Dagur - 01.10.1994, Blaðsíða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 1. október 1994
PVRARÍKI Í5LANDS________________________________ SR. SI6URÐUR Æ61SSON
Fuglar 57. þáttur
Rauðhöföaönd
(Anas penelope)
Rauðhöföaöndin er af ættbálki
gásfugla eða andfugla, eins og t.d.
gæsir og álftir. Hún er síðan af
andaættinni, sem hefur að geyma
um 140 tegundir fugla.
Andaættin er tegundaflesta
fuglaættin hér á landi. Alls eru um
25 tegundir árvissar og þar af 18
þeirra reglubundnir varpfuglar.
Þær skiptast í gráendur (sem
einnig eru nefndar buslendur,
grasendur eða hálfkafarar) og kaf-
endur. Rauðhöfðaöndin tilheyrir
hinum fyrmefndu, gráöndunum. I
flokki þessara gráanda verpa á Is-
Iandi 5 tegundir, auk rauðhöfða-
andar. Þær eru: Gargönd, stokk-
önd, urtönd, grafönd og skeiðönd.
Rauðhöfðaöndin er 45-51 sm á
lengd, 530-1100 g á þyngd og meö
75-85 sm vænghaf. Blikinn er að
jafnaði stærri aðilinn og í raun sá
er tegundin dregur nafn sitt af, því
í skrautbúningi er hann nefnilega
ryðrauður á höföi. Að öðru leyti er
hann rjómagulur á kolli, silfurgrár
á baki, vængjum og hliðum (litur-
inn verður til af einkennilegu sam-
spili hvíts og svarts, er myndar
nokkurs konar gárumynstur, afar
fingert), ljósvínrauður á bringu og
hvítur að neðanverðu. Kollan er
hins vegar mun óásjálegri, hesli-
hnetubrún eða mógrá að ofan, á
hliðum og bringu, með ljósum díl-
um; stundum er hún með roðablæ.
Kviður er eins og á blika.
Höfuðlag beggja kynja er sér-
staklega einkennandi: Hátt enni,
ávalur kollur og hnakki og stuttur
og tiltölulega þykkur háls. Nefið
silfurgrátt aö lit, svart fremst
(þ.e.a.s. að ofanverðu), tiltölulega
stutt. Fætur blýgráir. Augu brún.
Vængir ljósir, einlitir á neðra
borði. Vængspegill grænn (mið-
hluti) og svartur. Stél fleinmyndað
af brúnum fjöðrum.
I felubúningi (júní-september)
líkjast blikarnir mjög kollunum.
Flugtak er létt og vængjatök
hröð. Jafnan er flogið í þéttum
hópum, stundum í riðlandi hala-
rófu. Rauðhöfðaöndin er líka góð-
ur sundfugl og á auóvelt með
gang og hlaup á þurru landi.
Rödd karlfuglsins er hvellt,
blístrandi hljóð, en kvenfuglinn
malar hins vegar lágt.
Islenska rauðhöfðaöndin er að
mestu leyti farfugl, er kemur upp
til landsins í maí. Annars er teg-
undin útbreidd um alla norðan-
verða Evrasíu. A vetrum dvelur
hún á vogurn og grunnsævi, en á
sumrum eru tjarnir, grunn vötn
eða mýrlendi kjörlendi hennar.
Aðalvarptíminn hér á landi er
júníbyrjun. Varp tegundarinnar er
dreift.
Hreiðrið, grunn skál í jörðu,
fóðruó innan með þykkum dúni
og kannski stráum, er falið milli
þúfna, í lyngi og runnum hjá eða í
votlendi á láglendi. Kollan sér um
öll hreiðurstörf, en blikinn stendur
vörð og það lengur en gerist með-
al karlfugla annarra andategunda,
enda hjúskapur (einkvæni) rauð-
höfðaanda talinn í afar föstum
skorðum. Um síðir brýtur nauðsyn
þó lög og blikinn hverfur á brott
til að endurnýja fjaðurbúnað sinn.
Eggin eru venjulegast 6-10,
rjómagul á lit, og tekur útungun
24-25 daga. Ungarnir eru hreiður-
fælnir og eru í umsjá móðurinnar
uns þeir verða sjálfstæðir, er gerist
nokkru áóur en vængirnir bera þá.
Ungarnir veróa svo fleygir 40-45
daga gamlir. A þeim tíma líkjast
þeir mjög kollunni í útliti.
Eins og aðrar gráendur lifir
rauðhöfðaöndin mest á plöntufæðu
(bæði vatnajurtum, eins og t.d.
nykrum, grænþörungum og svo
venjulegu grasi; nýtir sér gjaman
fæðu, sem álftir og kafendur hafa
rótaó upp). En á varptíma er þó að-
alfæða (eins og annarrra gráanda)
tekin úr dýraríkinu, eins og t.d.
mýflugur og lirfur þeirra, enda
slíkt kjammeira en jurtafæða og
þar af leiðandi bráðnauðsynlegt
meðan kollumar eru aó þroska egg
og síðan ungamir að vaxa.
Eftir aö hafa endumýjað fjaðrir
sínar halda rauðhöfðaendurnar af
landi brott, síðla hausts. Nokkur
hundruð fugla ílendast þó hér og
dvelja á Suðurlandi vetrarlangt, að
mestu á sjó (frá Leirárvogi að
Þjórsárósi).
Hvaö utanfarana snertir, þá gefa
endurheimtur merkinga til kynna
að þeir séu illútreiknanlegir í ferð-
um sínum. Þó virðast höfuðvetrar-
stöðvamar aðallega vera norðan-
vert Skotland og írland. Einnig
mun nokkur hluti rauóhöfða dvelja
á Englandi. I allt er talið að um
70% íslenska stofnsins (en rauð-
höfðaöndin telur einn stærsta anda-
stofn hér á landi, á a.g. 5.000 varp-
pör eða um 30.000 fugla að hausti)
dvelji vetrarlangt þama á Bret-
landseyjum. Þá leita einhverjir
fuglar enn sunnar og hafa m.a.
komið fram í Hollandi og þaðan
alla leió til Suður-Spánar. Einnig
eru dæmi um íslenska rauðhöfða á
vetrarflandri á Italíu og í Túnis.
Þessir íslensku fuglar eru taldir
vera innan viö 10% af þeim fjölda
rauðhöfðaanda sem dvelur í V,-
Evrópu á veturna; megnið virðist
koma af svæðum austan Eystra-
salts og jafnvel allt frá A.-Síberíu.
Þessir stofnar allir blandast aó
vetrinum og talsvert af íslenskum
fuglum hefur komið fram á varp-
stöðvum á meginlandinu, allt frá
N.-Noregi austur til V.-Síberíu, og
á farleið meginlandsfuglanna í
Danmörku og N.-Þýskalandi.
Allmikió af ungfuglum á fyrsta
ári hefur komið fram á austur-
strönd N.-Ameríku, allt frá Ný-
fundnalandi og suður til V.-Indía.
Hins vegar eru ekki dæmi um
eldri fugla þar.
Elsta rauðhöfóaönd sem ég er
með heimildir um varð 19 ára og
7 mánaða gömul. Var það breskur
fugl.
MATARKRÓKU R
Rauðhöfðaönd, steggur í sumarbúningi. (Hjáimar R. Bárðarson: Fuglar ís-
lands. Reykjavík 1986.)
Uppskriftir Helgu heimaisfræðikennara
ári síðan með hússtjórn sem
sérsvið. Hún erfœdd og uppalin
á Sauðárkróki og hún og sam-
Það er Helga Harðardóttir,
heimilisfrœðikennari í Gagn-
frœðaskólanum á Sauðárkróki,
sem sendir uppskriftir í Matar-
krókinn að þessu sinni. Helga
útskrifaðist úr Kennaraháskóla
Islands í Reykjavík fyrir rúmu
býlismaður hennar, Sveinn
Sverrisson sjúkraþjálfari frá
Siglufirði, eru sœl og glöð með
það að vera komin norður á ný
nú þegar þau hafa lokið námi.
Helga segist hafa gaman af að
elda allan mat og baka og henni
finnst sérstaklega skemmtilegt
að eiga við gerbrauð. Að sögn
Helgu eru krakkarnir í Gagn-
frœðaskólanum á Sauðárkróki
þrœldugleg í matreiðslu, bœði
strákar og stelpur. Helga hefur
fengið skólasystur sína úr Kenn-
araháskólanum til að leggja til
uppskriftir í nœsta Matrakrók.
Hún heiti Lára Gunndís Magn-
úsdóttir og býr í Framnesi í
Skagafirði.
Lúxuspasta
200 g pastaskrúfur (3 litir)
/ tsk. salt
8 tsk. ferskir sveppir
/ rauð paprika
4 ananashringir
1 lítill blaðlaukur
/ dós maískorn
Z dlfersk klippt steinselja
2 msk. matarolía
I/ dl rjómi
400 g rœkjur
1 tsk. karrý
Z tsk. hvítlauksduft
I msk. matarolía
150 g rifin ostur (feitur)
1. Pastaó er soðið skv. leiðbein-
ingum á pakka, í saltvatni. Sett
í smurt eldfast mót.
2. Grænmetió er hreinsaó og
skorið, sveppir í sneiðar, papr-
ika í strimla, ananas og laukur í
bita og steinseljan klippt.
Grænmetið látið krauma í olí-
unni á pönnu í 4-5 mín. Rjóm-
anum hellt yfir og pannan tekin
af hellunni um leið og byrjar
að krauma. Ollu hellt yfir
pastað.
3. Rækjurnar þerraðar og settar á
pönnu í matarolíu, látnar
krauma í 1 mín. Karrý og hvít-
lauksdufti stráð yfir rækjuna,
blandað vel og sett í eldfasta
rnótið.
4. Rifinn ostur settur yfir allt,
bakað í ofni við 200° hita í 10-
15 mín.
Borið fram með góðu hvítlauks-
brauði.
Hvítlauksbrauðið
hennar Helgu
3/ dl volgt vatn (37°)
5 tsk. þurrger
3 msk. matarolía
1 msk. sykur
1 tsk. hvítlaukssalt
Z tsk. hvítlauksduft
1 tsk. basilikum
I tsk. oregano
5 dl hveiti
1. Leysið þurrgerið upp í volga
vatninu. Bætið öllum hinum
efnunum út í nema 2 dl af
hveiti. Hrærið saman og byrgið
skálina, látið lyfta sér um
helming.
2. Sláið deigiö, bætið afgangnum
af hveitinu saman við og hnoð-
ið þar til deigið verður samfellt
og slétt.
3. Mótió deigið í citt brauð eða
bollur. Penslið með mjólk og
látið lyfta sér í 20-30 mín.
Bakið brauðið við 220° hita í
30 mín. en bollumar við sama
hita í 10 mín.
Norsk eplakaka
Botn:
200 g sykur
175 g smjörlíki
2 egg
175 g hveiti
/ tsk. lyftiduft
2 msk. sítrónusafi
Fylling:
750 g epli
1 msk. sítrónusafi
3 msk. hakkaðar möndlur
200 g sýrður rjómi
2 egg
75 g sykur
rifið sírónuhýði af'/ sítrónu
1. Hrærið smjörlíki og sykur ljóst
og létt. Setjið hluta af hveitinu
út í og svo eggin eitt og eitt í
senn. Hrærið vel á milli. Af-
gangnum af hveitinu, lyftiduft-
inu og sítrónusafanum bætt í.
Deigið sett í 26 cm springform.
2. Eplabátum raðaö þétt yfir deig-
ið, penslið með sítrónusafa og
stráið möndlum yfir.
3. Pískið saman sýrða rjómann,
egg, sykur og rifið sítrónuhýði.
Hellió blöndunni yfir eplin.
4. Bakið eplakökuna á neðstu
grind í eina klst. við 180° hita.
Góð kaka á köldum síðkvöldum
meó rjóma eöa ís. KLJ
Hér tckur Helga til hendinni við baksturinn og iitla frænka, Guðrún
Sonja, aðstoðar hana dyggilega.