góö skil og
ekki síður þeim, er að honum stóðu
(bls. 149-190).
Rit skólans
Nokkuö langur tími líður frá upp-
hafi skólans, þar til hin fyrstu rit,
sem jafnan eru við hann kennd,
koma út. Nefndust þau í upphafi
1828, og síðan samfellt árlega til 1840,
„Skóla hátíð”, þó aö undanteknum
latnesku ritunum árin 1828 og 1834,
er nefndust „Solemnia Scholastica”.
Á umræddu tímabili voru útgáfur
þessar ávallt á sama veg, þ.e. boðið
til skólahátíðarinnar til þess að
fagna fæðingardegi konungs á titil-
blaði og öftustu síðu, en að öðru leyti
var ritið saman tekið af einum kenn-
aranna. Vísast nánar til mynda
þeirra, er birtar eru hér af báðum
umræddumsíöum.
Árið 1841 verður sú breyting, að út
kemur „Skírsla um Bessastaða-
skóla fyrir skóla-áriö 1840—1841”, en
síðan áriega til 1846 „Boðsrit til að
hlusta á þá opinberu yfirheyrslu í
Bessastaða skóla”. Fylgdi hverju
boðsriti skýrsla fyrir skólaárið með
töflum, þar sem m.a. var að finna
skrá yfir árangur nemenda. Sem
vænta mátti voru öll rit Bessastaða-
skóla, samtals 20, prentuð í Viðey að
hinum tveim síðustu undanteknum,
er prentsmiðjan var flutt þaðan til
Reykjavíkur. Síðara árið var jafn-
framt síðasta starfsár skólans, er
einnig flutti til Reykjavíkur í vegleg
nýbyggð húsakynni við Lækjargötu,
sem enn eru til sóma. Var honum
jafnframt gefið nýtt nafn, „Hinn
lærði skóli í Reykjavík”. Þætti
Bessastaöarita er hins vegar ekki að
fullu lokið, og verður því nánar vikiö
að þeim í upphafi næstu greinar.
Böðvar Kvaran.