Dagblaðið Vísir - DV - 02.03.1985, Síða 23

DV. LAUGARDAGUR 2. MARS1985.
Eftir Öm Ólafsson
23
Guðmundur Gislason Hagalin.
Þetta er rúmlega 200 bls. bók í litlu
broti. Hún birtist 1943 (og haföi þá leg-
ið meira en ár hjá útgefanda, sagði
Guðmundur undirrituðum). En bókin
hefst á grein úr Lesbók Mbls. 1940. 1
bókinni gerir Guömundur upp
reikningana við kommúnista, bæði á
sviði stjómmála og bókmennta. Hvað
hið fyrra varðar, þá hefur mér í fljótu
bragöi sýnst þaö vera samantekt á
ýmsu sem birst hafði í Alþýöublaöinu
undanfarin ár, einkum um ógnar-
stjómina í Sovétríkjunum, 1936—8.
Bókmenntaþátturinn finnst mér miklu
merkilegri. Guðmundur sýnir fram á
alvarlega mótsögn í málflutningi
hreyfingar Rauðra penna. Það á hann
þeim mun hægar með, sem hann
gengur að verulegu leyti út frá sömu
forsendum og þeir: Til þess að maður
geti skáldaö um efni, verður hann að
þekkja það mjög náið, ekki aðeins vit-
rænum skilningi og þekkingu, heldur
vera innlifaður því. Menn Rauðra
penna gerðu síðan vel grein fyrir því,
einkum Kristinn E. Andrésson, (í
greininni „Málið og bókmenntimar
III”) hvemig yrkisefnin mótast í með-
ferö almennings, áður en skáld taka
þau fyrir. Skáldin fást því ekki við
hráa atburði, heldur við yrkisefni sem
eru þrungin hugmyndum — rikjandi
hugmyndum samfélagsins. En sam-
kvæmt marxistum em það borgaraleg-
ar hugmyndir í auðvaldsþjóðfélagi,
þ.e. hugmyndir sem réttlæta rikjandi
skipulag. Marxistar kenna enn, að til
að sigrast á þessum hugmyndaheimi
þurfi almenna sigursæla byltingarbar-
áttu alþýðunnar. En stalinistar ætlast
til leiðsagnar af skáldum, þ.e. að
einstaklingur taki heljarstökk út úr
umhverfi sínu, og móti f jöldann. Þessa
mótsögn afhjúpaði Trotsky þegar árið
1924 í riti sínu: Bókmenntir og bylting,
og Guðmundur Hagalín er hér mjög á
sömu bylgjulengd. Hugsanlegt er að
hann hafi þekkt þetta rit Trotskys,
beint eða óbeint, í gegnum tímarits-
grein. Ég veit það ekki, enda bendir
ekkert til þess beinlinis. Röksemda-
færsla Guðmundar ris einfaldlega af
grundvallarviðhorfum hans í skáld-
skap, raunsæisstefnu, svo sem hér hef-
ur verið reynt að lýsa. Guðmundi tekst
einkar vel að lýsa þeim ógöngum sem
skáld geta lent í, með því að fylgja leið-
sögn annarra, út af sínu eðlilega sviði.
Þetta mikla gildi bókarinnar rýmar
ekkert við það þó við reynum að átta
okkur á takmörkunum hennar. Það
var t.d. áreiðanlega rangt að yfirfæra
ítÖÐVH
O^rWFOK
það á Olaf Jóhann sem réttilega varð
sagt um Guðmund Daníelsson, að hon-
um léti mun betur að lýsa sveitalífi en
borgar. Og þótt röksemdafærsla
Guðmundar miðist öll við að virða fjöl-
breytni í skáldskap, þá kemur glöggt
fram, að i raun stjómast hann af
íhaldssemi. Þannig segir hann um
kommúnista (bls. 13): „þeim kemur
ekkert við, þó að þeir með boðun trúar
sinnar misþyrmi tilfinningum manna
og freisti að leggja í rústir verðmæti,
sem hafa verið lífsteinn kynslóðanna.”
Augljóslega verður að viðurkenna
rétt manna til slíkrar gagnrýni, m.ö.o.
niðurrifstarfssemi, annaðhvort er mál-
frelsi til slíks, eða það er ekkert mái-
frelsi. En það kemur viða fram í
Gróður og sandfok, að Guðmundur vill
GUÐMUNDUR GISLASON HAGAUN;
EINN AF POSTULUNUM
0G FLEIRI SÖGUR
l>ORSTE1NN M. jÖNSSON
AKt'devst
Þekktustu og jafnframt umdeildustu rit Guðmundar frá millistríðsárunum.
jákvæðar bókmenntir, bjartsýnar á
mannlifiö eins og þaö er i kringum
hann. Hann hefur ímugust á því að
bókmenntir séu mjög gagnrýnar á
ríkjandi menningar- eða þjóðfélags-
ástand. En það þarf ekki lengi að hug-
leiða bókmenntir veraldar til að sjá
hvílíkt afhroö þær biöu ef allt slíkt ætti
að hverfa. —
Félag íslenskra
rithöfunda
Af félagsmálum íslenskra rithöf-
unda er meiri saga en svo, að hún veröi
hér sögð. Nefnum aðeins nokkur atriði.
Frá árinu 1940 fóru f járveitingar ríkis-
ins til listamanna um hendur Mennta-
málaráös, sem Jónas Jónsson frá
Hriflu hafði forystu fyrir. Þessi starf-
semi ráðsins sætti æ meiri gagnrýni
listamanna. Þessu fylgir að þeir skipu-
leggja sig í stéttarfélög, þannig er t.d.
Rithöfundafélag íslands stofnað 1943.
Jónas var nú aö missa tökin á ráðinu,
og lagöi þá til á Alþingi, að félög lista-
manna fengju sjálf úrslitaáhrif um út-
hlutun fjárins. Jónas hælist um i bók
sinni Rauðar stjömur, 1943, að þama
hafi hann fylgt hugmynd Egils Skalla-
grímssonar, að dreifa silfrinu yfir
þingheim, og séð fyrir sem Egili, aö
menn yrðu varla á eitt sáttir um það
hvemig skipta skyldi, „ætia eg að þar
myndi vera þá hrundningar eða pústr-
ar, eöa bærist að um síðir, aö allur
þingheimurinn berðist” (Egils saga,
85. k. ). Þótt Agli tækist ekki þetta
ætlunarverk sitt, þá gekk þetta eftir
hjá Jónasi, því Rithöfundafélagið
klofnaði á aðalfundi sínum í mars 1945.
Og í því sem hinar stríöandi fylkingar
létu frá sér fara um klofninginn, verð-
ur ekki grípið á öðru en ágreiningi um
úthlutun f járins. Klofningurinn gerðist
þannig, að fráfarandi formaður félags-
ins, Friðrik Á. Brekkan, stakk upp á
Guömundi Hagalin í sinn stað, og hlaut
hann tiu atkvæöi, en Halldór Stefáns-
son fimmtán. Hagalínssinnar tóku þá
ekl’i frekar þátt í kjöri stjómar og
trúnaöarmanna, en að því loknu ias
Guðmundur upp yfiriýsingu 12 félags-
manna (þar af tveggja fjarstaddra,
þetta var undirbúið fyrirfram) þess
efnis, „að kosning í stjóm félagsins
lýsti svo miklum stefnumun í aðalmál-
um félagsins, að eftirtaldir 12 rithöf-
undar teldu sig ekki geta starfað þar
framar” (Alþýðublaðiö 20/3 1945).
Þeir stofnuðu svo Félag islenskra
rithöfunda undir forystu Guðmundar.
Vikapiltar Kristins E.
Andréssonar
Auðsénir eru stjórnmálapólar í
skiptingunni, en þeir eru ekki einhlítir,
því með Hagalín fara róttæklingamir
Gunnar M. Magnúss og Siguröur
Helgason — auk Kristmanns, Davíðs,
Jakobs Thorarensen, o.fl. En í
Rithöfundafélagi Islands sátu áfram
t.d. Tómas Guðmundsson, Lárus
Sigurbjömsson og Barði Guðmunds-
son, auk kunnra sósíalista. Eins og
kunnugt er, varð þessi skipting rithöf-
unda mjög langæ og til ills held ég hve
mjög var skirskotað til stjómmála.
Hér verður ekki farið út í þá
enn. Hér verður ekki farið út í þá
sálma, en rétt er að nefna að lokum
merkilega grein sem Guðmundur reit í
Alþýðublaðið af þessu tilefni í júní
1945: „Augasteinar og amakefli”.
Hann ræðir þar einkum úthlutun
Quðmundur Qfslaaon Hagalfn:
Kristrún í Hamravík
SÖQUkorn um þá gömlu,
góðu konu
nkORKYiSi
tnoti’Asi’i Kí»st:.i\n m. jonssox
Hq« xxxiii
skáldalauna 1943—5, og þykir mjög
misskipt pólitískt: „Litum siðan
snöggvast á augasteina nefndarinnar
(...) hvort myndi sá ekki glámskyggn,
sem ekki ber kennsl á þessa heiöurs-
fylkingu, sem ekki kennir þama þá
Andréssyni og þeirra vikapilta?” En
hér er einkum ástæöa til aö nefna til-
lögu Guömundar um nýskipan þessara
mála: „Ég hygg að rétt muni vera, að
allir þeir höfundar, sem menn geta
yfirleitt verið nokkum veginn sam-
mála um að öðlast hafi virðingarsess i
vitund mikils hluta þjóðarinnar, og vit-
að er að helga eða vilja helga skáld-
skapariðkun krafta sína sem allra
mest, eigi að hafa föst laun, sem séu
það há að þeir eigi að geta lifað af þeim
menningarlifi — en við ákvörðun sé þó
gert ráð fyrir því að höfundamir vinni
sér inn nokkurt fé með ritstörfum. Eg
lít og þannig á, aö allir slikir höfundar
eigi að hafa sömu laun, enda hafi þeir
þá svo til fulla starfsorku. Allir slíkir
menn þurfa föt og fæði, húsnæði, hita,
ljós, bækur o.s.frv. — hafa sem sé
svipaöar þarfir, þær sömu og menn
yfirleitt, sem gera kröfur til og kunna
að meta lífsþægindi og þokkalegt og
menningariegt umhverfi — og auk
þess mun alltaf verða vandmetið, hvað
er verðmætast í bókmenntum dagsins,
hvað hefur mest gildi fyrir liðandi
stund og hvað fyrir framtíðina.” Auk
þessa vildi Guðmundur hafa marg-
brotið kerfi styrkja fyrir menn sem
væru aö vinna sig upp i þennan hóp at-
vinnurithöfunda. Því miður kom þessi
viturlega tillaga ekki fram fyrr en eftir
klofninginn, fyrir því hefi ég orð Guð-
mundar sjálfs í samtali, haustið 1982.
Og þessari hugmynd hefur verið sorg-
lega Utill gaumur gefinn. Eins langt
aftur og ég man, hefur verið þjarkað
um úthlutun listamannalauna út frá
því sjónarmiöi, að listgildi verði metið
í peningaupphæðum: „Af hverju fær
þessi eins mikið og þessi?”, o.s.frv.
I röksemdum Guðmundar fyrir til-
lögunni eru bomir saman af víðsýni
ýmiskonar rithöfundar, sem hver geti
haft til síns ágætis nokkuð, t.d.:
„Hugsum okkur svo rithöfund, sem
er léttur og auðskilinn, ekki sérkenni-
legur að stQ, en skrifar gott og alþýð-
legt mál, skapar sæmilega f jörlega at-
burðarás, og sennilegar persónulýs-
ingar. Slíkur höfundur verður vinsæll
meöal allmargra lesenda, og hann
hefur sitt hlutverk. Bækur hans verða
áfangi hins almenna lesanda á leið til
annars stórbrotnara og listrænna — og
verk hans er allrar virðingar vert.
Fram hjá slíkum höfundi er því alls
ekki rétt aö ganga við úthlutun
styrkja.”
Á þessari lýsingu er við hæfi að ljúka
þessari grein. Eg vil þó að endingu láta
í ljós ósk um að menn hætti að láta
deilumál gærdagsins skyggja á rithöf-
undinn Guðmund Hagalín. Vinir hans
og velunnarar munu vilja minnast
hans myndarlega, nú þegar hann er
allur. Væri hægt að gera það betur en
með því að gefa út þau merkisrit Guð-
mundar sem lengi hafa verið ófáanleg,
enda dreifð í horfin blöð og tímarit?
Mikill fengur yrði að rækilegu úrvali af
ritgerðum hans um bókmenntir og
önnur menningarmál, einkum frá fyrri
árum. Það héldi veglega á lofti minn-
ingu þessa merkilega menningar-
manns.
OUBMMNDUR OÍSUSON HXOM ÍN
STURLA í VOGUM
' /
SKÁl.DSAOA
5 hiHlií
AK ITHtVRI
fOHSTF.lSN M. IÓNSSON.
MCMXKXVlH
Í í í