Dagblaðið Vísir - DV - 25.05.1987, Síða 18

18
MÁNUDAGUR 25. MAÍ 1987.
Menning
DV
Hugmyndir tveggja
nóbelsverðlaunahafa
Milton Friedman:: sjállheldu sérhagsmun-
anna,
Stofnun Jóns Þorlákssonar, Reykjavik
1985.
James M. Buchanan: Hagfræði stjórn-
málanna,
Stofnun Jóns Þorlákssonar, Reykjavik
1986.
Ritin tvö, sem hér verður fjallað
stuttlega um. eru gefin út af Stofnun
Jóns Þorlákssonar. Stofnunin kynn-
ir sig sem „rannsóknarstofnun í
stjórnmálum og atvinnumálum. er
starfaðhefur frá ársbvrjun 1983. Hún
er óháð öllum stjórnmálaflokkum
og hagsmunasamtökum". Það er
fagnaðarefni að fræðimenn úr ýms-
um áttum skuli hafa tekið sig saman
til að starfa í slíkri stofnun. Enn
merkara ér þó að tekist hefur að fá
hingað til lands virta fræðimenn er-
lendis frá til kynningar á hugmvnd-
um sem uppi eru erlendis um lausnir
á ýmsum þjóðfélagslegum vanda-
málum. Höfúndar fvrirlestranna í
ritum um lausnir á ýmsum þjóðfé-
lagsvandamálum. Höfundar fyrir-
lestranna í ritum þessum hafa
einmitt báðir hlotið nóbelsverðlaun
fyrir framlag sitt til hagfræðinnar.
Borgar sig ekki að vinna að
almannahag
Fyrra ritið inniheldur fý-rirlestur
sem Milton Frjedman hélt hér á
landi haustið 1984. Fyrirlesturinn
ber vfirskriftina í sjálfheldu sér-
hagsmuna og í honum ræðir Fried-
man um það hvernig stjómmála-
menn leiðist út í að þjóna
sérhagsmunum af því að ekki borgar
sig fyrir þá að vinna að almanna-
hag. Friedman tekur fvrir íslenskt
dæmi til að sýna fram á þetta. Hann
spyr: „Hvers vegna búið þið við
smjörfjall? Enginn vafi er á því að
ódýrara væri fyrir almenning á ís-
landi að láta framleiðslu á smjöri
ráðast af raunverulegri eftirspum
eftir þvi eins og hún mælist í mark-
aðsverðinu." Friedman spyr síðan
áfram: „Hvers vegna er þetta ekki
gert? Svarið er, að smjörframleið-
endur hafa mjög mikla hagsmuni af
Milton Friedman á íslandi.
X í J |
-1

/ mmmm

því hvaða lög eru sett um smjörfram-
leiðslu eða hvaða verð er lagt á vörur
þeirra. Þeir eru fáir. en þetta skiptir
hvern og einn þeirra miklu máli. En
aðra landsmenn skiptir þetta ekki
mjög miklu máli. Þeir þurfa ekki að
snara út nema nokkrum krónum
hver til viðbótar við það sem þeir
gera þegar. Niðurstaðan er því sú
að það borgar sig ekki fvrir þá að
afla sér upplýsinga um afleiðingam-
ar af þessum ríkisafskiptum. Þetta
er það sem sumir almannavalsfræð-
ingar hafa kallað „skynsamlega
vanþekkingu". Kostnaðurinn fyrir
hvern og einn af því að afla sér upp-
lýsinga um afleiðingamar - og af
því að skipuleggja baráttu gegn slík-
um ríkisafskiptum - er meiri en
ábatinn fyrir hvem og einn af því.
Öðru máli gegnir fyrir smjörfram-
leiðenduma. Það borgar sig fyrir þá
að „róa í“ fulltrúum sínum á þingi
til þess að koma þessum tilteknu rík-
isafskiptum á.“
En hvað er hægt að gera til að
þessir sérhagsmunir vaði ekki uppi?
Friedman bendir á að stjómarskrár-
Bókmeimtir
Birgir Þór Runólfsson
skorður væm heppilegasta lausnin,
þ.e. að ríkisvaldið sé takmarkað með
almennum stjórnarskrárreglum. í
lok fyrirlestursins upplýsir Fried-
man að hann sé í hópi þeirra manna
í heimalandi sínu sem barist hafa
fyrir stjórnarskrárákvæði um halla-
laus fjárlög og að sú barátta muni
sennilega ná árangri á næstunni,
enda ekki vanþörf á.
Næst í ritinu koma tveir kaflar
með spumingum og svörum frá fund-
um Friedmans hér á Iandi og er
margt athyglisvert. Jónas H. Haralz
ritar aðfaraorð en aftast í ritinu em
þrjár greinar frá íslenskum fræði-
mönnum, þeim Amóri Hannibals-
syni, dósent í heimspeki, Helga
Skúla Kjartanssyni, sagnfræðingi,
og dr. Sigurði B. Stefánssyni, hag-
fræðingi.
Leikreglur skipta mestu máli
I síðara ritinu, sem hér er til um-
fjöllunar, kynnir Buchanan fyrir
okkur Hagfræði stjómmálanna eins
og fyrirlesturinn er titlaður en hann
var fluttur hér haustið 1982. Að vísu
er fróðlegt forspjall eftir dr. Hannes
H. Gissurarson stjómmálafræðing í
fyrri hluta ritsins þar sem Hannes
kynnir feril Buchanans, rit hans og
kenningar. Þessi kynning er góður
inngangur fyrir alla sem vilja kynna
sér hugsunarhátt og helstu rit innan
þessarar greinar hagfræðinnar.
Buchanan hefur fyrirlestur sinn á
að kynna um hvað hagfræði stjóm-
Fyrir þig?—
Samvinnuskólinn á Bifröst
skólaheimili ívö námsár
undirbúningur undir störf og frama
þjálfun í félagsstörfum og framkomu
stúdentspróf
góð atvinnutækifæri
ágæt námsaðstaða og tölvubúnaður
kröftugt félagslíf
frekari menntunarleiðir
lnntökuskilyrði: Umsóknirsendist: Samvinnuskólinn
Tveggja ára framhaldsskólanámi lokið skólastjóri
— á viðskiptasviði eða með viðskiptagreinum Bifröst
— eða öðrum sambærilegum undirbúningi. 311 Borgarnesi
Umsóknarfrestur: 10. mars til ÍO. júní Upplýsingar í skólanum: Símar 93-5000/5001
i— BSB
LLLlf l[|! J_, l
mála snýst og hvað ekki. Stjómmál
em samkvæmt henni i rauninni ekk-
ert annað en samsett viðskipti milli
fleiri en tveggja einstaklinga sam-
tímis. En er þá hagfræðin hér ekki
aðeins að ryðjast inn á verksvið
stjómmálafræðinnar? Nei, Buchan-
an telur að stjórnmálafræðingurinn
eigi að rannsaka „öll þau tengsl sem
myndast á milli borgaranna án þess
að þeir hafi um það beðið eða sam-
ið“. Hagfræðingurinn horfir hins
vegar á stjómmál frá sjónarmiði við-
skipta. „Athygli okkar beinist þá að
því hvemig menn semja sig hver að
öðrum en ekki siðferðilegum dómum
um niðurstöðuna," segir Bunchan-
an. „Þá er fremur spurt, hvemig
niðurstaðan er fengin en hver hún
er. Ef þessi póll er tekinn í hæðina
þá hljóta umbætur okkar frekar að
miða að því að ryðja úr vegi hindr-
unum fyrir eðlilegri þróun og
samningaumleitunum manna en að
því að hagga niðurstöðum slíkrar
þróunar."
Hér ei mergurinn málsins kominn.
Hagfræði stjónmálanna bendir okk-
ur á að reglumar, stjómarskrár,
skapa leikinn. „Til þess að bæta
stjómmálin er nauðsynlegt að bæta
leikreglur þeirra en ekki reyna að
kveðja einhverja afburðeimenn til
stjómar í trausti þess að þeir noti
vald sitt til að þjóna „almannahags-
munum“.“ Sérhver leikur ræðst af
leikreglunum og leikurinn batnar
ekki nema leikreglumar batni.
Samkeppni gjaldmiðla
Buchanan rekur síðan nokkur
dæmi frá heimalandi sínu þar sem
m.a. hann sjálfur og Friedman hafa
reynt að breyta stjómarskrám. Þess-
ar breytingar em til dæmis bann við
fjárlagahalla, hámark á skattheimtu
ríkisvaldsins og reglur um aukinn
meirihluta til að hækka skatta. Eitt
dæmi tekur hann svo að lokum um
skipulag peningamála og notar þar
ísland. Hér á landi höfum við undan-
farin 15 ár eða svo glímt við mikinn
verðbólguvanda. Þennan vanda má
rekja beint til óhóflegrar peninga-
prentunar ríkisvaldsins (seðlabanka
að undirlagi ríkisstjómar), þ.e. ríkið
gefur út innstæðulausa tékka í stór-
um stíl og þeir hrynja í verði með
tímanum. Það heíúr einu gilt hvaða
menn við kjósum til að stýra þjóðar-
skútunni, alltaf heldur peninga-
prentunin áfram.
Buchanan bendir á að hér sé dæmi
um rangar leikreglur þar sem núver-
andi leikreglur veiti valdsmönnum
bersýnilega ekki nokkurt aðhald.
Ein möguleg breyting á reglunum
væri að leyfa samkeppni gjaldmiðla,
þ.e. að erlendir gjaldmiðlar, s.s.
bandarískir dollarar, bresk pund,
þýsk mörk o.s.frv., væm jafngild í
innanlandsviðskiptum sem íslenska
krónan. Fólk gæti með öðrum orðum
valið í hvaða myntum það gerði fjár-
skuldbindingar sínar. Þetta myndi
veita það aðhald að annaðhvort
myndu valdsmenn hætta óhóflegri
peningaprentun eða þá að krónan
myndi hríðfalla í verði og hverfa úr
notkun. Hvort þessi lausn verður
ofan á hér á landi er ekki gott að
segja fyrir um en eitt er víst að hún
er athyglisvert nýmæli.
Það sem þessir tveir kunnu fræði-
menn segja í ritum sínum er ekki
hafið yfir ágreining og eflaust mun
sumum þykja hér á ferðinni einhliða
áróður fyrir markaðsviðskiptum og
atvinnufrelsi. En sú skoðun þeirra
Friedmans og Buchanans er samt
gott veganesti eins og Jónas H. Har-
alz segir í aðfaraorðum að riti
Friedmans, að frelsið muni duga
okkur best til lausnar flestum mál-
um.
Birgir Þór Runólfsson