Dagblaðið Vísir - DV - 14.12.1985, Blaðsíða 34

DV. LAUGARDAGUR14. DESEMBER1985.
’ . 34
Menning___________Menning___________Menning___________Menning
Vel goldin fósturlaun
Ámi Óla, blaðamaður og ritstjóri,
kom ungur til Reykjavíkur úr heima-
byggð sinni nyrðra, gekk hér á skóla
og hóf síðan starf við blaðamennsku.
Hann stundaði síðan blaðamennsku
og ritstörf, svo að segja óslitið,
meðan honum entist heilsa. Hann
lézt níræður að aldri árið 1977.
Árni Óla galt Reykjavík ríkulega
fósturlaunin. Fáir menn, ef það er
þá nokkur, hafa ritað meira um fortíð
Reykjavíkur en hann. Mikill er sá
íróðleikur, sem hann hefur dregið
saman, og hætt er við, að margt hefði
lent í glatkistunni, ef ekki hefði
komið til starf Árna. Ritgerðir Árna
um menn og málefni í Reykjavík
birlust á löngu tímabili í útbreidd-
asta vikuriti landsins, fcesbók Morg-
unhlaðsins.
Nú hefur Bókaútgáfan Skuggsjá
farið að gefa bækurnar út að nýju,
og verða það væn þrjú bindí að því
er virðist. Annað bindið, sem kom
út í síðastliðnum mánuði, er á 6.
hundrað blaðsíður, svo að sjá má,
að hér er ekki um að ræða neitt
smáverk.
Þetta spjall mitt býður ekki upp á
neinn möguleika til að gera svo
viðamiklu riti teljandi skil. Efnið er
að miklu leyti takmarkað við 19.
öldina og upphaf þeirrar 20. Hér er
ekki reynt að segja sögu þessa tíma
í samfelldu máli, heldur er um að
ræða sjálfstæða þætti um efni, sem
höfundur hefur haft á sérstakan
áhuga á líðandi stund. Þeir bera á
ýmsan hátt einkenni góðrar blaða-
mennsku fremur en hefðbundinnar
fræðimennsku, fjallað er um ýmis
áhugaverð málefni, sum mikils hátt-
ar en önnur harla léttvæg, á ljósu
og lifandi máli. Sumt virðist vera
samið í dagsins önn, en annað bygg-
ist á meiri undirbúningi og athugun-
um.
Nokkuð mikið hugarflug
Mér þótti á sinni tíð og raunar enn
töluverður fengur að greinunum um
hafnarmálin, þótt frásögn Zimsens
borgarstjóra sé miklu ýtarlegri.
Brugðið er upp líflegri mynd af bæ-
jarlífínu í byrjun 19. aldar og bæjar-
brag um miðja síðustu öldina. Grein-
arnar um Jón Ólafsson ristjóra og
erjur hans við yfírvöldin, eru
skemmtilegar aflestrar og standa
fyrir sínu, þótt Þorsteinn Thorarens-
en hafi gert því máli fyllri skil. Bros-
leg atvik úr hversdagslífmu eru til
skrauts og skemmtunar.
Ekki veit ég með vissu, hversu
áreiðanlegar frásagnirnar eru, en
ekki tel ég ástæðu til að efast um,
að yfirleitt sé um trausta frásögn að
ræða. Hins vegar er ég ekki jafntrú-
aður á ýmsar kenningar og hugdett-
ur Árna. Þar finnst mér stundum að
hugarflugið sé nokkuð mikið.
Ymis sjónarmið Árna minna dálítið
á gamlar lummur. Á einum stað segir
t.d.: „Dönsku kaupmennirnir áttu sér
eitt áhugamál, að gera Island að
aldanskri nýlendu, og fyrsta sporið
í þá áttina var að útrýma íslenzkri
tungu“. Siðaprédikanir stinga stund-
um upp kollinum: „Drykkjuskapur-
inn, óreglan og slarkið, var afsakan-
legra á meðan Reykjavik var smá-
þorp en það er fyrir stað, sem vill
láta kalla sig menningarborg."
Eins og eðlilegt er styðst Ámi mjög
við prentuð rit, sem maður þekkir,
en ég kann hálfílla við, að sjaldnast
skuli getið heimilda og það þótt frá-
Árni Óla.
Bókmenntir
PÁLL LÍNDAL
sögn þessara rita sé þrædd nokkuð
nákvæmlega.
Fúla eða fuglatjörn
Stundum eru þó heimildir nefndar.
Valdi í SjáVarborg, sem margir Reyk-
víkingar munu kannast við, er bor-
inn fyrir þeirri kenningu, að Fúlat-
jörn, sem var þar í námunda, sem
nú er Veitingahúsið Klúbburinn,
hafi upphaflega heitið Fuglatjörn,
og drægi Fúlutjamarlækurinn, sem
nú er horfinn, nafn af því. „En vegna
þess að Danir kalli fuglinn „fúl“, þá
hafi það afbakazt, meðan Reykjavík
var enn hálfdönsk." Við þetta er það
að athuga, að í heimildum frá því
um 1500 er talað um Fúlutjarnarlæk,
þannig að ég held, að hugleiðingar
þeirra Árna og Valda um þessi
dönsku áhrif fái varla staðizt.
Á öðrum stað segir Árni frá rann-
sóknum sínum á því, hvar Köllunar-
klettur við Viðeyjarsund hafi staðið,
og hann telur endanlega sönnun
komna, þegar 11 ára drengur, sem
bjó i braggahverfinu, sem kallað var
Balbo-camp, benti honum á, hvar
Köllunarklettur væri, en drengurinn
hafði þetta eftir gömlum manni á
Hrafnistu, sem hann mundi ekki,
hvað hét.
Þetta em að vísu heldur ómerkileg-
ir útúrdúrar, en sýna, hversu menn
verða að gæta sín.
Læsilegt eljuverk
í fyrstu greininni í öðru bindi,
„Þegar Reykjavík fékk sjálfstjórn"
er ekki að öllu leyti farið rétt með,
t.d. er þar tvítekið, að fyrstu bæjar-
stjórnarkosningar í Reykjavík og
fyrsti bæjarstjórnarfundur hafi farið
fram 1838, en á öðrum stað er haft
rétt ártal, 1836. Þá hefur þess ekki
verið gætt við útgáfuna, sem Árni
Óla hafði sjálfur leiðrétt áður í bók-
inni Sagt frá Reykjavík. Leiðrétting-
in var sú, að Oddagata hjá Háskólan-
um væri ekki nefnd eftir Odda á
Rangárvöllum, heldur eftir Odda
Helgasyni, sem nefndur . var
Stjörnu-Oddi, og frægur var fyrir
þekkingu sína á stjörnufræði.
Eitt vildi ég benda á, að frásagnir
í bókinni eru miðaðar við upphafleg-
an útkomutíma ritgerðanna, og hans
er jafnan getið í greinarlok. Samt er
ég hræddur um, að oft geti valdið
misskilningi, þegar rætt er um það,
sem gerðist fyrir 25-35 árum, og sagt
„nú“.
Hvað sem líður því, sem hér hefur
verið vikið að, er það þó óhaggað,
að hér er um að ræða merkilegt og
læsilegt eljuverk. Árni Óla hefur
sannarlega goldið höfuðborginni
fósturlaunin, eins og minnst var á
hér að framan. Þess þykist ég full-
viss, að menn muni um langan aldur
leita sér dægrastyttingar og fróðleiks
um sögu höfuðborgarinnar í ritverk
þau, sem Árni Óla hefur samið.
Bókin er mjög snyrtilega út gefin,
prentvillur eru ekki til lýta, svo að
ég taki eftir. Sem betur fer er haldið
stafsetningu höfundar að því leyti
að minnsta kosti, að zetan er á sínum
stað. P.L.
Barnsskónum slitið í bænum
Guðjón Friðriksson:
REYKJAVIK BERNSKU MINNAR.
Frásagnir 19 Reykvíkinga.
Setberg1985.
Á árinu 1984 stóð Guðjón Friðriks-
son fyrir minningaþáttum aldraðra
Reykvíkinga í útvarpi. Þetta voru
bornir og barnfæddir höfuðstaðar-
búar sem minntust bernsku sinnar.
Þetta voru notalegir þættir og vel
gerðir. bæði af stjórnanda og sögu-
fólki, sem var frásagnarglatt, ylhýrt
við minningar sínar - og tíndi til
ýmsilegt býsna fróðlegt upp úr skjóð-
um sínum, stundum gamni blandið.
Guðjón var háttvís og laginn stjórn-
andi, tróð sér aldrei fram, ýtti aðeins
undir með hvetjandi spurningum en
knúði ekki á um of. Fólkið varð því
frjálslegt og sjálfrátt.
Nú hefur Guðjón tekið þessa þætti
saman í bókarkorn - að tilmælum
góðra manna að eigin sögn - og
bætt einum vænum þætti við, óbirt-
um í útvarpi. Varla verður öðru
trúað en hann hafi eitthvað hagrætt
málfari til betri vegar, svo slétt, fellt
og ritmálslegt sem það er. Satt að
segja finnst mér vanta ofurlítið
gleggri grein um þetta í formála
bókarhöfundar, því að hér er um
býsna forvitnílegt atriði að ræða.
Hann segir aðeins: „Meðan á vinnslu
bókarinnar stóð, lést einn þeirra,
(þ e. viðmælenda) Axel Ólafsson
dómtúlkur og iðnrekandi. Hann
hafði lesið yfir handrit að viðtali sínu
áður en hann lést.“
Þessi orð benda að vísu til að
Guðjón hafi ritað viðtölin að ein-
hverju leyti um og því.þurft að láta
viðmælendur líta á þau aftur, en
þarf þó ekki að vera. Um þetta vel-.
kist maður því í vafa og ég kann því
heldur illa.
Fölarfyrirsagnir
Þættimir í bókinni bera heldur
daufar fyrirsagnir og lýsifyrirsagnir
er hvergi að sjá í köflum. Þáttaheitin
eru flest í þessum dúr: Á Ásvallagö-
tunni, Úr Bæjarfógetagarðinum, Frá
Skólavörðustíg til Háteigs, Á Lau-
garnesbænum, Við Laufástúnið,
Fátækt í Vesturbæ, Reykvíkingur í
marga ættliði, o.s.frv. Ég hefði kosið
eitthvað ítækara, meiri efnistilvísun,
forvitnilegri skírskotun til frásagn-
aratriða. En látum svo vera.
Fyrsta viðtalið er við Vigdísi for-
seta, íðilgott, bráðskemmtilegt með
fjölda nærfærinna og lýsandi smáat-
vika og mynda úr lífi barns og heimi
hverfisins. Þessi frásögn er gædd
léttleik og lífi sem laðar bæði fram
bros og klökkva.
Bókmenntir
ANDRÉS
KRISTJÁNSSON
Það gefur augaleið, þegar viðmæ-
lendum er ætlað að 'fjalla svo mjög
um skyld frásagnarefni frá svipuðum
tíma í sama bæ, - segja frá bernsku,
heimili og götu - að mörg atvik og
lýsingar hljóta að verða með sviplík-
um hætti, og þótt það komi að lítilli
sök í dreifðum þáttum i útvarpi hlýt-
ur að bera meira á þessu saman
þjöppuðu í einni bók. Og þessa kenn-
ir auðvitað hér, en þó miklu minna
en vænta mátti, og kemur þar vafa-
laust til hagvirkni umsjármanns og
persónulegur frásagnarháttur góðra
viðmælenda.
Margt frásagnarefnið
Margir þessara þátta eru mjög
læsilegir, víða drepið á skemmtileg
atvik og brugðið upp minnilegum
myndum sem rísa í samanburði við
yfirbragð og inntak borgarlífsins nú
um stundir, leiki og dægradvöl.
Guðjón Friðriksson.
Þarna bregður jafnvel fyrir örlagam-
iklum lífssögum eins og í þættinum
sem bætt er þarna við og aldrei fór
í útvarp, frásögn Haralds Guðbergs-
sonar teiknara, sem eyddi fatlaðri
bernsku í Landspítalanum.
Nefna mætti ýmsa fleiri hnýsilega
þætti, til að mynda þátt Gunnlaugs
Þórðarsonar með snertingu hans við
Valtý Stefánsson og Lange verk-
fræðing, eða leið Gunnlaugs upp úr
hitaveituskurðinum í starf forseta-
ritara. Frásögn Solveigar Hjörvar af
lífinu í Fjalakettinum og bruna
Hótel íslands handan götunnar er
líka bráðlifandi. Spjall Jónasar
Árn asonar bregst ekki heldur.
Þessi dæmi - og mörg önnur sem
nefna mætti - sýna að frásöguþráð-
urinn í þessum viðtölum teygist oft-
ast allmiklu lengra fram eftir ævi-
brautinni en bókarstefið og ávisunin
á bernskuna hljóðar á. Það er síður
en svo ámælisvert því það stækkar
sviðið að miklum mun og eflir allt
bókarefnið.
Var þá gat á englinum?
Þessi bók er bráðskemmtileg og
mjög læsileg, meira að segja einkar
fallega skrifuð, þótt hún ætti líklega
fremur að vera töluð, eins og til
hennar er stofnað. Mál hennar er
mjúklátt og jafnstreymið, vandað og
prútt. Helst mætti að því finna að
það sé ekki nógu valinyrt og notuð
frenrur um of tökuorð, þar sem betur
fara góð íslensk orð. Ég hrökk svolr't-
ið við - af því að mál bókarinnar er
svo aðlaðandi - er ég sá að ekki
hafði verið lagfærð úr munni fólks
sú afmán að „fá eitthvað gegnum
einhvern“. Þessu brá þó ekki fyrir
nema einu sinni eða tvisvar, held ég.
Bogi gamli Melsteð hefði áreiðan-
lega sagt bom-bom hefði hann séð
það. Hann kenndi mannkynssögu á
danskar bækur en krafðist þó með
harðri hendi að nemendur endur-
segðu efnið á tungubærri íslensku
þegar þeir voru teknir upp. Eitt sinn
þóttist nemandi kunna vel og sagði
að Múhameð hefði fengið vitrun
gegnum erkiengílinn Gabríel. Þá tók
Bogi fram í: Bom, bom, heyrið þér
góði minn. Var þá gat á englinum?
En þetta var ef til vill stráksleg
tilvitnun. Bókin er svo vel máli farin
að hún á það vart skilið. Á henni
þarf enginn að biðja afsökunar. Hún
stendur fyrir sínu, bæði skemmtileg
og fróðleg, fallega úr garði gerð og
lestrar virði. A.K.