Dagblaðið Vísir - DV - 06.12.1986, Blaðsíða 26

26
LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 1986.
Oftast hafa mállýskur verið rannsakaðar hjá börnum.
Um máHýskur
Eitt er svið mólvísinda sem yfir-
leitt vekur áhuga fólks en það eru
mállýskur. Enda kemur þar í ljós
fjölbreytni málsins.
Nokkrar mállýskurannsóknir hafa
farið fram á íslandi og mun ég
fjalla um þær og niðurstöður þeirra
í þættinum í dag og næstu daga.
Umfangsmesta mállýskurannsókn
til þessa er sú sem Bjöm Guðfinns-
son stóð fyrir og fór fram ó árunum
1940-1943.
Rannsókn Björns
Öflun upplýsinga stóð í nokkur
ár. Könnuðimir ferðuðust um
sveitir landsins og rannsökuðu
framburð ríflega 10.000 manns. >
Mestur hluti hljóðhafanna var
böm og unglingar frá 10-13 ára,
alls 6.500 manns eða um 90%. Það
sem á vantar var fullorðið fólk.
Ástæður þess að rannsóknin
beindist aðallega að bömum eru
nokkrar. I fyrsta lagi gafst þannig
kostur á að ná til mjög margra
hljóðhafa þar sem ganga mátti að
börnunum í skólum. I öðm lagi
fékkst þannig samræmi í aldri og
kyni hljóðhafa. f þriðja lagi tengist
þetta auknum áhuga á málvöndun.
Og ef til vill hafa hugmyndir Bjöms
um samræmdan framburð haft sitt
að segja en að þeim verður vikið
síðar.
Um aðferðir Björns
Bjöm notaði við rannsóknir sín-
ar eftirtaldar fjórar aðferðir:
Ritunaraðferð
Spumaraðfer
Samtalsaðferð
Lestraraðferð
Niðurstöður Bjöms hafa verið
gefnar út á bók (Mállýskur I og II)
og fjallar hann þar um kosti þeirra
og galla.
Það sem hér er sagt byggir að
miklu leyti á orðum hans.
Ritunaraðferð
Þessi aðferð felst vitaskuld í þvi
að hljóðhafinn er lótinn rita texta.
Þar af leiðir að þessi aðferð er ónot-
hæf fyrir óskrifandi fólk og þá sem
hafa lært eitthvað að gagni í staf-
setningu. Niðurstaða Bjöms er sú
að hún sé ónothæf fyrir böm yngri
en sjö ára og eldri en tíu ára.
Hann bendir á að hæpið sé að
álykta um framburð af rituðu máli
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
en hann notaði þessa aðferð meðal
annars til að rannsaka breyting-
una sp, sk, st sb, sg, sd. Hann nefnir
dæmi þess að niðurstöður slíkra
athugana hafi verið rangar en seg-
ir síðan: „Verður því ekki neitað,
að þessar rannsóknir gefa bend-
ingu um framburð bamanna, en þó
er þeim varlega treystandi."
I heild virðist þessi rannsókn
hafa verið lítið notuð og þessi
rannsókn, sem vitnað var til, var
ekki liður i mállýskurannsókninni
sjálfri.
Þótt þessi aðferð henti illa við
rannsókn ó hljóðfræðilegri mál-
lýsku er ekki að efa að hún getur
verið nothæf við annars konar
rannsóknir, t.a.m. mynda á orðaf-
orða- og beygingarmállýskum. Að
því verður vikið síðar.
b) Spurnaraðferð
Þetta er örugglega algengasta
aðferðin í íslenskum mállýskum.
Til að mynda notuðu þeir Jón
Ófeigsson og Stefán Einarsson
þessa svo til eingöngu.
Meðal kosta við þessa aðferð er
að hún er ódýr, fyrirhafnarlítil og
alltaf tiltæk. Það segir sig sjálft að
einfaldara er að spyrja afmarkaðra
spuminga heldur en að láta heim-
ildarmanninn lesa texta.
Bjöm hafði lista með 36 spum-
ingum varðandi framburð og lagði
fyrir heimildarmenn sína, spurði
ýmist margra spuminga eða fárra.
Hann bendir á að þessi aðferð
geti verið varasöm að því leyti að
ekki er sama hvernig spurning er
borin fram. Spurningin verður að
vera skiljanleg og spyrjandi verður
að forðast öll fræðiheiti. Sumir
tóku eingöngu mið af eigin mál-
fari, vildu ekki vera að láta „bók-
festa mállýti" sveitunga sinna.
Loks má nefna það að sjálfsagt er
sumum ekkert um það gefið að lóta
skrifa niður athugasemdir um
framburð sinn.
Stundum varð Björn var við yfir-
lýsingaglaða menn sem jafnvel
tóku upp á því að fræða hann um
eðli mállýskna. Þannig staðhæfði
einn að þokan á Austfjörðum ætti
sök á flámælinu, útsynningurinn á
Suðurlandi á linmælinu en hafísn-
um fyrir Norðurlandi bæri að
þakka fyrir harðmælið!
Björn segist stundum hafa tvísp-
urt heimildarmenn sína til að
ganga úr skugga um sannleiks-
gildið. Að öðru jöfnu hætti yngri
mönnum frekar til að gefa upplýs-
ingar sem ekki áttu við rök að
styðjast.
c) Samtalsaðferð
Þessi aðferð felst í því að könnuð-
urinn talar við fólk eða hlustar á
aðra tala saman. I slíkum sam-
tölum þarf að gæta þess að heimild-
armaðurinn verði þess ekki var að
verið sé að rannsaka framburðinn.
Það leiðir af sér þann ókost að
könnuðurinn þarf að leggja á
minnið meira en góðu hófi gegnir.
Björn bendir á að það sé algerlega
ótækt að skrá niður málfarsein-
kenni manna í slíkum samræðum,
fólk uni því alls ekki. Hann notaði
þessa aðferð meira og minna alls
staðar þar sem hann kom.
Annar galli við þessa aðferð er
að könnuðurinn ræður umræðu-
efninu ekki nema að litlu leyti.
Sömuleiðis ræður hann litlu um
orðaval viðmælandans. Björn segir
til dæmis frá því að Kann heyrði
eitt sinn mann nota einhljóð í orð-
inu bæinn. En af því hann var ekki
viss í sinni sök tók hann það ráð
að halda manngreyinu uppi á
snakki um húsaskipan í sýslunni í
fjóra klukkutíma. Og þá loksins
sagði maðurinn þetta mikilvæga
orð.
Einn helsti kostur þessarar að-
ferðar er án efa sá að með henni
má búast við að framburðurinn
birtist í sinni eðlilegustu mynd.
Auk þess mó oft fá dæmi um fram-
burðareinkenni sem ekki var vitað
um.
Kveðið undir Jökli
Helga á Dagverðará á Snæfells-
nesi er orðin 83 ára.
Hún sendir mér gott bréf. Ég veit
að hún hefur frá æsku haft yndi
af ljóðum og vísum. Hún segir að
sér þyki gaman að fá vísnaþættina
og vill leggja mér lið. Hún minnist
þess þegar Símon karlinn Dala-
skáld fór um landið með ljóðapés-
ana sína og orti um heimilisfólkið.
Hann kenndi henni líka reglur
rímsins og það hefur stytt henni
margar stundir að yrkja stökur.
Ég þakka. Hér eru vísur frá
henni, gamalli bóndakonu:
Ungri sagði mamma mér:
„mundu að hlýða ráðum mín-
um.
Allt það gott, sem gert þér er,
geymdu vel í huga þínum.“
Oft í hugans höll er reimt
hljóðar verur þangað sveima
þar er eflaust ofmargt geymt
af því sem ég vildi gleyma.
Yfir færist aldurinn
elli hefur völdin tekið
hreinsað líka huga minn,
huldar vofur burtu rekið.
Nú, þegar þetta hefur verið ritað,
og ég er að raða saman efni í þátt-
inn minn sé ég einmitt í daghlöðun-
um að verið er að segja frá nokkurs
konar minningabók sem Helga á
Dagverðará sendir frá sér á þessu
hausti. Virðist það vera allstór bók
og fjölbreytt að efni, „Öll erum við
menn“ heitir hún.
Hér á þeim árum, sem fólksflótt-
Vísnaþáttur
inn varð hvað örastur úr sveitum
og þorpum landsins hingað til Suð-
urlandsundirlendisins, en það var
auðvitað ó stríðsárunum, og hefur
ekki stöðvast síðan, voru stofnuð
átthagafélögin. Og eitt af því, sem
þau beittu sér fyrir var útgáfa
ljóðasafna eftir heimamenn og
burtflutta. Mig minnir að Þingey-
ingar hafi þar riðið á vaðið, eins
og svo oft áður, þegar um þjóð-
þrifamál var að ræða.
1955 gáfu Snæfellingar út mynd-
arlegt ljóðasafn, sem þeir kölluðu
einmitt Snæfellingaljóð, tæplega
hálft þriðja hundrað síður. Höf-
undar eru rúmlega 50. Ég lýk
þættinum með vísum eftir nokkra
þeirra. Vænt þætti mér um að fá
línu frá þeim þeirra sem tíma og
getu hafa til að skrifa mér. Margir
þeirra eru eflaust horfnir af svið-
inu. Ég sleppi því öllu nema
nöfnunum, aðrar upplýsingar
verða að bíða.
Ámi Helgason fyrrverandi póst-
og símastjóri í Stykkishólmi var
einn þeirra sem beittu sér fyrir útg-
áfu Snæfellingaljóða og lagði
nokkuð til bókarinnar. Hann er
löngu landskunnur fyrir skrif í blöð
og útvarpserindi. Ég leyfi mér nú,
um leið og ég hnupla frá honum
stökum, að biðja hann að vera mér
hjálplegur um upplýsingar um
snæfellska höfunda. Látum hann
reka lestina í þessum þætti.
Bragi Jónsson í Hoftúnum, síðar á
Akranesi:
Hvert um land sem leið mín er,
líka djúpan viði.
Það er eins og eftir mér
ævintýri bíði.
Um stúlku
Öllum sveinum illa tók,
ein því jafnan sefur.
Hún er líkt og lokuð bók,
sem lesið enginn hefur.
Elías Kristjánsson á Elliða orti
þessar stökur, líklega er nú langt
síðan.
Sigríður nú sést ei hér,
sanna prýðin snóta.
Hygg ég síðar hlotnist mér
hennar blíðu að njóta.
Hjá þér einatt yndi finn,
eðalsteinahrundin,
og í leynum sérhvert sinn
sakna meinum bundinn.
Guðmundur Sigurðsson á Höfða
kvað:
Engum verður að því not
annars sóma að spilla.
Það að dæma bróðurbrot
breytni er slæm og villa
Oft mun skvaldur orðahljóms
ýmsum valda tjóni
Hamast alda hleypidóms
heims á kalda fróni.
Næst Ásta Jónsdóttir frá Amar-
stapa:
Nóttin úti næðir hörð,
nepju andar sinni,
feykir snjó um fannabörð
fólkið kúrir inni.
Jökulhúfan heldur vörð,
hrím þó byrgi fjallaskörð
Út við bláan Faxafjörð
flæði nagar jarðarsvörð
Þá Bergur Þorsteinsson í Kross-
nesi:
Glöð í sinni drýgir dans,
drengi finna verður,
kemur inn úr karlafans
krullupinnagerður.
Þá líður ævin líkt og Níl,
Lítið mun þá hugann þvinga,
á miðju sæti í miðjum bíl
á milli tveggja Skagfirðinga
Við kjörborðið 1944
Þráða stund vill lífið ljá,
að losa á aldabandi.
Ég er að krossa kónginn frá
kæru fósturlandi.
Eins og áður segir hefur Árni
Helgason lokaorðið:
1.
Hófdrykkjan er heldur flá.
Henni er valt að þjóna.
Hún er bara byrjun á
að breyta manni í róna.
2.
Hnakkakeyrð, en hýr til manns,
hreyfingamar mana.
Strákar eins og flugnafans
flögra í kringum hana.
3.
Ástar njóttu og yndis vel,
eygðu sumarkynni.
Aldrei verði ís né él
yfir götu þinni.
Síðar víkjum við aftur til Snæ-
fellingaljóða.
Utanáskrift: Jón úr Vör, Fann-
borg 7, Kópavogi.