Dagblaðið Vísir - DV - 07.04.1989, Blaðsíða 15

FÖSTUDAGUR 7. APRÍL 1989.
15
Fjölmiðlabylting
og fjölmiðlalæsi
Sl. flmm ár eða svo hafa ljósvaka-
fjölmiðlar og glanstímarit sprottið
upp á íslandi eins og gorkúlur á
haug. Útþensla og breyting eru orð-
in sem lýsa ástandinu á vettvangi
fiölmiðla (best. Útvarps- og sjón-
varpsstöðvar, ný blöð og tímarit,
gamalt blað eða tímarit í nýjum
búningi, myndbandstæki og tölvur.
Ekkert af þessu þykir lengur í frá-
sögur færandi á íslandi. Og ekki
er það svo að við höfum verið neitt
sérlega fátæk af t.d. dagblöðum.
Fjölmiðlar fara yfir á fleiri og
fleiri svið. Símtækni gerir sam-
skipti gegnum tölvur og síma afar
einfold. Hægt er að halda fundi
gegnum síma og aðgangur að upp-
lýsingabönkum er auðveldur. Eng-
inn er óhultur fyrir fjölmiðlum.
Blöð og tímarit Uggja frammi víðs
vegar. Útvarpið er í gangi hér og
þar. Sjálfviljug „hlustum" við á
þijár útvarpsstöðvar í einu á með-
an við lesum dagblað. Fjölmiðlar
eru í brennideph nútímans.
Fjölmiðlalæsi
Fjölmiðlarnir sjálfir eru býsna
meðvitaðir um áhrif sín og ólmast
um eins og naut í flagi. Það er afar
brýnt að brugðist sé við af okkur
KjaUaiinn
Ingólfur Á.
Jóhannesson,
sagnfræðingur, leiðbeinandi
kennaranema í Wisconsin-
háskóla, Bandaríkjunum
skólafólki, þ.e. að við fylgjum eftir
því sem er að gerast núna þegar
teknar eru ákvarðanir um hvað á
að kenna. Hvernig á að fjalla um
flölmiðla í skólum? - er grundvall-
arspuming. Svarið felst einkum í
að leggja áherslu á það sem ég nefni
hér fjölmiðlalæsi, þ.e. að kanna
hvernig efni fjölmiðla verður til og
hvemig við sjálf notum fjölmiðla
og efni þeirra okkur til fróðleiks
og skemmtunar.
Fjölmiðlar sýna okkur flókið
samspil veruleika og ímynda. Goð-
sögnin um að fjölmiðlar endur-
spegli veruleikann er röng, fjöl-
miðlar klippa viljandi og óviljandi,
einhver ákveður hvaða „fréttum“
eða viðfangSefnum á aö gera skil.
Ekki einu sinni „bein“ útsending
er óhult. Við sjáum allt saman í
gegnum myndavélarauga. Sá/sú
sem á myndavélinni heldur ákveð-
ur hvert vélinni er beint og mynd-
stjómandi velur milli nokkurra
véla - allt fer þetta eftir því hvað
þeir/þær telja að stöðin þeirra vilji.
Fjölmiðlalæsi er forsenda þess að
sjá í gegnum boðskap auglýsinga
og pólitíska umfjöllun fjölmiðla.
Dagblöðin voru t.d. flest nátengd
stjómmálaflokkum en á sl. áratug
hefur losnað um tengsl blaðanna
við stjómmálaflokka og því orðið
erfiðara að sjá í gegnum þau.
Tengsl fjölmiðla við eigendur inn-
flutnings- og sölufyrirtækja er enn-
erfiðara að sjá því að það er ekki
merkimiði á auglýsingum þeirra
sem segir að þau eigi í þessu eöa
hinu blaðinu eða útvarpsstöðinni.
Fjölmiðlalæsi verður ekki kennt
sem einfóld tækni. Kennsla í tækni-
hlið fjölmiðla (blaðaskrif og -út-
gáfa, útsending útvarps o.s.frv.) er
samt afar þýðingarmikil og má
ekki slíta hana úr tengslum við fjöl-
miðlarýni. Fiölmiðlar eru alls stað-
ar og þeim er hægt að gera skil í
öllum námsgreinum. Greinarhöf-
undur kenndi t.d. valgrein um al-
þjóðastjórnmál þar sem nemendur
kynntu sér umfjöllun fjölmiðla.
Aðrir kennarar hafa kennt nem-
endum að nota sjónvarpsmynda-
vélar og þar fram eftir götunum. í
báðum tilvikum nýtur sín sköpun-
argáfa og gagnrýnin hugsun og
eykur möguleika á virku lýðræði.
Fjölmiðlar og lýðræði
Fjölmiðlafræðsla, þar sem nem-
endur búa sér til sinn eigin fjölmið-
il, gæti verið skref til þátttökulýð-
ræðis og sameinað tæknilegu hlið-
ina og þá hlið sem snýr að gagn-
rýni og greiningu hugmynda. í
gamla daga notuöum við skólablöð
til að gagnrýna skólayflrvöld. Al-
menningsfjölmiðlar geta einnig
gert sitt og ýmislegt virðingarvert
hefur verið gert í átt til þátttöku
almennings, t.d. í morgunútvarpi
Ríkisútvarpsins.
Þótt það sé harla lítið lýðræðis-
legt við að fá verðlaun fyrir að vera
fimmtugasti hringjandi má þó ekki
taka slíka iðju sem dæmi um að
nútímafjölmiðlar séu forheimsk-
andi í eðli sínu. Strangt tekið hafa
fjölmiðlar ekkert eðh heldur eru
fjölmiðlar það sem eigendur þeirra,
starfsfólk og neytendur ákveða í
sameiningu. Hefðir ráða miklu um
það hvað er ofan á og það er illa
farið með góða möguleika ef ráð-
andi fjölmiðlun byggist upp á kjaft-
æði um mismunandi lélega tónhst
eða þegar helsti mismunur út-
varpsstöðva er hvort stöðin sphar
þrjú, fimm eða tíu lög í syrpu (þess
má geta að ein útvarpsstöðin hér í
Madison sphar nítján lög í syrpu!).
Hugmyndin að baki Rótar er ein-
mitt sú að auka þátttökulýðræði,
að ahs konar hópar fólks eigi að-
gang að útvarpi á svipaðan máta
og flestir geta skrifað í blöð.
Ingólfur Á. Jóhannesson
Svar við kjallaragrein Péturs H. Ólafssonar:
Gæðamál lagmetis
Pétur H. Ólafsson, fyrrverandi
fiskmatsmaður, skrifaði 4. aprh sl.
grein í blaðið undir fyrirsögninni
„Gæðaslys í útflutningi lagmetis".
Þar er vegið að undirrituðum og
þeirri stofnun sem hann veitir for-
stöðu með þeim hætti að ekki verð-
ur undir því setið. Pétur gerir th-
raun th að búa th stórkostlegt
„gæðaslys" sem byggðist fyrst og
fremst á misskilningi milh kaup-
enda og seljanda á íslenskri niður-
soðinni rækju en hefur ekkert með
opinbert gæðaeftirht að gera. Þau
sýni, sem stofnuninni bárust af
„grænu rækjunni", stóðust lág-
markskröfur um heilnæmi og gæði
sem söluhæf vara. Ég tel að al-
mennt sé vel staðið að opinberu
gæðaeftirhti með lagmeti hér á
landi þótt ávallt megi eitthvað færa
th betri vegar. Þá sýna framleið-
endur nú meiri thburði en áður til
að treysta eigið gæðaeftirht.
Eftirlitsmál
Pétur H. Ólafsson virðist ekki
gera sér grein fyrir því að virkt
gæðaeftirht fer fyrst og fremst fram
inni í verksmiðjunum. Opinbert
gæðaeftirht með lagmeti hér á
landi hefur á undanfomum árum
minnkað mjög að umfangi og er
fyrst og fremst staðfesting á þeim
gæðum sem framleiðandinn er bú-
inn að sannreyna sjálfur.
Pétri H. Ólafssyni og lesendum
th upplýsingar ætla ég að reyna í
stuttu máh að gera grein fyrir eftir-
htsmálum lagmetisiðnaðarins á ís-
landi.
Reglugerð um útflutning á fisk-
lagmeti gerir ráð fyrir tvenns kon-
ar eftirhti: í fyrsta lagi eru lagðar
skyldur á herðar verksmiðjunum
varðandi húsnæði og búnað og að
við þær starfi fagmaður sem ann-
ast daglegt gæðaeftirht og ferir
niðurstöður th bókar. í öðru lagi
er um að ræða opinbert eftiriit en
það annast tvær stofnanir, Rann-
KjaHarinn
Grímur Valdimarsson
forstjóri Rannsóknastofnunar
fiskiðnaðarins
sóknastofnun fiskiðnaðarins og
Ríkismat sjávarafurða.
Fyrrnefnda stofnunin skoðar af-
urðir verksmiðjanna og gefur út
útflutningsvottorö þar sem ná-
kvæmlega er thgreint hvaða próf-
anir hafa verið framkvæmdar og
hveijar niðurstöðurnar voru.
Einnig er gerð grein fyrir því hvaða
aðhi tók sýnin sem niðurstaðan
byggist á. Ríkismat sjávarafurða
gefur út vinnsliheyfi fyrir lagmetis-
verksmiðju að minnsta kosti einu
sinni á ári, gengur úr skugga um
að tæki og búnaður sé í lagi og fylg-
ist með því að innra eftirht sé fram-
kvæmt og að við verksmiðjuna
starfi lögghtur framleiðslustjóri
sem ber ábyrgð á gæðum fram-
leiðslunnar.
Samkvæmt núghdandi reglugerð
geta samtök framleiðenda einnig
fengið leyfi th að gefa út eigin
gæðavottorð að ákveðnum skhyrð-
um uppfyhtum og hafa Sölusamtök
lagmetisiðnaðarins fengið slíka
heimhd enda hafa þeir á að skipa
eigin rannsóknarstofu með full-
nægjandi búnaði og aðstöðu. Pétur
H. Ólafsson gerir mikið úr því í
grein sinni að „gæðaákvæði sölu-
samninga skuh liggja fyrir skjalfest
hjá eftirhtsaðila áður en útflutn-
ingsvottorð eru gefin út“ samanber
7. grein lagmetisreglurgerðarinn-
ar. Að sjálfsögðu hggja shk gæðaá-
kvæði fyrir á Rannsóknastofnun
fiskiðnaðarins. Það sem ég hef
gagnrýnt hjá Sölusamtökum lag-
metisiðnaðarins og virðist hafa
misskihst lijá Pétri H. Ólafssyni er
að samtökin skuli ekki skhgreina
gæði yfir lágmarksgæðum fari
kaupandi ekki fram á það sjálfur.
Því gilda í reynd lágmarksgæðaá-
kvæði þótt algengt muni vera að
munnlegir samningar um gæöi séu
fastmælum bundnir mihi kaup-
anda og seljanda. Rannsóknastofn-
un fiskiðnaðarins vottar gæði út-
flutningssýna samkvæmt lögum og
reglum svo og þeim gögnum sem
fyrir hggja frá útflytjanda eða
framleiðanda. Öll varan verður að
standast lágmarksgæði svo og önn-
ur gæðaákvæði sé þeirra getið í
skriflegum sölusamningum. Lág-
marksgæði metur stofnunin á eftir-
farandi hátt: 1) Varan verður að
uppfylla kröfur um öryggisatriði,
þ.e. að hún sé unnin úr óskemmdu
hráefni, hún sé næganlega vel soð-
in eöa rotvarin á annan hátt og að
umbúðir séu traustar. 2) Að mat-
vælalöggjöf viðkomandi lands sé
virt hvað varðar samræmi mhh
umbúðamerkinga og innihalds,
rotvarnarefna og annarra aukefna,
lágmarks suðugildi o.s.frv. 3) Að
varan sé almennt boðleg á neyt-
endamarkaði og einkennandi fyrir
þá vöru sem seld er.
Útflutningsvottorð
Útflutningsvottorð eru fyrst og
fremst staðfesting á því að varan
sé örugg, hæf th manneldis og boð-
leg sem markaðsvara. Standist hún
ekki þessar lágmarkskröfur er eðh
gahans metið samkvæmt fyrirfram
ákveðnum reglum. Sé gahinn al-
varlegur (öryggi eða hráefnis-
gæðum ábótavant) er útflutningur
bannaður og í flestum tilfehum er
varan eyðilögð undir opinberu eft-
irliti. Sé um minni háttar galla að
ræða er eðli hans skýrt thgreint á
útflutningsvottorði. Þá hefur út-
flytjandi um það að velja að flytja
vöruna út með athugasemd á út-
flutningsvottorði eða að endur-
flokka hana en sá kosturinn verður
eðlilega oftast fyrir vahnu. Leggi
útflytjendur.fram gögn um gæðaá-
kvæði umfram lágmarksgæði
framfylgir stofnunin þeim og gerir
athugasemdir standist þau ekki.
Að öllu jöfnu annast verksmiðj-
urnar sjálfar sýnatöku vegna út-
flutningsvottorða því frá og með 18.
júlí 1988 var aflögð dagleg sýnataka
í verksmiðjunum á vegum Ríkis-
mats sjávarafurða. Sýnin voru tek-
in af áikveðnum starfsmanni verk-
smiðjunnar sem jafnframt var
trúnaðarmaður Ríkismatsins.
Starfsmenn Ríkismats sjávaraf-
urða koma nú í verksmiðjumar
öðru hvoru, venjulega að beiðni
Rannsóknastofnunar fiskiðnaðar-
ins, og taka sýni sem hluta af opin-
beru gæðaeftirliti. Þannig hefur
meiri ábyrgð verið færð yfir á
framleiðendur enda eru það fyrst
og fremst þeir sjálfir sem gjalda
fyrir ef mistök veröa. Lykilhnn að
gæðum framleiðslunnar er því í
höndum framleiðenda sjálfra. Sá
tími er hðinn að „alsjáandi auga
ríkisvaldsins" vaki yfir þessum
mönnum eins og Pétur H. Ólafsson
virðist halda. Slíkt nægði ekki í
hans tíð th að tryggja gæði þeirrar
Nígeríuskreiðar sem hann hafði
um tíma eftirht með, jafnvel þótt
hver einasti fiskur væri metinn, og
þaö tryggir heldur ekki gæðin í lag-
metisiðnaðinum. Að hrópa á meira
og öflugra5 ríkiseftirht er tíma-
skekkja að mínum dómi. Framleið-
andinn einn verður að bera ábyrgð
á sinni framleiðslu.
Ég læt fylgja hér með niðurstöður
gæðamats Rannsóknastofnunar
fiskiðnaðarins á niðursoðinni
rækju fyrir árið 1988. Taka ber
fram að hér er um að ræða niður-
stöður fyrir margar verksmiðjur.
Af 764 framleiðsludögum var 10
hafnað vegna alvarlegra galla, en
57 fengu athugasemdir vegna
minni háttar gaha. Rækja með al-
varlega gaha er undir innsigh og
verður eyðhögð takist ekki að end-
urflokka hana á fuhnægjandi hátt.
Það verður hver að meta fyrir
sig, þó einkum lagmetisframleið-
endur, hvort ofangreindar upplýs-
ingar beri vott um nægjanlega góð-
an árangur. Þeir hafa a.m.k. verk
að vinna við að fækka göhum og
færa framleiðsluna th betri vegar,
enda munu þeir gera það. Þá veit
ég að þeir munu í framtíðinni skh-
greina gæðin betur í sölusamning-
um, þó ekki sé nema th þess aö
bæya frá æsingum og rógburði af
því tagi sem grein Péturs felur í sér.
Grímur Valdimarsson
„Leggi útflytjendur fram gögn um
gæðaákvæði umfram lágmarksgæði
framfylgir stofnunin þeim og gerir at-
hugasemdir standist þau ekki.“