Dagblaðið Vísir - DV - 12.06.1987, Blaðsíða 27

FÖSTUDAGUR 12. JÚNÍ 1987.
Menning
39
Friedrich
Von Hayek
John Burton, ritstj.: Hayek’s 'Serldom'
Revislted,
The Institute of Economlc Affairs, London
1984.'
Rit það sem hér er til umijöllunar
er safn ritgerða og er gefið út í til-
efni þess að fjörtíu ár eru liðin frá
útkomu þekktasta rits Friedrichs
von Hayeks, nóbelsverðlaunahafa í
hagfræði. Rit Hayeks, Leiðin til
ánauðar (The Road to Serfdom), kom
einmitt út árið 1944 og olli þá miki-
um ritdeilum, bæði hérlendis sem
erlendis. 1 ritið skrifa sex fræðimenn
sem allir eru yngri en bók Hayeks,
dr. Hannes H. Gissurarson, dr. John
Gray, Norman Barry, Jeremy She-
armur, John Burton og dr. Karen
Vaughn. En um hvað fjallar bók
Hayeks og hvers vegna olli hún deil-
um?
Spádómur eða viðvörun
„Leiðin til ánauðar var og er enn,
mjög misskilin bók“ segir dr. Hannes
H. Gissurarson, stjórnmálafræðing-
ur, í ritgerð sinni í bókinni. „Hún
var ekki spásaga heldur viðvörun"
heldur hann áfram og segir Hayek
hafa verið að vara borgara Vestur-
landa við að „ef þið bætið ekki
grunvallarreglur ykkar þá farið þið
til helvítis". Hayek endurtúlkaði
evrópska samtímasögu og rökstuddi
að uppgangur nasismans væri ekki
andsvar við samhyggjunni heldur
framhald hennar. Hann varaði við
að ótakmarkað vald sé hættulegt og
verði óumflýjanlega misnotað fyrr
eða síðar. Hann hélt því fram að
' enginn millivegur væri milli sam-
keppni og áætlunarbúskapar, að
hugmyndin um samhyggju-lýðræði
væri ósamkvæm sjálfri sér og að
„blandað hagkerfi" væri ekkert
nema nafn yfir umbreytinguna úr
markaðsskipulagi yfir í samhyggju.
Hannes lýsir síðan hvernig mót-
tökur bókin fékk í Bretlandi og í
Bandaríkjunum en þar í landi fékkst
hún loks útgefin hjá háskólanum í
Chicago eftir að þrjú stærri útgáfú-
fyrirtæki höfðu hafnaö henni vegna
skoðana höfundar. Það er einnig
athyglisvert og lýsir vel tíðarandan-
um, hvað Keynes lávarður hafði um
bókina að segja. 1 bréfi til Hayeks
árið 1944 segir Keynes: „Að mínum
dómi er þetta mikið og merkilegt
verk. Við höfum öll fyllstu ástæðu
til að þakka þér fyrir að segja það
svo vel sem þurfti að segja. Þú munt
ekki vænta þess af mér, að ég sam-
þykki allt það sem þú segir þar um
efnahagsmál. En siðferðilega og
heimspekilega get ég tekið undir
næstum því allt með þér og meira
en það, ég tek undir það heils hugar
og af öllu hjarta“. En svo hélt Key-
nes áfram „Okkur er óhætt við
hóflegan áætlunarbúskap, ef þeir
sem hann annast, hafa rétta hjarta-
lagið og rétta hugsunarháttinn. . .
Ráðast má í hættuleg verk, þar sem
menn hafa réttar skoðanir og tilfinn-
ingar, þótt það væri vísasta leiðin
til helvítis, þar sem menn hefðu
rangar skoðanir og tilfinningar". En
þetta er einmitt hugsunin sem Hay-
ek er að vara við; að öllu sé óhætt
meðan „góðu" mennimir stjórna.
Stjórnmálakerfið veltur á reglunum
en ekki á mönnunum og reglurnar
verða að miðast við það versta, þó
svo við vonumst til hins besta. Hag-
fræði Stjórnmálanna, með James
Buchanan í fararbroddi, hefur ein-
mitt beint augum okkar að þessu;
við verðum að takmarka vald stjóm-
málamannanna með stjómarskrár-
skorðum og setja þannig varnagla á
að „vondir“ menn geti misnotað
ótakmarkað vald.
Friedrich Von Hayek.
Áætiunarbúskapur leiðir til
alræðis
Hannes gagnrýnir því næst kenn-
ingar um „milliveginn", um blandað
hagkerfi og reynir að leiðrétta þann
misskilning sem uppi er um frjálsa
samkeppni og eðli hennar. Hann
bendir á að ekkert hafi komið fram
sem bendi til þess að frjáls sam-
keppni leiði til einokunar. Þvert á
móti. Það sé ríkisvaldið sem skapi
einokunarskilyrði, annaðhvort í
formi ríkisfyrirtækja eða með einka-
leyfum. Hann reynir að sýna fram á
að fijáls samkeppni sé ekki leikur
þar sem einn vinni á kostnað ann-
ars, heldur sé hún þróun þar sem
árvakir menn séu sifellt að uppgötva
ný tækifæri til að þjóna öðrum bet-
ur. Með öðrum orðum, athugulir
einstaklingar finna sífellt fleiri óupp-
fylltar þarfir samborgara sinna og
með hagnað í sjónmáli keppast þeir
við að uppfylla þessar þarfir. Sá er
best kemur til móts við óskir sam-
Bókmenntir
Birgir Þór Runólfsson
borgara sinna nýtur mestrar
umbunar erfiðis síns. Áætlunarbú-
skapur, aftur á móti, bregst hér
algjörlega. Ríkisvaldið, eða nefnd á
þess vegum, veit ekki og finnur ekki
þarfir borgaranna. Valdsmenn yrðu
þess vegna að ákveða hverjar væru
þarfir og óskir þegnanna og þröngva
svo niðurstöðu sinni upp á þá. Áætl-
unarbúskapur leiðir þvi óumflýjan-
lega til alræðis.
Undir lok ritgerðar sinnar spyr
Hannes hvort Hayek hafi haft rangt
fyrir sér, hvort viðvörun hans hafi
verið óþörf. Hann bendir á að ríkis-
umsvif hafi aukist hvarvetna á
Vesturlöndum en frelsið virðist ekki
hafa minnkað fyrir það. Hannes
svarar þessu þó neitandi og nefnir
til nokkrai- ástæður. Fyrst þeirra er
auðvitað sú að eftir seinni heimstyrj-
öldina reyndu menn takmarkaðan
áætlunarbúskap en það gafst illa
eins og við mátti búast. Önnur
ástæða er að í sumum löndum, eins
og Vestur-Þýskalandi undir Erhard,
reyndu menn markaðsbúskap og
gekk það svo vel að í sögubókum
er talað um „undur", samanber
„Vestur-þýska efhahagsundrið". Að-
alástæðan er þó sú, að áliti Hannes-
ar, að menn finna ekki endilega fyrir
frelsismissinum þó að hann sé raun-
verulegur. Dæmi um þennan
mismun eru, eins og Hannes bendir
á, hin lokuðu landamæri nú á tím-
um. Áður fyrr og aht fram á þessa
öld, þurftu menn ekki vegabréf, hvað
þá vegabréfsáritanir, eða leyfi hjá
stjómarherrunum til að ferðast eða
setjast að í öðrum löndum. Nú kipp-
ir sér enginn upp við það þó hann
þurfi að bíða í fleiri mánuði eftir
leyfum, eða fái ekki einu sinni leyfi
til að flytja eigur sínar á milli landa.
Skipulagt eða skipulegt
Norman Barry gagnrýnir Hayek
fyrir að leggja of mikla áherslu á
áhrif hugmynda í þjóðfélaginu og
telur að sérhagsmunahópar séu
niiklu áhrifameiri á þjóðfélagsgerð-
ina. Samkeppni þessara þrýstihópa
leiðir til „stöðugs jafnvægis" áður
en ríkisvaldið er orðið algjört, að
sérhagsmunimir muni passa sig á
að kyrkja ekki einkageirann alveg.
Eða eins og John Burton orðar það
í gagnrýni sinni á Barry: „Hann
heldur því fram að það borgi sig
ekki að drepa (einkageira) gæsina
sem verpir gullna egginu (fyrir ríkis-
valdið)". Báðir, Burton og John
Grav, gagnrýna kenningu Banys og
telja hana mjög hæpna.
Jeremy Shearmur ræðir í ritgerð
sinni áhrif ýmissa hugsuða, eins og
Karl Marx og Marx Weber, á fræði-
mennsku seinni tíma. Einnig ræðir
hann hvaða erindi Hayek á inn í
þessa umræðu og ber saman verk
hans við Marx og Weber. Karen
Vaughn fjallar um „þróunarkenn-
ingu“ Hayeks, sem er í stuttu máli
á þá leið að nútíma hefðir, siðir og
stofhanir, til dæmis séreignaréttur-
inn, hafi orðið ofaná í þróuninni.
Ekki vegna þess að einhver hafi
ákveðið það eða skipulagt það. held-
ur vegna þess að fólk hafi aðhvllst
þessa siði og stofnanir fremur en
aðra. Út úr þessari þróun verðui- til
skipulegt þjóðfélag, sem þó er ekki
skipulagt af neiniun ákveðnum.
Vaughn er í flestu sammála kenn-
ingunni, en gagnrýnir þó hve „opin"
hún er.
I stuttum ritdómi sem þessum er
ekki hægt að gera ítarlega úttekt á
bókinni og hef ég því af ásettu ráði
fjallað mest um ritgerð Hannesar,
sem er lesendum þessa blaðs góð-
kunnur. En þegar á heildina er litið
þá er hér um mjög merka bók að
ræða, þó ýmislegt i henni sé ekki
yfir ágreining hafið. Mestu skiptir
þó að hún heldur uppi umræðunni
um hættuna af ótakmörkuðu valdi
og er þess vegna þörf lesning fyrir
alla þá er ekki vilja halda lengra á
leiðinni til ánauðar.
Birgir Þór Runólfsson
Fóstrur - Fóstrur
Dagvistir Akureyrar auglýsa eftir fóstrum á Síöusel,
Árholt, Flúðir, Lundarsel, Brekkukot, Pálmholt og Iða-
völl í heilar og hálfar stöður. Upplýsingar á viðkomandi
dagvist.
Félagsmálastofnun Akureyrar
Frá menntamálaráðuneytinu:
Lausar stöður við framhaldsskóla
Við Verkmenntaskóla Austurlands eru lausar kennarastöður I Islensku, dönsku
og rafiðnagreinum.
Umsóknir, ásamt upplýsingum um nám og fyrri störf, sendist menntamála-
ráðuneytinu, Hverfisgötu 6, 150 Reykjavlk, fyrir 20. júni naestkomandi.
Að Fósturskóla íslands vantar stundakennara I þróunarsálarfræði, heilsu-
og sjúkdómafræði og vistfræði.
Umsóknir skal senda fyrir 20. júnl til skólastjóra sem veitir nánari upplýsingar.
Menntamálaráðuneytið
BÍLEIGENDUR
BODDÍHLUTIR!
Ódýr trefjaplastbretti, brettakantar o.fl. á
flestar gerðir bíla, ásetning fæst á staðn-
um,
svo sem á Bronco, Galant, Lancer, Daihatsu, Subaru, Willys, Volvo,
Polonez, Concord, Escort, Range Rover, Isuzu Trooper, Mazda,
Toyota, Scania, Dodge og m.fl. Einnig brettakantar og skyggni á
Blazer, Dodge Van, Patrol, Bronco, Lada Sport, Rocky, Pajero,
Hi-Lux, Ch. Van og margt fleira.
BÍLPLAST
HRtOIIFOAI
Vagnhöfða 19, simi 688233.
Póstsendum.
Ódýrir sturtubotnar.
Tökum aö okkur trefjaplastvinnu.
Veljiö islenskt.
RÍKISSFÍTALAR
LAUSAR STÖÐUR
Aðstoðarmaðuróskasttil sumarafleysinga á rannsókn-
ardeild í meinefnafræði. Nemi í einhverri grein heil-
brigðisþjónustu kemur vel til greina.
Upplýsingar veitir yfirmeinatæknir, sími 29000-424.
Aðstoðarmaður óskast til sendistarfa innan Landspít-
alalóðarinnar fyrir Blóðbankann nú þegar í um 60%
starf.
Upplýsingar veitir skrifstofustjóri, sími 29000-565.
Starfsmenn óskast til ræstinga á dagheimilið Sólhlíð
nú þegar.
Upplýsingar veitir forstöðumaður, sími 22725.
Starfsmaður óskast til afleysinga í matsal starfsfólks
á Kleppsspítala.
Upplýsingar veitir matráðskona í býtibúri á Kleppsspít-
ala, sími 38160.
Reykjavík, 12. júní 1987.
STARFSMAÐUR ÓSKAST
KNATTÞRAUTIR
Knattspyrnusamband islands og DV óska eftir að ráða
knattspyrnuþjálfara/íþróttakennara til að annast fram-
kvæmd knattþrauta sumarið 1987.
Allar upplýsingar veitir skrifstofa KSl. Sími 84444.