Dagblaðið Vísir - DV - 20.11.1993, Blaðsíða 29

28
LAUGARDAGUR 20. NÓVEMBER 1993
LAUGARDAGUR 20. NÓVEMBER 1993
37
Sendiherra
á uppleið
- DV heimsækir Kjartan J óhannsson send i herra íslands í Genf
„Þegar ég þáði stöðu sendiherra
íslands í Genf fannst mér ég hvort
eð er búinn með kvótann í íslenskum
stjórnmálum. Mér finnst það svolítið
varasamt þegar menn festast í
ákveðnum farvegi í of langan tima,
eins og oft vill gerast með alþingis-
menn. Það reynist oft meiri vandi að
losna við menn af þingi heldur en
að koma þeim þangað. Þegar menn
eldast halda þeir náttúrlega að þeir
séu orðnir gjörsamlega ómissandi og
ég vildi hætta áður en ég kæmist á
það stig.“
Þetta segir Kjartan Jóhannsson,
fyrrverandi þingmaður og ráðherra
Alþýðuflokksins og núverandi sendi-
herra íslands í Genf.
Kjartan hvarf úr eldlínu íslenskra
stjómmála fyrir fjórum árum þegar
hann tók við sendiherrastöðunni. í
september á næsta ári verða svo aft-
ur tímamót í lífi hans þegar hann
verður framkvæmdastjóri EFTA, frí-
verslunarsamtaka Evrópu. Þaö verð-
ur jafnframt í fyrsta sinn sem íslend-
ingur gegnir svo hárri stöðu innan
alþjóðasEuntaka.
DV sótti Kjartan og konu hcms,
Irmu Karlsdóttur, heim í sendiherra-
bústaðinn í Genf og fékk þau til að
ræða um lífið og tilveruna í útlönd-
um, sem og pólitíkina heima og heim-
an og þá þróun sem á sér stað í Evr-
ópumálum.
Campbell's tómat-
súpa og franskbrauð
Irma, eiginkona Kjartans, er sænsk
að uppruna og leiðir þeirra lágu fyrst
saman þegar Kjartan var við fram-
haldsnám í Stokkhólmi á árunum
1959-1963.
„Ég hreifst strax af þessum ís-
lenska námsmanni en þegar viö
kynntumst var ég í sumarstarfi á
veitingahúsi, það var árið 1962. Við
giftum okkur svo í Svíþjóð 1964. Ég
var strax ákveðin í að fylgja Kjartani
hvert sem leiðir lágu og hafði gert
upp hug minn í því skyni. Við héld-
um til Bandaríkjanna haustið 1964
þar sem Kjartan lagði stund á dokt-
orsnám.
Okkur er nú alltaf svolítið minnis-
stætt bashð í Chicago. Við höfðum
ekki mikla peninga á milli hand-
anna. En við reyndum að vera hag-
sýn og mér reiknaöist það til að það
væri ódýrast að borða Campbell’s
tómatsúpu og franskbrauð, þaö kost-
aði bara 11 sent. Við borðuðum mik-
ið af þessu. Kjartan er ennþá hrifinn
af franskbrauði en hann er ekki jafn-
hrifinn af tómatsúpunni, hefur sjálf-
sagt fengið nóg af henni í Chicago.
Og oft þynnti ég mjólkina hennar
Maríu, dóttur okkar, með vatni, en
við fengum bara hina ágætustu létt-
mjólk út úr þeirri blöndu,” segir
Irma með bros á vör.
„Okkur til happs átti ég frænda
sem bjó í Chicago. Við heimsóttum
hann oft um helgar," segir Irma. „Þá
var nú borðað vel, eins og gefur
kannski að skilja,“ bætir Kjartan við
og hlær.
- Hvemig hefur Irmu líkað að fylgja
Kjartani víðs vegar um heim vegna
náms og starfa?
„Mér hefur líkað það mjög vel. Ég
hef aUtaf haft nóg að gera sjálf og
held að það skipti mjög miklu máli.
Kjartan við sendiherrastörf. „Ég ætla að nota tímann vel þar til ég tek við framkvæmdastjórastöðu EFTA, til að
velta hlutunum fyrir mér, átta mig á því hver staðan sé og gera eigin úttekt á því.“
Svo er líka mikið að gerast í kringum
starfið hans Kjartans, ég þarf aö
undirbúa ýmis boð og við förum víða
í formlegar heimsóknir, þannig að
það er nánast fullt starf að vera eigin-
kona sendiherra. Hér í Sviss höfum
við miklu meiri tíma fyrir okkur sjálf
heldur en við höfðum nokkum tíma
á íslandi. Þegar Kjartan var á kafi í
pólitíkinni á Islandi var hann nánast
að allan sólarhringinn en hér á hann
a.m.k. frí á kvöldin og um helgar.
Ef hann var ekki í vinnunni á íslandi
þá hringdi síminn linnulaust heima.
Ég man sérstaklega eftir því að
síminn hringdi einu sinni um miðja
nótt, um hálffjögur eða svo, og senni-
lega hefúr það verið um helgi. Og ég
svara og það var greinilega einhver
hinrnn megin á línunni sem hafði
fengið sér nokkra létta. Og viðkom-
andi spyr hvort Kjartan sé við og ég
Kjartan tekur til máls á Alþingi
svara bara ákveðin nei þar sem hann
var steinsofandi. Og þá bregður við-
komandi svolítiö og segir: Hvað, er
hann ekki heima, veistu hvað klukk-
an er? Ég var fljót að skella á.“
- Nú hafið þið verið fjögur ár í Sviss,
á stað sem er sannkölluð náttúm-
paradís. Hvemig hafið þið notað frí-
stundimar?
„Við höfum verið sænnlega dugleg
við að skoða okkur um og höfum
rekið nefið inn á ýmsa staði hér í
Sviss. Við förum þónokkuð á skíði
og þá aðallega í frönsku Alpana. Svo
erum við göngugarpar en eftir að
Irma slasaði sig á hné á skíðum í vor
hefúr reyndar dregið úr gönguferð-
unum. Við höfum ferðast svofitið um
nágrenni Sviss, t.d. til Frakklands
og ítahu, fórum á frönsku rívíeruna
einu sinni og drifum okkur þá á
frönskunámskeið í þrjár vikur. Það
var ljómandi gott - skóUnn fyrir há-
degi og legið á ströndinni eftir há-
degi. Og nýlega fóram við til Korsíku
og Sardiníu sem era mjög fallegar
eyjar báðar tvær og þar áttum við
ágætar stundir.
Ólstuppí
heimi stjómmála
Kjartan er doktor í rekstrarverk-
fræði. Hann var ráðinn kennari við
Háskóla íslands 1970 og var skipaður
dósent í viðskiptadeildinni fjóram
árum síðar. En ekki leið á löngu áður
en stjómmálin náðu yfirhöndinni.
„Á heimiU foreldra minna var mik-
ið talað um stjómmál þótt foreldrar
mínir væra ekkert framá á því sviði,
þannig að í raun ólst ég upp við
stjómmálaumræðu. Hins vegar var
ég aldrei í neinni ungUðahreyfingu
og tók ekki virkan þátt í stjórnmálum
fyrr en ég hafði lokið doktorsprófi.
Þá fannst mér ég vera reiðubúinn að
leggja hönd á plóginn innan Alþýðu-
flokksins og ég byijaði minn stjórn-
málaferil í framboði til bæjarstjórnar
Hafnarfjarðar 1970.“
- Og átta árum síðar varstu orðinn
ráðherra?
„Já, ég varð ráðherra í ríkisstjórn
Framsóknarflokks, Alþýðuflokks og
Alþýðubandalags 1978-1979 og áfram
í Alþýðuflokksstjórninni fram á árið
1980. Þetta voru stormasöm ár. Menn
unnu sigra og töpuðu til skiptis
þannig að það gustaði vel af og gerð-
ist mikið.“
- Eftir það taka við ár á Alþingi og
við kennslu í Háskóla íslands. Varst
þú kannski búinn að fá nóg af ís-
lenskum stjómmálum þegar þér
býðst að taka við stöðu sendiherra í
Genf?
„Ég held ég hafi bara veriö búinn
með kvótann, ef ég get orðað það
svo. Svo var það nú umtalað á milU
okkar Irmu að ég skyldi ekki vera
meira en tiu ár í pólitíkinni þannig
að það lá nokkuð beint við fyrir mig
að snúa mér að einhverju öðru. Þeg-
ar ég kom til Genfar þekkti ég nokk-
uð vel til. Ég hafði oft komið hingað
á fundi þingmannanefndar EFTA og
var því vel inni í þeim málefnum sem
sneru að íslandi og Evrópu. Áður en
ég kom út var ég líka formaður
nefndar sem samdi ritröð um Evr-
ópumálin, nefnd um stefnu íslands
gagnvart Evrópubandalaginu, þann-
ig aö ég var á kafi í þéssum málum.
Starfslega séð var staðan í Genf nán-
ast rökrétt framhald, ef svo má segja.
Og ég sakna þess ekki aö vera ekki
lengur í hringiðu íslenskra stjóm-
mála því hér í Genf finnst mér ég
fást við alvöra stjórnmál."
Mikil vonbrigði
- Síðustu fjögur árin hefur mikið
vatn runnið til sjávar, EES-samning-
urinn komið til og gífurleg þróun átt
sér stað innan álfunnar. Hvemig
meturðu þann árangur sem náðst
hefur innan EFTA á þessum tíma?
„Það er náttúrlega búið að snúa
öllu á haus í álfunni, bijóta niður
Berlínarmúrinn og allar forsendur
undir Evrópusamstarfiö era mjög
breyttar. Sá árangur hefur náðst að
búið er að gera EES-samninginn og
ég held að hann komist til fram-
kvæmda um næstu áramót. Ég tel
EES-samninginn vera mjög góðan
samning fyrir ísland en viö vitum
hins vegar ekki hvað framtíðin ber í
skauti sér.
Niðurstöður þjóðaratkvæða-
greiðslu um EES í Sviss settu strik í
reikninginn og mér brá við, enda
ljóst að byija þurfti samningaþófið
upp á nýtt. Fyrir atkvæðagreiðsluna
var búið að telja öllum trú um að
þetta myndi hafast, að Svisslending-
ar myndu greiða atkvæði með samn-
ingnum. Það virtist vera ríkjandi
skoðun fram undir það síðasta hjá
helstu oddvitum Svisslendinga og
svissnesku ríkisstjórninni og það
gerði því vonbrigðin ennþá meiri
þegar niðurstöður vora ljósar.
Samningurinn um evrópskt efna-
hagssvæði væri fyrir löngu kominn
til framkvæmda hefðu Svisslending-
ar ekki hafnað honum. Og nú hggur
Kjartan ásamt Matthíasi Á. Mathiesen á góðri stundu.
Mun Kjartan opna EFTA-dyrnar i átt til Austur-Evrópu. „Þaö er ekki hægt
að taka þessi riki inn í EES að öllu leyti. Þetta verður allt að fara svolítið
eftir aðstæðum."
ari pólitíska samvinnu og sameigin-
fyrir að fimm EFTA-þjóðir hafa þeg-
ar sótt um aðild að Evrópubandalag-
inu og fara sjálfsagt þangað, sumar
fyrr en aðrar. Hins vegar taka aðild-
arviðræður við Evrópubandalagið
langan tíma og það þarf staðfestingu
þjóðþinga sem tekur sinn tíma.
Þegar öllu er á botninn hvolft vit-
um við hreinlega ekki hvemig Evr-
ópa á að vera í laginu. Teldum við
okkur hafa vitað það kom það í ljós
í sambandi við Maastricht-samkomu-
lagið að það var bara misskilningur.
Maastricht-samkomulagið er byggt á
forsendum sem vora fyrir hendi áöur
en múrinn féll og þó að menn séu
búnir að samþykkja Maastricht þá er
innihald þess, að mínu mati, miklu
minna virði en menn ætluðu sér.
Ég held að það sé ljóst að EB-lönd-
in, sem heild, era ekki á leiðinni inn
í myntbandalag í bráð og þau eru
heldur ekki tilbúin til að taka upp
sameiginlega öryggismálastefnu.
Svo stendur á okkur spumingin um
þróunina í Mið- og Austur-Evrópu
og hvemig við eigum að bregðast við
henni. Þessar þjóðir vilja inn í EB
en það vita allir að þær uppfylla ekki
þau skilyrði sem aðild krefst, a.m.k.
ekki í bráö.“
Farið of geyst
í samrunann
- En hvers vegna era stoðir evr-
ópskrar samrunastefnu eins veikar
og bæði EES-samningurinn og
Maastricht-samkomulagið bera
glöggt vitni um?
„Eitt af því sem sameinaði.menn
áður var ógnin úr austri. En nú er
sú ógn ekki lengur fyrir hendi þann-
ig að allar hugmyndir til náins sam-
starfs á þeim forsendum eru brostn-
ar. Þetta var ástand sem menn höfðu
lifað við nokkuð lengi og það var allt
í föstum skorðum. Ofan á þetta bæt-
ist að þróun Evrópubandalagsins
hefur verið skrykkjótt; stundum hef-
ur þróunin verið hröð hjá bandalag-
inu en svo hefur kannski liðið heill
áratugur án þess að nokkuð sérstakt
hafi verið að gerast. Það er mín skoð-
un að menn hafi hitt á rétta bylgju í
samrunaþróuninni með innri mark-
aðinn en síðan hafi þeir farið of geyst
þegar þeir ætluðu að taka upp nán-
lega mynt.
Ef ekki hefði orðið þessi mikla upp-
stokkun í Evrópu þá hefðu menn
kannski haft það af að stíga einhver
skref til viðbótar. En þeir tefldu á
tæpasta vað miðað við nýjar aðstæð-
_ur og í raun fóra menn lengra heldur
en þjóðir þeirra vora tilbúnar að
kyngja, eins og atkvæðagreiðslumar
um EES í Sviss og um Maastricht í
Danmörku sönnuðu."
EFTAgætigegnt
auknu póli-
tísku hlutverki
- Ætlar Kjartan Jóhannsson að láta
mikið að sér kveða sem næsti fram-
kvæmdastjóri EFTA?
„Ég held að þetta verði mjög vanda-
samt starf þar sem fyrir liggur að
ýmsar aðfidarþjóðir séu á leiðinni
inn í EB. Á sama tíma getur vel ver-
iö að einhveijar nýjar hugmyndir
þróist í Evrópu um það hvemig skip-
anin eigi að vera og kannski fæ ég
tækifæri til að taka þátt í því. Þjóðir á
svipuðu þróunarstigi geta fylgt sama
farveginum og uppfyllt sömu skilyrðin
gagnvart Evrópusamstarfinu. En þeg-
ar þjóðir á mismunandi þróunarstigi
þurfa að vinna saman þá er augljóst
að leita þarf nýrra leiða um það hvem-
ig skipuleggja eigi samstarfið. Og það
eiga menn alveg eftir að gera.
Fríverslunarsamtökin, EFTA, era
ópóhtísk samtök og þau geta haft
hlutverk sem slík. En EFTA gæti líka
tekið á sig einhveija póhtíska
ábyrgð, t.d. orðið samráðsvettvangur
varðandi eitthvað meira heldur en
bara hrein viðskiptamál.
Það hefur örlað á þessari tilhneig-
ingu hjá EFTA-ríkjunum því þau
hafa brotið gömlu prinsippin með því
að koma sameiginlega fram á t.d.
ráðstefnu um frið í Mið-austurlönd-
um sem er alveg nýtt fyrir samtökin.
Það er náttúrlega mjög erfitt að segja
fyrirfram um hvernig þróunin verð-
ur en það verður áreiðanlega heil-
mikU geijun í gangi og vafaUtið era
spennandi tímar fram undan.
Ef aUar aðildarþjóðir, að íslending-
um og Liechtensteinum undanskild-
um, sækja hins vegar um og fara í
EB þá verða samtökin væntanlega
ekki rekin á þessum grunni. Þá verð-
ur að finna löndunum sem eftir era
annan hentugri farveg. Ég ætla að
nota þann tíma sem ég hef, þar til
ég tek við framkvæmdastjórastöð-
unni í september á næsta ári, til að
velta hlutunum fyrir mér, reyna að
átta mig á því hver staðan sé og gera
mina eigin úttekt á því.“
Móðgaðir út í Delors
- En er líklegt að EFTA-dymar opn-
ist í austurátt og að þannig öðlist
EFTA nýtt hlutverk?
„Jacques Delors, framkvæmda-
stjóri EB, hefúr sagt opinberlega að
aðild að EES sé kjörin leið fyrir ríkin
í Austur-Evrópu. Það má halda því
fram að það hafi verið móðgun við
EFTA að hann skyldi segja þetta.
Ríkin komast ekki inn í EES án þess
að vera annaðhvort aðilar að EB eða
EFTA. Hann segir ríkjunum aö þau
komist ekki inn í EB. Þar með hlýtur
Delors að vera að bjóða Austur-
Evrópu inngöngu í EFTA. Gallinn
er bara sá að Delors hefur náttúrlega
ekkert með EFTA að gera. Hins veg-
ar má vera ljóst að hann verður að
segja þetta til þess að eitthvað gerist
í málinu. Austur-Evrópuríkin sækj-
ast eftir því að gerast aðilar að EB
og því verður EB að láta það í ljós á
þennan hátt að það sé ekki tíma-
bært, EFTA eða EES henti þeim bet-
ur á þessu stigi.
Þó að einhveijir seu e.t.v. hálfþart-
inn móðgaöir út í Delors þá viður-
kenna allir að það hafi eiginlega ver-
ið nauðsynlegt aö þetta kæmi frá
honum. Hann getur hreyft við mál-
um með slíkum yfirlýsingum, líkt og
með yfirlýsingunni frá 1989, þar sem
hann hvatti EB og EFTA til nánara
samstarfs með stofnun EES. En þaö er
hins vegar spuming hvort Austur-
Evrópuríkin kveiki á þessu. Ég efast
um að þau geri það fyrr en þau sjá að
aðild að EB liggur ekki á borðinu. Það
er ekki hægt að taka þessi ríki inn í
EES að öllu leyti; þau geta kannski
fengið 60-70% aðild að því. Þetta verður
allt að fara svolítið eftir aðstæðum."
- Það veröa spennandi úrlausnar-
efin á borðinu hjá Kjartani Jóhanns-
syni þegar hann tekur við fram-
kvæmdastjórastöðu EFTA í sept-
ember næstkomandi. Kjartan hefur
komið víða við á löngum ferli. Hann
lauk stúdentsprófi aöeins 19 ára gam-
all, 29 ára var hann kominn með
doktorsgráðu, 39 ára varð hann ráð-
herra og 49 ára tók hann við sendi-
herrastöðunni í Genf. Og þegar
Kjartan verður 59 ára hefur hann
væntanlega lokið fjögurra ára starfi
sem framkvæmdastjóri EFTA. En
hvað heldur Kjartan að taki við að
því loknu - ætlar hann að skrá ævi-
sögu sína eins og svo margir stjórn-
málamenn hafa gert að loknum far-
sælum starfsferli?
„Nei, alveg örugglega ekkL Ég hef
lesið svo margar lélegar ævisögur
stjómmálamanna að ég er í raun
steinhættur að lesa þær. Og síst af
öllu vildi ég falla í þá gryfju sjálfúr.
Ég vona hins vegar að það verði nú
kannski eitthvað eftir af mér þegar
ég verð 59 ára og að ég geti tckið mér
eitthvað spennandi fyrir hendur,
hvað og hvar sem það verður.“
Texti og myndir: Bryndís Hólm.