Dagur - 19.12.1992, Blaðsíða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 19. desember 1992
DÝRARÍKI ÍSLANDS
Fuglar 12. þáttur
Rjúpan, sem einnig hefur verið
nefnd fjallrjúpa, til aðgreiningar
frá dalrjúpunni og öðrum skyld-
um tegundum nágrannaland-
anna, er af ættbálki hænsnfugla,
er hefur að geyma um 240 teg-
undir, sem flestar eru til mikilla
nytja. Má þar nefna t.d. ali-
hænsnin, kalkúna, páfugla, og
ýmsa fashana.
Hún tilheyrir svo orraætt,
ásamt 15 öðrum tegundum, en sú
ætt er eingöngu á norðurhveli
jarðar. Fuglar hennar eru þekktir
fyrir lítið, en sterkbyggt nef, og
stutta vængi, og þar með flug sem
er hratt og jafnt, en úthaldslítið.
Heimkynni flestra þessara orra-
tegunda eru heiðar, skógar og
fjöll.
Rj úpan er eini villti hænsnfugl-
inn á Islandi. Hún er mjög félags-
lynd og sjaldan ein á ferð, nema
um hávarptímann, eða þá á
flótta.
Þetta er hánorrænn fugl,
aðlagaður lífi í vetrarhörkum.
Heimkynnin eru í löndunum allt
í kringum norðurpólinn, en ein-
angraðir rjúpnastofnar finnast
auk þess í háfjöllum suður um
Evrópu, eins og t.d. í Ölpunum
og Pýreneafjöllum, og líka í fjall-
görðum Síberíu að Altaifjöllum í
Mongólíu, í hlíðum Fúsíjamaeld-
fjalls í Japan, og í Skotlandi og á
Nýfundnalandi.
Rjúpan er um 35 sm á hæð,
með vænghaf upp á 55-60 sm.
Hún er þéttvaxin og samanrekin,
en þyngdin nokkuð breytileg eftir
árstíma; nær hámarki snemma
vetrar. Karlfuglinn, sem einnig er
nefndur karri (eða keri), vegur
RJÚPA
(Lagopus mutus)
þá um 550 g, en kvenfuglinn, sem
nefnist hæna eða kolla, er rétt
innan við 500 g.
Höfuðið er lítið, hálsinn
stuttur, og vængirnir snubbóttir.
Fætur sömuleiðis. Nefið svart.
Augnlitur brúnn.
Rjúpan skiptir um búning oftar
en nokkur annar íslenskur fugl,
eða þrisvar sinnum (þ.e.a.s. bol-
fiður), og líkist þá mjög umhverf-
inu. Þessi litarbreyting er ákaf-
lega flókin, og ekki eins hjá báð-
um kynjunum. Er hún mestan
partinn hugsuð sem vörn gegn
ránfuglum. Sumar- og haustfiður
er brúnleitt (dekkra á körrum),
en vetrarfiðrið að mestu hvítt.
Fjaðurskipti karranna eru
mjög hæg á vorin, og þeir komast
ekki f sumarbúning fyrr en upp
úr miðjum júnímánuði. Mun
þetta vera ráðstöfun náttúrunnar
til þess, að meira beri á honum,
og eins hins, að ránfuglar, eins og
t.d. fálkinn, geti komið upp ung-
um sínum, en talið er að hann
drepi þriðjung og allt að helmingi
allra rjúpnakarra á þessum tíma.
Þá er andlitsmunstur vetrar-
rjúpna allbreytilegt. Allir karrar,
og reyndar sumir kvenfuglanna,
einkum hinir yngri, eru með
breiðan, svartan taum aftur frá
nefi og um augun.
Og eins og margir hænsnfuglar
er rjúpan líka með nakta kamba.
Þeir eru yfir augunum, og mest
áberandi á karlfuglunum á vorin.
Ristar og tær eru klæddar þéttu
fiðri, en það auðveldar henni að
ganga á snjó, og dregur auk þess
úr hitatapi. Á vetrum grefur hún
sig í fönn yfir nóttina til varnar
kuldanum.
Kvenfuglar fara að birtast á
varpstöðvunum um hálfum mán-
uði á eftir körrunum. Varpið
hefst í maílok, og er hreiðrið laut
með visnuðu laufi og mosa, falið
á milli þúfna og steina til fjalla.
Kollan sér ein um ásetuna.
Eggin, rauðbrún og svartdílótt,
eru að meðaltali 10-11, en geta
þó verið frá 8-16.
Útungun tekur um 3 vikur, og
ungarnir eru því að koma úr
eggjunum seint í júní. Þeir eru
hreiðurfælnir og verða fleygir á
10 dögum, löngu áður en þeir ná
fulium vexti.
Rjúpan er jurtaæta og lifir á
margskonar plöntufæði, en mikil-
vægustu fæðutegundir unganna
eru þó í fyrstu ýmis skordýr, auk
kornsúrulauka. Eftir það tekur
einkum við smjörlauf (grasvíðir),
ásamt kornsúru.
Seint í ágúst eru fullorðnar
rjúpur byrjaðar að stefna upp á
heiðar og inn á óbyggðir og til
fjalla og safnast í urðir og snjó-
dældir, oft við efstu eggjar.
Fyrstu ungarnir koma á eftir, í
september. í október eru flestar
rjúpur horfnar af láglendi.
Þegar svo vetrar á fjöllum,
sækir rjúpan niður á snjóléttar
heiðar og skóglendi að nýju, og
lifir þar helst á fjalldrapa, birki,
og rjúpnalaufi. Gengur hún oft
mjög nærri þessum fæðutegund-
um.
Mikið af ungunum deyr í hörk-
um vetrarins, eða allt að því 80%
að jafnaði.
Helstu óvinir rjúpunnar eru
fálkar, hrafnar, og refir, en auk
Rjúpa, hálfgrafin í fönn. Myndin sýnir kvenfugl. (Brian P. Martin: World
Birds. London 1987).
þess leggja margar aðrar tegundir
villtra fugla sér rjúpu til munns.
Þá er ótalin mannskepnan, er
veldur rjúpunni líklega mestum
skaðanum, en rjúpnaveiðar hafa
eflaust verið stundaðar hér frá
upphafi byggðar; lengi fram eftir
með snörum, en þegar á leið með
skotvopnum. Á tímabili var mik-
ið flutt út af rjúpum, mest árið
1927, um 270.000 fuglar.
Rjúpan er upphaflega komin
til íslands frá Grænlandi, og hef-
ur notfært sér ísalög til að komast
yfir Grænlandssund til Vest-
fjarða. Enn gerist það annað
slagið, að rjúpur frá NA-Græn-
landi flækjast hingað á vetrum, er
sannast m.a. af því, að í fóarni
þeirra er að finna grænlenska
smásteina (granítmöl), en þeir
fyrirfinnast ekki í berglögum hér
á landi. Auk þess er sú græn-
lenska mun stærri að jafnaði.
íslenska rjúpan telst nú orðið
sérstök deilitegund, L. m.
islandorum, sem er litsterkari
(dökkbrúnni) en aðrar. Auk þess
er nefið öllu grófgerðara. Hún er
að öllum líkindum algjör
staðfugl. Hún er algengust á
norðanverðu landinu. Aðalvarp-
staður hennar er í Hrísey á Eyja-
firði.
Stofnstærð rjúpunnar er mjög
breytileg. Tekur hún mið af hin-
um undarlegu og flóknu sveifl-
um, er verða í rjúpnastofninum
að jafnaði 10. hvert ár, og sem
vísindamenn eru ekki sammála
um hvað veldur í raun.
Endurheimtur á merktum rjúp-
um hér á landi, sýna, að þær elstu
verða einungis 4-5 ára gamlar.
Matarkrókurinn
Hrafnhildur Áskelsdóttir býr
á Grenivík og starfar sem
verkstjóri hjá Kaldbak hf.
Þrennt er í heimili. Hrafn-
hildur gefur okkur uppskrift
að fískrétti sem heimilisfólk-
inu hefur líkað vel, einnig að
rækjurétti til tilbreytingar.
Svo kemur hún með drauma-
uppskrift hinnar útivinnandi
konu; blúndur, sem gott er að
eiga tilbúnar í frystinum.
„Fiskrétturinn er auðveldur,
ég gríp stundum það sem til er í
ísskápnum og nrufa að gera
eitthvað nýtt. Eg hef yfirleitt
notað rækjur í næsta rétt, en
það má einnig nota humar. Svo
er ég með blúndur, alveg upp-
lagðar jólakökur. Það er mjög
gott að eiga þær í frysti og það
þarf ekki einu sinni að eiga
hrærivél þegar verið er að búa
þær til. Blúndurnar eru bara
hrærðar í skál með sleif, síðan
eru þær settar með teskeið á
bökunarpappír,“ sagði Hrafn-
hildur.
Blúndur
100 g af hafragrjónum eru sett í
skúl og 75 g af brœddu smjörlíki
hellt yfir.
125 g sykur
1 egg
1 msk. hveiti
1 tsk. ger
Blúndur á jólaborðið
- og spennandi réttir frá Hrafnhildi Áskelsdóttur
Allt sett í skálina og hrært.
Sett á plötu með teskeið og bak-
að svolitla stund við 200 gráður.
Búnir til kossar úr kökunum og
í fyllinguna er settur þeyttur
rjómi, brytjaðir kokteilávextir
og brytjað súkkulaði. Kökurnar
þurfa að bíða tvo klukkutíma
með fyllingunni áður en þær eru
bornar fram.
Kökurnar má frysta, hvort
heldur með eða án fyllingar.
Rœkjuréttur
750-1000 g af rœkjum (eða
humri)
3 msk. smjör
'/2 tsk. karrý
V2 tsk. paprikuduft
1 laukur
V2 rauð paprika
V2 grœn paprika
2 msk. tómatpuré
1 msk. franskt sinnep
2 dl rjómi
V2 tsk. ítalskt krydd
salt og pipar
1 epli
1 msk. af koníaki, sherry eða
hvítvíni
Smjörið á að bræða og setja
karrý og paprikuduft saman
við. Saxa á lauk og epli og
sneiða niður papriku. Látið
krauma smástund á pönnu, hit-
inn aukinn og rjóminn settur út
í, tómatpuré, sinnep og krydd.
Soðið í nokkrar mínútur en síð-
an er rækjan og vínið sett út í.
Borið fram með brauði og
hrísgrjónum.
Fiskréttur
fyrir 4
500 g þorsk- eða ýsuflök
200 g sumargrœnmeti frá Sól hf.
150 g litaðar pastaskrúfur
1 paprika
salt og pipar, aromat og
paprikukrydd
1 bréf Hollandaisesósa, löguð
rifinn ostur og 2 tsk. parmesan
ostur samanvið
Pasta soðið í vatni með kjöt-
krafti og matarolíu, grænmetið
sett út í eftir nokkrar mínútur
og látið sjóða áfram. Flökin
steikt upp úr hveiti og kryddi.
Pastað og grænmetið sett í eld-
fast mót, síðan fiskurinn, pap-
rika sneidd yfir og Hollandaise-
sósunni hellt yfir, og síðan ost-
inum. Sett smástund í ofn með-
an osturinn er að bráðna.
Hrafnhildur sagði að í síðasta
matarkrók hefði verið villa í
uppskrift að heitri smurosta-
köku. Þar stóð: Pasta á tvo
botna, en á að vera: Passar á
tvo botna. Vonandi hefur
hvergi eyðilagst saumaklúbbs-
kvöld af þessum sökum.
Hrafnhildur skorar á systur
sína, Jakobínu Elínu Ásgeirs-
dóttur á Akureyri, að leggja til
uppskriftir í fyrsta matarkrók-
inn á næsta ári. IM