Dagur - 17.06.1994, Blaðsíða 14

14 - DAGUR - Föstudagur 17. júní 1994
Aðbúð, lífshættir
og heilbrigði íslensku
þjóðarinnar 1944-1994
í tilefni af 50 ára afmæli lýðveldis-
ins efndi Listahátíð í Reykjavík í
samvinnu við Háskólann á Akur-
eyri til málþings í Reykjavík sl.
laugardag undir yfirskriftinni „Til-
raunin ísland í 50 ár“. Margt at-
hyglisverðra erinda voru flutt þar,
þar á meðal flutti Kristín Sigfús-
dóttir, menntaskólakennari á Ak-
ureyri, erindi sem hún nefndi „Að-
búð, lífshættir og heilbrigði ís-
lensku þjóðarinnar 1944-1994“. í
erindinu dregur Kristín upp einkar
athyglisverða mynd af aðbúð, lífs-
háttum og heilbrigði fólksins í
landinu á árdögum lýðveldisins og
hins vegar af sömu þáttum eins og
þeir blasa við nú.
011 erindin sem flutt voru á mál-
þinginu í Reykjavík sl. laugardag
hafa verið gefin út í samnefndri bók,
„Tilraunin Island í 50 ár“.
Kristín Sigfúsdóttir og útgefendur
bókarinnar haf veitt Degi góðfúslegt
leyfi til aö birta hluta af erindi Krist-
ínar. Fyrir það er þakkað. Ritstj.
Tvær samfélagsgerðir
Tvær ólíkar samfélagsgerðir hafa
verið í landinu þessi síðustu 50 ár.
Um miðja öldina er hægt aó segja aó
hér hafi verið sjálfsbjargarsamfélag.
Nú er það neyslusamfélag. Um
miðja öldina var þjóðin að slíta síð-
ustu sauðskinnsskónum, en þeir
höfóu verið fótabúnaóur hennar frá
landnámstíð. Margir fullorðnir ís-
lendingar gengu þó enn í ullinni af
íslensku sauðkindinni innst sem yst.
Þjóðin þekkti hvað var að vera votur
í kulda og næðingi við fiskverkun,
svarðartekju, daglaunavinnu eða
engjaslátt. Vosbúð varö mörgum til
heilsutjóns. Þeir sem komnir eru á
miðjan aldur muna einhverjir eftir
köldu dimmu og saggafullu húsnæði.
Þegar lýðveldishátíðin var haldin á
Þingvöllum 1944 kom þorri þjóðhá-
tíðargesta akandi á hátíðina. Þjóð-
vegurinn var þó ekki kominn um allt
land og var að miklu leyti aðeins fær
á sumrin. Þjóðin var bjartsýn og hét
þess heit að sækja fram og víkja
aldrei. Mikill munur er á aðbúð fólks
þá og nú. Vosbúð hins vinnandi
manns er úr sögunni. Fiskverkun fer
að mestu leyti fram undir þaki í
björtu, hreinlegu húsnæði. Starfs-
fólkið hefur vatnsheldan hlífðarfatn-
að og enginn þarf að standa dægrin
löng fótkaldur og votur við vinnu
sína. Vatn er leitt inn og út í hús með
pípum. Rafmagn og jarðhiti hefur
leyst olíu, kol og svörð af hólmi sem
orkugjafa. Stórvirkar vinnuvélar eru
notaðar til sjávar og sveita. Vél-
menni, líftækniðnaður og tölvur gera
margs konar vinnu sem áður var erf-
ið að þægilegu starfi. En í öðrum til-
vikum taka þessar tæknivélar störf
frá vinnufúsum höndum. Á innan við
tveimur klukkustundum má fljúga
frá Isafirði til Homafjarðar og á
svipuðum tíma má komast til megin-
lands Evrópu. Hringvegurinn nýi
sem vígður var 1974, þjóðvegur
landsins, er merk samgöngubót, því
beljandi jökulfljót sem áður voru
mestu farartálmar hafa nú verið brú-
uð. Vantar lítið á að þessi hringvegur
sé allur með bundnu slitlagi. Bréf má
símsenda og berast þau ljósrituð við-
takanda í hendur jafnskjótt og sím-
hringing berst milli landshluta eða
heimsálfa. Menn geta nú setið inni í
stofu og fylgst með beinni útsend-
ingu sjónvarps af styrjöldum eða
feguróarsamkeppni í fjarlægum
hcimshlutum. Þeir sem sátu viö út-
varpstækin sín 17. júní 1944 og
hlustuðu á frelsissöngva og hátíðar-
ræður við stofnun lýðvcldisins, létu
sig ekki dreyma um gervihnattasend-
ingar. Enn síður gátu menn gert sér í
hugarlund að fimmtíu árum síðar
yrði hægt að skipta um líffæri í fólki
eða gjöra sjötugri konu bam með
tæknibrögðum læknisfræðinnar.
Sjálfsbjargarsamfélagið
Þegar huga skal að bæjarbrag fólks á
fimmta tug aldarinnar er óhætt að
segja að viðurværi fólks var all gott.
Nægur matur var til, engin offram-
leiósla var þó á matvælum. Nóg var
af mjólk, fiski, kjöti, slátri, brauði og
grautum. Fram yfir stríð vom ein-
staka vömtegundir skammtaðar, svo
sem kaffi, sykur, smjör og smjörlíki.
Algengasti málsverðurinn við sjávar-
síðuna var soðinn fiskur, kartöflur,
rúgbrauð, smjör eða smjörlíki.
Hamsatólg eða flot var haft með
fiskinum. Grjónagrautar eða hrær-
ingur og grasamjólk var algengur
spónamatur með slátri. Víða var kjöt
á boróum einu sinni til tvisvar í viku.
Erfitt var að ná í nýjan fisk inn til
sveita svo oft var hann þurrkaður eða
saltaður. Súrsun, söltun og reyking
vom þá enn bestu geymsluaðferðim-
ar. Álgengustu grænmetistegundir
vom kartöflur og gulrófur. Tómatar
og gúrkur fengust yfir há sumarið en
vom ekki á hvers manns diski fyrr en
síðar. Ávextir fengust þurrkaðir allt
árið og þóttu mikið hnossgæti. Nýir
ávextir fengust fyrir jólin. I bemsku-
minningunum geyma margir ilm
jólaeplanna.
Húsakynni, aðbúð og
lífshættir
Húsakynni hafa sannarlega mikið að
segja um þróun þessara þriggja þátta,
aóbúðar, lífshátta og heilbrigðis. Um
miðja öldina höfðu híbýli flestra
landsmanna verið byggó upp úr
timbri, steinsteypu og jámi. Þessi
byggingarefni leystu af hólmi torf og
grjót sem verið hafði hleðsluefni
ásamt rekaviði í gömlu torfbæjunum,
en þeir einkenndu byggðasögu
landsmanna frá upphafi og fram á
tuttugustu öldina. Um miðja öldina
var torf og grjót nær eingöngu notaó
í gripahús. Álgengasta fjölskyldu;
stærð var um 5 manns í heimili. I
fjölskyldunni voru hjón og böm
þeirra aó meóaltali 4 böm. Hver
kona átti að meðaltali 3,8 böm. Aðrir
heimilismenn voru afi og amma,
vinnu- eða venslafólk. Hjónin höfðu
oftast sér herbergi og höfðu yngstu
bömin hjá sér. Algengt var að aðrir
deildu með sér rúmi, tveir og tveir,
t.d. tvær vinnukonur eða einhver
fulloröinn og bam, t.d. afi eða amma
og bam hjá þeim. Böm sváfu ióulega
saman tvö í rúmi. Oft vom margir í
sama herbergi, hvort heldur fjöl-
skyldan bjó í þéttbýli eða dreifbýli.
Hver einstaklingur hafði yfir að ráóa
rúmlega 10 mJ. Meðal íbúö var um
90 m2. Veraldlegar eigur hvers heim-
ilismanns komust oft fyrir í komm-
óðu eða kistli. Salemi vom komin í
þéttbýli víðast hvar en til sveita var
komið fram á sjötta áratuginn þegar
vatnssalemi urðu algeng. Rennandi
vatn var á flestum heimilum og frá-
rennslislögn frá húsum náði í hol-
ræsakerfi bæjanna en til sveita var
oft á tíðum steypt upp einhver þró
eða for. Vatnsveitur voru mikilvægt
framfaramál til aukins heilbrigðis.
Hús vom kynt með olíu en hitaveita
var fyrst lögð í Hnitbjörg, Listasafn
Einars Jónssonar 1943 og síðan var
hún lögð um Reykjavík. Rafmagn og
olía vom notuð til kyndingar og
einnig til heimilisnota annars staðar
en í Reykjavík. Víða til sveita vom
kokseldavélar. Fyrstu rafknúnu
heimilistækin komust í almennings-
eign á sjötta áratugnum. Árið 1970
vom 5 um hvem bíl. Mesta byltingin
í öllu því sem að heimilishaldi laut,
var þegar rafmagn tók við sem afl-
gjafi til heimilisnota. Rafmagn var
komið um þéttbýli 1944 og víóa
vom diselstöóvar notaðar til raffram-
leiðslu en margar sveitir fengu ekki
rafmagn frá opinberum veitum fyrr
en á sjötta og sjöunda áratugnum.
Utvarp var á nær hverju heimili og
þjónaði ómetanlegu hlutverki sem
fróðleiksmiðill og öryggistæki.
Margir nefna útvarpið sem mesta
framfarartæki á menningar- og fé-
lagssviðinu. Þar sem rafhlaða var við
útvarpstæki var hún oft spöruð til að
hlusta á veðurskeyti og fréttir. Unga
fólkið hlustaði á danslögin og voru
þau sumum kærkomin til að taka
snúning. Utvarpsleikrit á laugardags-
kvöldum og messur á sunnudögum
gáfu fólki tilefni til að fara í betri
fötin, setjast og hlusta, sem væm
þeir komnir í leikhús eða kirkju.
Menn töldu ekki eftir sér að fara
bæjarleið til að hlusta á framhalds-
leikrit eða sögu ef rafhlaðan heima
hjá þeim var gengin til þurrðar. Sími
var kominn í nær allar sveitir um
miðbik aldarinnar en það var þó ekki
sími líkt því á hverjum bæ eða í
hverju húsi í þéttbýli. Fæst heimili
höfðu einkabíl fyir en á sjöunda ára-
tugnum. Fólk gekk eða hjólaði eða
ferðaðist með almenningsfarartækj-
um. Menn létu sig hafa það aó geta
ekki komist heim til sín úr fjarlægum
landshlutum jafnvel um stórhátíðar.
Það tók ef til vill meira en viku að
taka strandferóaskip og komast á
milli staða.
Búsorgir og brauðstrit
Nægjusemi einkenndi sjálfsbjargar-
samfélagið. Húsbóndinn var fyrir-
vinna heimilisins og verkaskiptingin
var mjög skörp. Hann þurfti iðulega
að sækja vinnu fjarri heimilinu, á
sjó, í vegavinnu eða byggingavinnu
lengra til. Brauðstritið hefur verið
hart fyrir fólkið sem var að stofna sér
heimili rétt eftir stríð. Það var hörg-
ull á byggingarefni og erfiðara var
að fara í banka og slá víxil til að
fleyta sér áfram eins og nú er gert.
Húsmóðirin annaðist heimilið, bar
ábyrgð á öllu sem þar var unnið.
Margar ungar stúlkur fóru á hús-
mæðraskóla til að undirbúa sig fyrir
ævistarfið. Á árunum 1950-1970
voru starfandi 11 húsmæðraskólar og
voru þá um þaó bil 700 stúlkur á ári í
einhvers konar námi í þessum skól-
um. Karlmenn voru í miklum meiri-
hluta í öðrum framhaldsskólum
landsins.
Verkahringur húsmóður
Húsmóðirin hafði það hlutverk „að
koma ull í fat og mjólk í mat“. Mest
allur fatnaður var saumaóur heima,
en hægt var að fá ofið vaðmál frá
verksmiðjum Sambands íslenskra
samvinnufélaga. Margar húsmæður
Guðmundur Kar) á stofugangi á
Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri.
Kristín kcmur inn á þróun heii-
brigðismála í erindi sínu.
Þróunin í landbúnaðinum hefur verið ævintýri iíkust. Slíkt heyrir sögunni
til og stórvirkar rúllubaggavclar hafa tekið öll völd.
Kristín Sigfúsdóttir, mcnntaskóla-
kennari á Akureyri, er höfundur
þessarar athyglisverðu samantekt-
ar.
saumuðu öll föt á sitt heimilisfólk.
Saumakonur og klæðskerar saumuðu
oft betri fatnað, cn ígangsklæði og
annað sem þurfti til heimilisins var
saumað heima, svo sem sængur og
rúmfatnaður, gluggatjöld, handklæði
og bleiur. Um 1950 voru framleiddar
íslenskar gæruúlpur sem voru eins-
konar einkennisyfirhöfn íslenskra
karlmanna fram yfir 1970. Skógerð
sem húsmóðirin annaðist að mestu
áður fyrr var nú úr sögunni og ís-
lenskir gúmmískór eða útlend stígvél
tóku við. Munaði miklu hve sokka-
plöggin entust betur og auóveldara
var að þjóna verka- og vinnufólki
þegar þessi skófatnaður kom til sög-
unnar. Fínir útlendir skór, silkisokk-
ar og falleg kjólefni voru mjög eftir-
sóttur varningur. Mikill hörgull var
oft á efnum, enda voru þau skömmt-
uð um tíma, og algengt var að flíkur
væru saumaðar upp. Einnig voru
sniónar nýjar flíkur upp úr gömlum.
Sannast þar máltækið „nóg á sá sér
nægja lætur“.
Heimilishaldió var í föstum
skorðum. Margar húsmæður þvoðu
þvott hálfsmánaðarlega, þvoðu hann
þá á þvottabretti og suðu í þvotta-
potti. Metnaðarfull húsmóðir vildi
hafa þvottinn bláhvítan, sást það þá
langar leiðir hversu þrifin húsmóðir-
in var. Algengt var, að hálfsmánað-
arlega væri skipt á rúmum, baðvatn
hitað og heimilisfólkið drifið í baó í
trébala, þar sem ekki var til baðkar.
Margir komust þó í sundlaugar.
Brýnt var fyrir húsmæðrum að halda
híbýlum hreinum og húsmæðraskól-
amir héldu því á lofti aó hreint og
heilnæmt umhverfi, góö næring og
fatnaður væru öflugasta vöm gegn
sjúkdómum. Þetta hreinlæti á áreið-
anlega sinn þátt í góðu heilsufari
þjóðarinnar. Mikill hluti af tíma hús-
móðurinnar fór í matargerð, hún
þurfti að sjá um að ganga frá haust-
mat, hún þurfti að sulta og safta og
sjóða niður, hún þurfti aó baka öll
brauð. í þéttbýli var þó hægt að
kaupa brauð frá brauðgerðum. Mörg
heimili í þéttbýli höfðu einhverjar
grasnytjar og héldu kindur eða kýr
og höfóu afurðir af skepnunum fyrir
heimili sitt og þá var auðvitaö í
verkahring bama og unglinga að
taka þátt í hirðingu þessara gripa.
Margar húsmæður unnu þó að
cinhvcrju leyti utan heimilis. Þær
l'óru í fiskvinnu, hreingemingar, hey-
skap eða annað sem til féll. Ein-
hleypir karlmenn leigðu sér gjaman
herbergi og keyptu fæði og þjónustu
á heimili og gaf það heimilinu auka-
tekjur. Þessir menn voru nefndir
kostgangarar.
Hlutverk annarra
heimilismanna
Gamla fólkið á heimilinu, afi, amma,
og vinnufólk gætti bama, kenndi
þeim lestur, safnaði eldiviði, prjón-
aði og geröi við það sem aflaga fór.
Vinnufólk var ráðið á sveitaheimili,
aðallega við heyskapinn. I þéttbýli
fékk fólk sér stúlku til að sinna hús-
verkum og umönnun barna og oft
bjuggu þær cinnig á heimilinu. Böm
og unglingar ólust upp sem þátttak-
endur í hinu daglega amstri hvort
heldur var til sveita eða í þéttbýli.
Oft voru einhverjir snúningar eóa
viðvik, sem nauðsynlegt var fyrir
fulloröna að fá unglinga til að sinna.
Þægilegt var aó senda ungling með
skilaboð, sækja einhvem í síma,
halda í ristla þegar þeir voru reyttir í
sláturtíðinni, bæta í eldinn, jafna í
hlöðu, færa vinnufólkinu kaffið, eða
aðstoða vió síldarsöltun. Böm og
unglingar vom enginn sérstakur
markaðshópur. Böm áttu að ljúka
fullnaðarprófi feimingaráriö sitt.
Skólaganga var skemmri en nú er og
vinnumarkaðurinn beið þeirra sem
ekki fóm í framhaldsskóla. Þá var
það hlutverk heimilisins að kenna
þeim undirstöðuatriði í lestri, skrift
og reikningi og böm þurftu að taka
vorpróf í þessum greinum áður en
skólaskylda hófst. A björtum sumar-
kvöldum ærsluðust börn og ungling-
ar í alls kyns hlaupaleikjum. Þau
dorguðu vió bryggjumar eða veiddu
lontur í lækjum. Vinna og leikur
fléttuðust oftast saman hjá bömum
og unglingum. Leikföng voru yfir-
leitt einföld að gerð, trésleðar eða
bílar og brúður. Hvert bam átti aó-
eins fá leikföng og gætti þeirra vel.
Á vetrarkvöldum fóm böm á skíðum
og skautum, eða hópuðust saman í
hverfum og léku sér. Á síðkvöldum
sat öll fjölskyldan saman yfir vetrar-
tímann, hlustaði á útvarpið eða las.
Mikið var spilað og teflt. Margir sátu
meö handavinnu og var kvöldið oft
drýgsti tími húsfreyjunnar við aö
endumýja og viðhalda fatnaði fjöl-
skyldunnar. I kaupstöðum voru leik-
hús, kvikmyndahús og veitingahús
með skemmtunum og dansi og fund-
um af ýmsu tagi. í sveitunum æfðu
menn sjónleiki og héldu margs konar
fundi og skemmtanir. Ungir og aldn-
ir skemmtu sér saman og hugtakið
kynslóðabil var ekki til í þá daga.
Leikskólar og dvalarheimili voru svo
til engin, aðeins í Reykjavík og á ör-
fáum þéttbýlisstöðum utan Reykja-
víkur. Elli- og hjúkrunarheimilió
Gmnd var í raun og veru eina eigin-
lega dvalarheimilið. Vissulega lá
gamalt fólk á sjúkraskýlum úti um
landsbyggðina en flestir dvöldu
heima hjá sér hvort sem það voru
böm eða gamalmenni. Víða hefur
verið erfitt að hlúa að sjúkum við
þröngar aðstæður í heimahúsum.
Flest gamla fólkið dó heima hjá sér.
Það var þá látið standa uppi heima
og síðan var kistulagt og húskveðja
var haldin áður en kistan var borin í
kirkju. Hjónaskilnaðir voru fremur
fátíðir, hvort sem þaó stafaði af ást-
ríki og heilindum eða að það var
nærri óframkvæmanlegt að skipta
heimilinu upp. Það gat verið erfitt að
fá vinnu og húsnæði, eða gæslu fyrir