Dagur - 05.12.1992, Blaðsíða 12

12 - DAGUR - Laugardagur 5. desember 1992
Málverk mánaðarins
Haraldur Ingi Haraldsson
0 BRUTUS!
- Grein um málverk eftir Jacques-Louis David
Öllu skal fórna
Parísarborg stendur á öndinni. Um
alla veröld skjálfa valdsmenn í
stólum sínum af ótta en alþýðu og
vaxandi borgarastétt finnst eins og
ferskir vindar blási um feisknar
stoðir lénsveldisins. 1789 hafði
þriðja stétt, stétt borgara, bænda,
kaupmanna og handverksmanna
tekið völdin á stéttaþingi. Hið hat-
aða fangelsi Lúðvíks 16. Bastillan
var jöfnuð við jörðu og Parísar-
múgurinn sleppti sér í hefndaræði,
forsmekkur þess sem koma skyldi.
Sjónarvottur lýsti ástandinu á
furðu raunsæjan hátt. „Alls konar
líkamsrefsingar, lemstranir, pynt-
ingar á kvalahjólum, bálköstum,
gálgum, með böðla á alla vegu,
hafa alið þessa ósiði upp í okkur. í
stað þess að siðfága okkur hafa
húsbændumir gert okkur að villi-
mönnum af því að sjálfir eru þeir
villimenn. Þeir munu uppskera í
dag og þeir munu uppskera á
morgun eins og þeir hafa til sáð.“
Foringjar þessara sundurleitu hópa
sáu lýðræði íhyllingum.
Voltaire á fjölunum
Frumsýning
Það er árið 1790. Sextán mánuðir
eru liðnir frá falli Bastillunnar og
fjórtán síðan að David sýndi í
fyrsta sinn opinberlega málverk
sitt Brutus. í þjóðleikhúsinu er bú-
ið að dusta rykið af samnefndu
leikriti Voltaires og tvær fyrstu
sýningamar voru sautjánda og
nítjánda nóvember. Um leikritið
skrifaði blað hlynnt uppreisnar-
mönnum. „I þessu leikriti tjáir
Voltaire hrylling harðstjómar af
þmmandi snilli... og hrífur að
bragði bæði þá, hvers hUgur hefur
lyfst á hærra stig af okkar lán-
sömu Byltingu og hina sem hafa
þurft að beygja höfuð sitt fyrir
henni.“ Þessi túlkun var rétt en á
annan hátt en blaðamanninn óraði
fyrir. Það em dásamleg örlög mik-
illa listaverka að vera opin fyrir
svo ótalmörgu sem skoðendur
þeirra vilja yrkja inní þau.
Það gekk eftir kvöldið í París
að loknu leikritinu. Konungssinn-
ar fögnuðu af öllum kröftum þeim
stuðningi við konungsveldið sem
þeir sáu í stykkinu og þeir róttæku
gerðu slíkt hið sama fyrir Brútusi
og Rómverska lýðveldinu. Þessar
tvær fylkingar áttu í áróðursstríði
en stóra sviðið, Parísarborg, var
róttæklinganna. Chronique de
Paris skrifaði: „Aldrei hefur sjón-
hverfing verið svo alger: áhorf-
endur vom sem rómverjar; öllum
fannst sem þeir tækju þátt í
atburðarásinni." Og þegar Bmtus
hrópaði upp yfir sig: „Guðir!
Dauða fremur en þrældóm!“, ætl-
aði allt um koll að keyra, þykkur
rykmökkur steig upp af gólfi
þessa virðulegasta leikhúss í
heimi og langur tími leið áður en
ró var komið á.
Fyrsta sýning
Konungssinnar biðu lægri hlut í
þessu litla stríði og áhorfendur
virtust hreinræktaðir lýðveldis-
sinnar. David sem öllum hnútum
var kunnugur í leikhúsinu hafði
komið fyrir, til hliðar við sviðið,
bronsmynd af Brutus sem hann
hafði fært heim með sér frá
Rómaborg og hinumegin setti
hann brjóstmynd af Voltair eftir
Houdon. Þannig stóðu þessar tvær
hetjur vörð um leikritið, ekki síst
um lokasenuna þar sem leikaramir
setja málverk Davids á svið.
Þannig sameinast þessar þrjár
hetjur Frönsku byltingarinnar.
David sá sem lifði og var gerandi,
Votaire, goðsögnin og óumdeilan-
legur snillingur sem sannaði að
málstaður lýðveldissinna var ekki
nýr af nálinni og var spuming um
skynsemi og hinn þjóðsagna-
kenndi Brutus og hið útópiska
lýðveldi rómverskra hetja.
Það er á hinn bóginn athygli
vert að bæði verkin sem hétu
Brutus voru gerð án nokkurra til-
vísana eða hvatningar til bylting-
ar. „Það var atburðarásin 1789 til
1794 sem endurgreindi málverk
og leikrit.“
Brutus
Ég hef lagt einskonar gildru fyrir
þig lesandi góður og fer þar eftir
innrætinu. Þessi títtnefndi Brútus
er ekki Marcus Brutus sá sem
hljóp „lögmætu frumhlaupi“ að
Júlíusi Cesar og banaði honum.
Um þann Brutus sagði Cesar þar
sem rýtingamir stóðu honum á
hol: „Þú líka sonur minn Brútus“
sem orðið er að máltæki á Islandi
sem: „Þú líka bróðir minn Brútus“
þar sem það stendur betur í hljóð-
stafnum.
Hér ræðir um Lucius Junius
Brutus sem var uppi fimm hundr-
uð ámm fyrr en morðingi Cesars.
Saga hans hefst við valdatöku
Tarquins hins stolta. Tarquin þessi
og kona hans Tullia höfðu gengið
af mökum sínum dauðum til að
eigast og til að bæta gráu ofan á
svart drap Tarquin ríkjandi kon-
ung, föður Tullia. Valdaræninginn
tók marga öldungaráðsmenn af lífi
og gerðist einvaldur. Einnig myrti
hann flesta meðlimi fjölskyldu
frænda síns, Brutusar, sem tókst
að bjarga lífi sínu með að þykjast
vangefinn.
Þessi vonda stjóm féll þegar
einn af sonum konungs nauðgaði
eiginkonu aðalsmanns sem Colla-
tinus hét. Þessi hugrakka kona
kallaði á föður sinn og eiginmann,
sem kom í fylgd Brutusar, og
framdi sjálfsmorð að þeim ásjá-
andi. Brutus kastaði hálfvitagerf-
inu dró hnífinn úr banvænu sárinu
og lét viðstadda sverja að losa
Róm við fjölskyldu Tarquins og
eyða konungsveldinu í eitt skipti
fyrir öll. Allur almenningur svar-
aði kallinu og Bmtus leiddi heri
sína til sigurs. Fyrsta rómverska
lýðveldið var stofnað (508 f. Kr.).
Bmtus og Collatinus deildu
Konsúlsembætti. Vald laganna
ríkti yfir manninum.
Þessi afrek ein hefðu fyllilega
nægt til að koma Bmtusi á spjöld
sögunnar en hollusta hans við rík-
ið átti eftir að birtast í enn ótta-
legri mynd og verða þungamiðja
goðsagnarinnar um hann.
Hann átti tvo sonu á gelgju-
skeiði sem hétu Titus og Tiberius,
þeir flæktust í samsæri konungs-
sinna í gegnum móðurætt sína.
Þeir vom dæmdir til dauða og
Bmtusi bar skylda til að verða
vitni að aftökunni. Plutarch, sögu-
maður sem uppi var á annari öld
eftir krist, skrifar: „Brutus... svo er
sagt að hann hafi ekki litið undan,
né hafi hann sýnt minnstu merki
meðaumkunnar eða neitt það sem
mildaði framkomu hans, hörku og
valdsmennsku, svo horfði hann á
dauðastríð bama sinna... Fram-
koma sem lofa má jafnt sem for-
dæma; annars vegar að mikilleiki
dyggða hans hafi lyft honum yfir
það að sýna af sér sorg eða hins
vegar að óhófleg sorg rændi hann
tilfinningum; hvomgt virðist al-
mennt, eða mannlegt, annað hvort
guðlegt eða dýrslegt".
Þessi blóðfóm ríkinu gaf bæði
rithöfundi og málara næg um-
hugsunarefni og David kaus að
prjóna aftan við goðsöguna og búa
til uppá sitt einsdæmi þann atburð
sem málverkið greinir frá.
Málverkið
Jacques-Louis David hafði skotið
upp á stjömuhimininn 1785 þegar
hann sýndi málverk sitt „Eiður
Horatiusarsona". Þar mátti finna
gmnnþyt ný-klassiska stflsins,
andóf gegn rókokostflnum og öllu
því er tengdist list og hirðlífi kon-
ungsveldis átjándu aldar.
David var orðinn félagi í
frönsku listaakademiunni og þeir
útvöldu listamenn fengu gjaman
verkefni kostuð af konungsstjóm-
inni. Þeir lögðu fram tillögur um
efni sem valið var úr. 1787 fékk
David eitt slíkt verkefni en söðlaði
um án vitneskju þeirra er um
pyngjuna héldu, hóf að vinna við
„Brútus“ og treysti á að frægð sín
nægði honum. í upphafi hafði
David allt annað málverk í huga.
Skyssa frá upphafsvinnu sýnir
sjálfa aftökuna, konsúlamir sitja
fyrir framan hofið. Collatinus
heldur um andlit sér yfirbúgaður
af harmi en Bmtus horfir á án þess
að láta sér bregða. Synir hans
liggja á hnjám sér við fætur hans
og annar þeirra grátbiður um
miskunn.
Eins og sjá má á meðfylgjandi
mynd varð reyndin önnur. Við
skulum hafa það í huga að list
þessa tíma glímdi við og takmark-
aðist af klassískum minnum,
biblíulegum sem öðrum. Þessu
mætti líkja við að allir íslenskir
myndlistarmenn ynnu einungis út
frá íslendingasögunum. Frumleik-
inn fólst í því að vinna út frá
þekktu minni en gefa því nýja
vídd, nýtt sjónarhom.
Hið augljósa nægði ekki David.
Hann býr til ímyndaðan atburð,
þar sem synir Bmtusar eru bomir
inn á börum af líkmönnum, þeir
snúa til vinstri og eru á leið bak
við tjald, sem fest hefur verið á
súlumar, til að leggja líkin frá sér,
vinstra megin neðst situr Bmtus
og starir út úr myndfletinum, hönd
hans er kreppt um dóminn sem
hann hefur sjálfur undirritað.
Miðja myndarinnar er tákn um
heimilislífið, stóll og borð með
saumakörfu. í hægri fleti er móð-
irin, segi sjálf á ef til vill nokkra
sök þar sem það var hennar ætt
sem stóð fyrir uppreisninni. í
fangi hennar em systur drengj-
anna, lengst til hægri felur þjón-
ustustúlka andlit sitt yfirbuguð af
harmi.
Ljós og línur
Þetta málverk er meistaraverk
fyrir margar sakir. Hvort heldur
sem er fyrir frumlega hugsun,
tjáningu eða úrvinnslu. Stórfeng-
legt er líka að veita því eftirtekt
hvemig David leysir úr þessu
flókna verkefni myndbyggingar-
lega áéð, bæði með uppröðun, lín-
um og birtu.
Til þess að færa allan þennan
tilfinningahita sem næst áhorfand-
anum útilokar David tmflandi
áhrif fjarvíddar og bakgrunns með
því einfalda bragði að hengja dúk
á súlnaröðina og þar sem hann
gegnir augljóslega því hlutverki
að skýla líkunum er tilvist hans
eðlileg í augum áhorfandans auk
þess að skapa sérstakt rými um
hinn syrgjandi kvenpening. Verk-
ið er markað af sterkum lóðréttum
og láréttum Íínum. Þær lóðréttu í
altarinu lengst til vinstri, í blá-
klædda líkmanninum og í súlna-
röðinni sem fær aukna áherslu í
líkömum dætranna og línum hús-
gagnanna. Láréttu línumar em í
loftinu efra byrði dúksins og lík-
börunum. Gegn þessari föstu og
kyrru stöðu setur David tvær mik-
ilvægar skálínur, önnur í líkama
Brútusar þar sem hann hallast
! fram á altarið og við hné hans má
1 sjá táknmynd um stofnun Róma-
borgar, tvíburana Romus og Rem-
us sjúga úlfynjuna. Hin er í líkama
móðurinnar. Birtan er notuð til að
undistrika þessar skálínur. Hún á
sér tvær uppsprettur. Annars vegar
flæðir hún í gegnum dyr þar sem
hún lýsir upp annan drenginn á
börunum og fellur skáhallt niður á
miðsviðið á móðurina með dætur
sínar rétt eins og það sé boðberi
þessara ógurlegu tíðinda. Hins
vegar lýsir þakgluggi utan mynd-
flatarins upp hluta súlnanna og
dúkinn og myndar skálínu sem
enn undirstrikar stöðu móðurinnar
svona rétt eins og tvöföld undir-
strikun undir upphrópun. Hún
teygir handlegginn í átt að sonum
sínum, eða er það líkmaðurinn
sem hún horfist í augu við, hann
lítur í átt til hennar óræður á svip
er það meðaumkun, fyrirlitning
eða samsekt?
Það þarf ekki mikið ímyndun-
arafl til að sjá hvemig áróðurs-
meistarar frönsku byltingarinnar
túlkuðu svona málverk. Alls stað-
ar þarf að vera á varðbergi gagn-
vart svikum og ert þú tilbúinn til
að færa slíkar fómir fyrir hreinan
málstað!
Hásæti og hrun
1794 gat Robespierre fagnað,
hann átti, að því er virtist, í fullu
tré við óvini byltingarinnar innan-
lands og utan.
Þegar hann leit yfir farinn veg
var Bmtus og David honum ofar-
lega í huga eins og fram kemur í
þessari tilvitnun. „Segðu ei, ó
Brútus, að dygðin sé tálsýn! Og
þið, stofnendur franska lýðveldis-
ins, örvæntið ekki yfir því mann-
lega eða efist eitt augnablik um
árangur ykkar mikla verks. Ver-
öldin hefur tekið breytingum, og
verður enn að breytast. Hvað á
nútíðin skylt við fortíðina?...
Berið saman hið ófullkomna
myndmál hieroglyphursins við
kraftaverk prentlistarinnar...; mæl-
ið vegalengdina milli stjömu-
fræðirannsókna fomaldarpresta
Asíu og uppgötvanna Newtons,
eða öllu heldur milli ófullkominna
fmmdraga fortíðarinnar og mál-
verks eftir David.“
Stuttu síðar voru þeir báðir
oltnir úr hásætum sínum, Robe-
spierre á vit fallaxarinnar en
David í fangelsi. Þar sat hann til
1795 og málaði af kappi.
Hitasóttarkenndu óráði frönsku
byltingarinnar var lokið, pólitískt
veðurfar var nú allt annað í Frakk-
landi og David lét sig fljóta með
straumnum, lofsöng fyrirfólk og
Napóleon.
Sá stríddi sig í hel eins og al-
þjóð er kunnugt og var David þá
rekinn í útlegð. Hann settist að í
Brussel og andaðist þar 1825.
Heimildir:
Úr ýmsum áttum þó mest úr bók R ,L.
Herberts „David, Brutus" og „Encyclo-
pedia of Mythology" Hamlyn. Þá sem
fýsir að lesa um málverkið „Eið
Hóratiusarsona" skal bent á bók Bjamar
Th. Bjömssonar „Aldateikn" kaflann
„Hér þarf að mála mynd.“