Dagur - 30.05.1984, Blaðsíða 6

T - RlJrWI - Mfl r icm ri^
6-DAGUR-30. maí1984
Dánarminning:
f Ólafur Jóhannesson
- Fyrrverandi forsætisráðherra og formaður Framsóknarflokksins
Fæddur 1. mars 1913 - Dáinn 20. maí 1984
Ólafur Jóhannesson fyrrv. for-
sætisráðherra lést á sjúkrahúsi í
Reykjavík að morgni sunnudags-
ins 20. þ.m. 71 árs að aldri. Ólaf-
ur var yfirleitt heilsuhraustur um
ævina og ekki kvellisjúkur, en
síðustu misseri átti hann við
heilsuhilun að stríða, sem dró
hann til dauða. Andlegum
kröftum hélt Ólafur að fullu til
hinstu stundar. Þrátt fyrir sjúk-
dóm sinn stundaði hann þing-
störfin þannig, að fæstir vissu að
dauðinn var á næstu grösum.
Mikill sjónarsviptir er að Ólafi
í þingsölum. Par átti hann sæti á
fremsta bekk í aldarfjórðung, þar
af allmörg ár sem forsætisráð-
herra, dómsmálaráðherra og loks
utanríkisráðherra. Ólafur var
einn af allra áhrifamestu stjórn-
málamönnum síðustu 12-15 ára.
Eins og jafnan þegar um stjórn-
málaforingja cr að ræða er pers-
ónusaga hans samofin landssög-
unni. Hraðskrifuð eftirmæli um
Ólaf Jóhannesson geta því ekki
orðið viðhlítandi greinargerð um
manninn og verk hans, enda ber
að gera ævistarfi Ólafs Jóhannes-
sonar skil í ýtarlegum ritgerðum,
þótt síðar verði.
Ólafur Jóhannesson var fædd-
ur l. mars 1913 í Stórholti í
Fljótum, sonur Jóhannesar Frið-
bjarnarsonar bónda þar og
kennara (síðar á Lambanesreykj-
um) og konu hans Kristrúnar
.lónsdóttur. Jóhanncs var Eyfirð-
ingur, fæddur í Ysta-Gerði í
Saurbæjarhreppi árið 1874, en
ólst upp í Öxnadal. Var hann
gagnfræöingur frá Möðruvöllum,
fluttist ungur norður í Fljót,
gerðist þar bóndi og kennari og
forystumaður í ýmsum sveitar-
málum. Móðir Ólafs var
skagfirsk, sögð vitur og dugandi
kona og þau hjón talin hið mesta
mcrkisfólk. Hafði Ólafur að
heintanbúnaði gott uppeldi,
dugnað og samviskusemi, ágætar
gáfur og menntaþrá, enda mun
það fljótt hafa orðið að ráði, að
Itann gengi menntaveginn - sem
og varð, þegar færi gafst.
Ólafur stundaði nám í Mennta-
skólanum á Akureyri og lauk
stúdentsprófi með ágætum ár-
angri voriö 1935. Til tals hafði
komið að hann legði stund á mál-
fræðinám erlendis, en af því varð
ekki, og haft er eftir Ólafi að
liann hafi ekki saknað þess.
Hann hóf laganám við Háskóla
íslands haustið 1935 og lauk því
á stuttum tíma með miklu lofi
árið 1939, enda fór svo að nokkr-
um árunt eftir kandidatspróf varð
hann prófessor í lögfræöi við
Háskóla íslands og hélt því emb-
ætti til ársins 1978, en hafði þá
hin fyrirfarandi ár haft leyfi frá
störfum, enda ráðherra frá 1971.
Áður hafði Ólafur unnið að lög-
fræðiráðgjöf og fleiri störfum á
vegum samvinnuhreyfingarinnar.
Prófessorsembættið var Ólafi
mjög kært og gegndi hann því af
mikilli alúö og samviskusemi og
undi varla betur í öðru starfi.
Hann samdi ýmsar námsbækur í
kennslugreinum sínum og auk
þess alþýðlegt lögfræðirit, Lög og
rétt, sem margir hafa lesið sér til
fróðleiks og skilnings á íslenskum
lögum og rétti. Störf hans við
háskólann eru snar þáttur í ævi
hans og hefðu ein mátt nægja til
þess að halda nafni hans á loft um
langan aldur. En frægari hefur
Ólafur orðið af öðru með þjóð
sinni. Nafn hans mun fyrst og
fremst lifa fyrir stjórnmálaafrek,
sem honum auðnaðist að hafa for-
ystu um á hátindi stjórnmálaferils
síns.
Ólafur Jóhannesson hóf af-
skipti af stjórnmálum á námsár-
um sínum, einkum á háskóla-
árum. Hann skipaði sér ungur
í flokk framsóknarmanna og var
fljótt eftir honum tekið þar enda
gegndi hann margs konar trúnað-
arstörfum á vegum flokksins
árum saman áður en til þess
kæmi að hann settist á Alþing.
Pað var ekki fyrr en vorið 1959
að Ólafur var kjörinn sem aðal-
maður á þing, en þá varð hann
þingmaður Skagfirðinga í síðustu
alþingiskosningum sem fram fóru
samkvæmt eldri kjördæma-
skipun.
Ólafur var þá meira en hálffimm-
tugur að aldri. I haustkosning-
um sama ár varð hann þingmaður
Norðurlandskjördæmis vestra,
sem myndað var úr fjórum kjör-
dæmum, sem þá voru lögð niður.
Eftir að Ólafur var kominn á
þing 1959 varð frami hans í
Framsóknarflokknum ærið skjót-
ur og fór vaxandi með hverju ári.
Hann var kjörinn varaformaður
flokksins árið 1960 og formaður
1968, þegar Eysteinn Jónsson lét
af því starfi. Gegndi Ólafur for-
mennsku Framsóknarflokksins í
11 ár, til ársins 1979. Ekki hika
ég við að segja að þessi ár eru
eitthvert hið mesta umbrotaskeið
í stjórnmálum Islendinga á síðari
tímum. Um og eftir 1970 fer að
gæta þeirra sviptinga innan
flestra stjórnmálaflokka og í
flokka„kerfinu“ yfirleitt, sem
hafa sótt jafnt og þétt á og segja
má að séu viðvarandi enn í dag.
Er alls óvíst hvenær þessum
sviptingum lýkur eða hvar þær
muni lenda. Það var eins og hver
önnur tilviljun að þessar hreyf-
ingar hefjast og sækja í sig veðrið
um það bil sem Ólafur Jóhannes-
son tekur við formennsku í
Framsóknarflokknum og gerist
forsætisráðherra.
Framsóknarflokkurinn hefur
ekki farið varhluta af þessum
sviptingum, sem að sjálfsögðu
eiga sér þjóðfélagslegar skýring-
ar, sem unnt væri að rekja, þótt
það verði ekki gert hér, að öðru
leyti en því, að leggja áherslu á
að persónuástæður einstakra
manna skipta hér engu verulegu
máli, síst hvað varðar forystu
Ólafs Jóhannessonar, svo að nafn
hans sé sérstaklega nefnt í þessu
sambandi. Hins vegar mæddu
þessar þjóðfélagshræringar mjög
á Ólafi Jóhannessyni persónu-
lega, og einkum einn angi þess-
ara umbrota öðrum fremur, en
það var sú heiftarlega aðför sem
að honum var gerð á árunum
1976-1978, þegar hann var dóms-
málaráðherra og honum var bor-
ið á brýn misferli í dómsmála-
stjórn, jafnvel yfirhylming glæpa-
verka. Atvik og áhrif þessa
ósvífna og ósanna áburðar og að-
farar að æru og stjórnmálaheiðri
Ólafs Jóhannessonar hafa ekki
verið rakin né metin svo að nokk-
urt gagn sé að. En fyrir mér og
mörgum öðrum hefur þessi aðför
haft víðtækari og langærri áhrif á
fylgi og orðstír Framsóknar-
flokksins en flest annað á því um-
brotaskeiði íslenskra þjóðmála,
sem hófst um og eftir 1970, en
var illvígast á árunum 1976-1978
og beindist mjög gegn Ólafi Jó-
hannessyni persónulega og var
látið ná til Framsóknarflokksins
í heild. Þau myrkraöfl sem þenn-
an galdur gólu, sluppu því miður
alltof létt frá verkum sínum.
Þeim var hlíft.
En þó að á þetta sé minnst all-
ýtarlega í örstuttri eftirmælagrein
á útfarardegi Ólafs Jóhannesson-
ar er fjarri mér að einblína á það
eitt eða láta sem svo að hlutskipti
Ólafs hafi einungis orðið það að
standa í vörn fyrir æru sína og
pólitískan heiður meðan hann
gegndi forystu í Framsóknar-
flokknum, sat í forsæti í ríkis-
stjórnum eða gegndi öðrum ráð-
herraembættum. Því fer víðs
fjarri. Þótt Ólafur Jóhannesson
yrði á vissu tímabili að kljást við
ofsóknarblaðamennsku og frétta-
mafíu og alls kyns pólitískan
óaldarlýð, þá skiptir annað meira
máli í stjórnmálasögu hans, sem
einnig er hluti af framfarasögu ís-
lensku þjóðarinnar. Fyrri ríkis-
stjórn Ólafs Jóhannessonar, sem
sat á árunum 1971-1974 olli
straumhvörfum í ýmsum mikil-
vægustu þjóðmálum íslendinga.
Þar ber hæst einbeitta sókn í
landhelgismálinu og stórfellda at-
vinnuuppbyggingu, sem náði til
landsins alls. Miklar umbætur
áttu sér þá stað í kjaramálum al-
mennings, ekki síst á högum aldr-
aðs fólks, þar sem misskipting
hafði áður verið áberandi. Hins
vegar stóð þessi ríkisstjórn ekki
af sér þær sviptingar sem áttu sér
stað innan stjórnmálaflokkanna,
þann glundroða, sem ríkti hjá
samstarfsaðiljum Framsóknar-
flokksins og þau átök, sem fóru
fram í Framsóknarflokknum
sjálfum og leiddu til klofnings í
flokknum eftir stofnun svo-
nefndrar Möðruvallahreyfingar.
Allar þessar sviptingar - sem voru
af ýmsum toga spunnar - og eink-
um ágreiningur um aðgerðir í
efnahagsmálum, enduðu með
þingrofi í maí 1974 ári áður en
kjörtímabilinu átti að ljúka, og
kosningaúrslitum sem ekki
sköpuðu grundvöll fyrir fram-
haldi vinstra samstarfs.
Hefur sá grundvöllur reyndar
ekki fundist enn eftir 10 ár og er
ekki í sjónmáli.
Ólafur Jóhannesson réð að
sjálfsögðu miklu um það að
Framsóknarflokkurinn tók upp
stjórnarsamstarf við Sjálfstæðis-
flokkinn 1974, sem stóð í 4 ár,
heilt kjörtímabil. Hann réð því
einnig manna mest að formanni
Sjálfstæðisflokksins var falin
stjórnarforystan, þótt ýmsum
öðrum fyndist að sú staða hefði
átt að falla Ólafi sjálfum í skaut.
En Ólafur var eigi að síður mikill
ráðamaður í þeirri ríkisstjórn og
átti ekki minnstan þátt í því að
ríkisstjórn Geirs Hallgrímssonar
hélt áfram ýmsum mikilvægustu
stefnumálum hinnar fyrri ríkis-
stjórnar, ekki síst hvað varðaði
lokaátökin í landhelgismálinu.
Framkvæmd landhelgisgæslu var
m.a. undir hans yfirstjórn.
Ólafur myndaði enn ríkis-
stjórn að loknum kosningum
1978, þá með Alþýðubandalagi
og Alþýðuflokki og fékk það
óleysanlega hlutverk, eins og
kom á daginn, að ætla að láta
sundurþykkt lið starfa saman
eðlilegt stjórnartímabil, enda sat
stjórnin aðeins eitt ár áður en
hún leystist upp, sem ekki var á
neinn hátt sök forsætisráðherr-
ans, enda ekki á hans valdi að
leysa þá hnúta, sem aðrir höfðu
hnýtt og snertu þá sjálfa og aðra
ekki. Sannleikurinn er sá að
Ólafur hlaut í þessum sviptingum
sterka stöðu persónulega og bætti
kosningaaðstöðu Framsóknar-
flokksins, eins og fram kom í
vetrarkosningunum 1979, þótt
hann hefði þá látið af flokksfor-
mennsku og fleiri kæmu þar við
sögu.
Ólafur Jóhannesson var þing-
maður Reykvíkinga síðustu árin.
Hann sat í ríkisstjórn Gunnars
Thoroddsens sem utanríkisráð-
herra og sinnti því starfi af kost-
gæfni, en hafði þá dregið sig
mjög í hlé um bein afskipti af
öðrum málum. Eigi að síður var
hann áhrifamikill í ríkisstjórninni
og í þingflokki Framsóknar-
flokksins, þar sem hann naut
mikillar virðingar og trausts og
lét ævinlega mikið að sér kveða
og færði margt til betri vegar í
umræðu og stefnumótun. Ólafur
var bæði reyndur og svo vitur að
á hann var ávallt hlustað með at-
hygli allt þar til yfir lauk
Við fráfall Ólafs á þjóðin á bak
að sjá mikilhæfum forystumanni,
sem mjög lét til sín taka meðan
hann hafði æðstu völd og gat
beitt áhrifum sínum. Þótt hann
væri að eðlisfari kyrrlátur maður
og óhlutdeilinn lenti hann í eld-
línu stjórnmála framar flestum
öðrum á síðari áratugum. Á hon-
um skullu hörð skot og óvægar
árásir, sem hann hratt af sér með
sérstæðri mælsku og rökfimi, sem
fáir geta leikið eftir. Sumar þing-
ræður Ólafs eru með þeim allra
bestu sem heyrst hafa í þing-
sölum síðasta aldarfjórðung.
Hann var frábærlega kraftmikill
ræðumaður, þegar mikið lá við,
flutti mál sitt skýrt og skipulega
og studdist sjaldan við skrifað
blað, og var hann þó vel ritfær
eins og bækur hans votta.
Ólafur var kominn á þann
aldur sem flestum finnst eðlilegt
að draga sig í hlé frá miklum erli.
En vitsmunir hans voru óskertir,
þegar við samflokksmenn hans
heyrðum síðast til hans á þing-
flokksfundi fyrir nokkrum
vikum. Við vissum ekki að hann
ætti skammt eftir ólifað og
trúðum því flestir að honum
myndi auðnast að halda með
okkur hópinn nokkur ár enn. En
ekki mátti það verða. Við félagar
hans söknum hans mjög, og sum-
ir segja að Framsóknarflokkur-
inn sé ekki samur eftir svo
skyndilegt fráfall hans.
Mestur er þó missir eiginkonu
hans, frú Dóru Guðbjartsdóttur,
og fjölskyldu þeirra. Þau voru
samvalin hjón og samstíga um
alla hluti, enda frú Dóra vel
menntuð og gáfuð kon'a. Ég hef
setið á Alþingi með Ólafi Jó-
hannessyni lengur en flestir sam-
flokksmenn hans. Hann var auk
þess kennari minn fyrr á tíð. Mér
finnst þvf að ég þekki hann pers-
ónulega og verk hans allvel. Ég
læt vera að kveða upp einhvern
allsherjardóm yfir margslungnum
verkum hans sem stjórnmála-
manns og fræðimanns, en hitt
leyfi ég mér að segja, að vamm-
lausari mann hef ég naumast
þekkt.
Við hjónin sendum frú Dóru
og dætrum hennar og öðrum
vandamönnum innilega samúðar-
kveðju.
Ingvar Gíslason.
Síminn vakti mig af værum
blundi sunnudagsmorguninn 20.
maí sl. til að láta mig vita að þá
um nóttina hefði Ólafur Jóhann-
esson orðið bráðkvaddur. Flest-
um verður hverft við slík tíð-
indi, ekki síst þegar í hlut eiga
vandamenn eða nánir vinir og
samstarfsmenn, jafnvel þó maður
hafi haft grun um að sá er geng-
inn er hafi ekki verið heill heilsu
síðustu vikurnar.
, Ég mun ekki rekja æviágrip
Ólafs, það munu aðrir gera. En
þó vil ég minna á það og undir-
strika að Ólafur Jóhannesson var
alinn upp í einni harðbýlustu
sveit í þessu landi og ég tel að
hann hafi borið þess merki í lífs-
viðhorfum og athöfnum til ævi-
loka. Þar hafi hann fengið það
veganesti er dugði honum þegar
mest reið á, ásamt mjög góðri
menntun er hann aflaði sér og
skarpri ályktunargáfu.
í harðbýlum sveitum þessa
lands var og er enn háð hörð og
tvísýn barátta fyrir því að komast
sæmilega af. Ef það átti að takast
varð allt heimilisfólkið að standa
saman og hver og einn að leggja
það fram sem þroski og kraftar
leyfðu. Samkennd og tillitssemi
einkenndi það fólk sem ólst upp
við slíkar aðstæður, þá sem á
annað borð komust í gegn um
þessa eldskírn og héldu reisn
sinni þrátt fyrir þrældóm og
fátækt. Og það má segja að þetta
fólk yxi með hverjum vanda er
mætti því á lífsleiðinni. Ólafur
Jóhannesson var einn þeirra.
Það er líkt með okkur mönn-
unum og stálinu að það er það
sem úrslitun ræður ef herslan er
framkvæmd á réttan hátt. Deigt
járn bítur aldrei þótt brýnt sé. Eg
tel það vafasamt að borgríkið
hafi upp á að bjóða skilyrði sem
til þarf til að æskan þar fái þá
herslu hugans og víðsýni og skiln-
ing á málefnum þjóðarinnar í
heild í jafnríkum mæli og Ólafur
Jóhannesson fékk í sínum upp-
vexti. Að minnsta kosti eru þeir
einstaklingar enn ekki komnir
fram á sjónarsviðið hvað sem
verður.
Ég hygg að umhverfið og virk
þátttaka í lífsbaráttunni með sín-
um nánustu þroski hvern og einn
meira en flestir gera sér grein
fyrir. Uppeldisfræðingar vorra
tíma ættu að kryfja þessi mál til
mergjar fremur en margt annað
er þeir segjast vera að rannsaka
því ekkert er jafn brýnt og að
rækta og laða fram það besta sem
býr í hverjum einstaklingi.