Þjóðviljinn - 24.12.1958, Blaðsíða 17

I
JÓLABLAÐ þJÓÐVILJANS 1958 «T
' Gríski sögúritarinn Þúkydides
segir frá ræ'ðu sem hinn mikli
leiðtogi Aþenu, Perikles, hélt
yfir moldum þeirra sem fyrst
féllu í stríði grisku borgríkj-
anna árið 431 fyrir upphaf hins
kristna tímatals. í þessari ræðu
er vikið að eðli lýðræðisins með
orðum sem enn í dag, 2389 ár-
um síðar, eiga erindi til okkar.
i „Við búum,“ sagði Perikles,
„við stjórnarfar, sem ekki er
sniðið eftir lögum annarra, en
gerir okkur fremur að fyrir-
mynd annarra. Ef við athugum
nafn þess, þá er það kallað
lýð'ræSi, af því að stjórn ríkis-
ins er í höndum meirihluta. Ef
við athugum eðli þess, þá er
það svo að lögin veita öllum
borgurum jöfn réttindi. — —
Enda þótt við beitum ekki hver
annan þvingunum í einkalífi
okkar, teljum við okkur sið-
ferðilega neydda til að hlýða
lögunum og yfirvöldunum. —
— Við önnumst allir, hver sem
er, mál okkar sjálfra og mál rík-
isins. Við einir teljum nefni-
lega þann sem lætur opinber
mál afskiptalaus ekki hlédræg-
an, heldur algerlega duglausan.
Við erum sannfærðir um að það
skaði ekkert mál að það sé
rætt.“
'1 Þetta forngríska lýðræði virð-
ist óneitanlega fullkomnara en
það sem ríkir nú í Vestur-Ev-
rópu, þar sem stöðugt er hamr-
að á því að almenningur eigi
ekki að skipta sér af utanríkis-
málum, þar sem leiðtogarnir
eiga að hugsa fyrir fólkið.
• Konur og ainbáttir
En þetta fyrirmyndarlýðræði
var ekki allt þar sem það var
séð: annars vegar var þræla-
haldið, hins vegar ófrelsi kon-
unnar.
j Þrælarnir voru undirstaða allr-
ar framleiðslu, eins og vélarnar
eru það í dag. Þeir voru rétt-
lausir eins og húsdýr, unnu
öll þau verk, sem héldu þjóð-
félaginu uppi og gerðu kleift
hið frjálsa líf borgaranna og
stjórnarfar lýðræðisins. í þessu
þjóðfélagi voru fleiri þrælar en
frjálsbornir menn. Það er rétt
að fátækir og ríkir voru jafnir
gagnvart lögunum og höfðu
sömu pólitísku réttindi; og fá-
! tæklingurinn gat einnig átt
þræl, alveg eins og fátækur
bóndi getur átt hest.
Konurnar áttu að vera á
heimilunum. Þær voru eins og
konur í Austurlöndum nánast
lokaðar inni ög máttu aðeins
fást við búsýslu. Þær komu ekki
á þjóðfundi, voru ekki á sam-
kundum, sátu ekki samkvæmi.
Þær máttu ekki vera á ferli
utanhúss einar sér, heldur urðu
þær að vera í fylgd með ambátt,
þegar þær gerðu innkaup. Á-
hugamál og umræðuefni karl-
mannanna — stjórnmól, heim-
speki, leikhús, viðskipti — voru
konunum óviðkomandi. „Sú
kona : hefur unnið sér mestan
sóma sem karlmenn tala minnst
um, hvort heldur þeir hrósa eða
lasta,“ sagði Perikles. Ástæðan
til þess að við líkjum enn í dag
ofsareiðri konu við Xantippu,
er sú að hún skipti sér af einka-
málum karlmanna. Þegar hún
kom grátandi í fangelsið að
kveðja dauðadæmdan mann
sinn Sókrates, varð honum að-
eins að orði: „Farið burt með
hana.“ Hann ætlaði ekki að
eyða síðustu stundum sínum í
kvennaþras, þeim skyldi varið
til skynsamlegra viðræðna við
karlmenn.
Demosþenes sagði: „Við höf-
um heterur okkur til ánægju,
ambáttir til að þjóna okkur og
eiginkonur til að ala okkur
börn og gæta heimila okkar".
i
# Frjálsar konur
Gríska orðið hetairai þýðir
vinkona. Og heterur voru konur
sem karlmenn gátu rætt við í
trúnaði. Þær gátu setið sam-
kvæmi eða samdrykkjur karl-
manna og styttu þeim stundir
með dansi og flautuleik. Þær
voru frjálsar konur sem nutu
vissra forréttinda og voru hátt
hafnar yfir hinar eiginlegu
vændiskonur í hofunum eða
hafnarhverfinu í Píreus. Margar
heterur voru vel efnaðar, og
stóðu fyrir bókmenntasam-
kyærrtum, sálonum, þar sem
þekkingar. Hin fagra og gáfaða
unga stúlka varð miðdepill í
hópi fagurkera og þar kynntist
hún Periklesi.
í hinu attíska lýðveldi var
Perikles eins konar fjár- og at-
vinnumálaráðherra, en hann
var einnig herforingi og var
því valdamesti maður ríkisins.
Perikles var kvæntur og átti sér
einnig ástkonu, Krysillu, og átti
börn með báðum konum sínum,
þegar hann hitti Aspasíu. Og þá
þátt í því makki sem var undan-
fari Pelopskagastríðsins. Hún
hefu’r vafalaust einnig látið til
sína taka í umræðum þeim um
frelsi konunnar, sem sófistar
áttu hvað mestan þátt í.
Að sjálfsögðu átti þessi
fræga kona marga öfundar-
menn, alls konar sögur fóru af
henni, og árið 432 fyrir upphaf
tímatals okkar var höfðað mál
gegn henni sem hefði getað kost-
að hana lífið. Gamanleikjaskáld-
HANS SCHERFIG:
Heteran
dAspasía
Myndastytta af konu, svonefnd Aspasía (Berlín, Aquarium).
Hún var ekki e'mungh fögur, heldur líka „gáfuð og stjórnvitur", og hún var gift
Periklesi, voldugasta manni Aþenu. Og hún byrjaði feril sinn sem gleðikona . . .
frægir menn og þjóðskörungar
hittust.
Nöfn margra þeirra hafa
varðveitzt í sögunni. Þar má
nefna hina frægu Thais sem
sagt er frá í gamanleikjum
Menanders. Hún varð ástkona
Alexanders mikla og eftir dauða
hans giftist hún Ptolemeusi,
konungi Egypta. Önnur var
Lais, sem naut ásta frægasta
málara fornaldar, Apellesar, og
heimspekingsins Diogenesar.
Hún var hollvinur listamanna
og lét reisa hof og setja upp
höggmyndir. Sama máli gegndi
um heteruna Pryne; hún var
vinkona myndhöggvarans
Praxitelesar og að henni lát-
inni gerði hann gullsteypu af
henni sem sett var upp í hofi.
Og nefna má heteruna Gnatha-
inu sem var fræg fyrir orð-
heppni sína og illkvittnisleg til-
svör; Glykeru sem hafði verið
ástlcona féhirðis Alexanders
mikla, en fór til Aþenu að hon-
um látnum og átti vingott við
leikskáldið Menander.
# „Gáfuð og stjómvitur“
En fyrst og fremst skal getið
Aspasíu, heterunnar sem giftist
Periklesi og varð æðst allra
kvenna í Aþenu þegar veldi
Attíku stóð sem hæst. Eins og
flestar aðar heterur var hún
útlendingur í Aþenu, fædd í
bænum Miletos í Jóníu um 460
og var því nærri jafnaldri Sók-
ratesar. Hún kom til Aþenu með
föður sínum, Axiokosi, og hún
hefur áreiðanlega verið alin upp
til heterulífs, því að á annan
hátt gátu stúlkur ekki aflað sér
gerðist það sem næsta sjaldan
kom fyrir: Hann skildi við eig-
inkonu sína til að kvænast hinni
ungu heteru. Mörg ár liðu þó
þar til hjónabandið var gilt tek-
ið að lögum, af því Aspasía var
útlendingur.
Plútarlc rkrifar um Aspasíu:
„Það er sagt um hana að Peri-
kles hafi sótzt eftir henni, af
því að hún var gáfuð og stjórn-
vitur. Enda heimsótti Sókrates
hana oft ásamt kunningjum sín-
um, og vinir hans sendu eigin-
konur sínar að hlýða á hana,
enda þótt hún sæi sér ekki far-
borða á heiðvirðan né sómakær-
an hátt, heldur hefði á sínum
vegum ungar stúlkur sem het-
erur.“
Vinur Sókratesar, glæsimenn-
ið Alkibiades, var einnig tíður
gestur hjá Aspasíu. Og þangað
komu einnig myndhöggvarinn
Fidias og Igtínus, bygginga-
meistarinn sem sagði fyrir um
smíði Akropolis. Þetta var ein-
mitt á þeirn tíma þegar hinar
miklu byggingarframkvæmdir
stóðu yfir í Aþenu. Perikles lét
endurreisa Akropólis eftir eyði-
leggingu Persastríðsins, en að
sögn Plútarks voru þær fram-
kvæmdir einnig gerðar í at-
vinnubótaskyni.
Xenofón var einn þeirra sem
tók konu sína með sér svo að
hún gæti hlýtt á Aspasíu. An-
axagóras var einn af vinum
hennar. Aiskines og Plató minn-
ast á hana. Plútark segir að hún
hafi haft mikil áhrif á stjórn
ríkisins. og hennar var oft get-
ið í revíunum. Aristofanes held-
ur fram að Aspasía hafi tekið
ið Hermipos sakaði hana um
guðleysi. Það var svipuð ákæra
s^rn 33 árum síðar leiddi til
málshöfðunar gegn Sókratesi,
en því máli lyktaði með dauða
hans.
• Perikles ver Aspasíu
Það var ef til vill snöggur

|ÍÍ :
blettur á hinu gríska lýðræði,
að þjóðfundurinn — sem hafði
æðsta vald í málum ríkisins —
hafði einnig með höndum dóms-
vald í vissum málum. Þjóð-
fundurinn var ekki þing kjör-
inna fulltrúa, heldur fundur
allra boi'gara, þar sem hver og
einn gat tekið til máls og allir
höfðu kosningarétt, hvað sem
leið tekjum þeirra eða stöðu í
þjóðfélaginu. Þegar þessi al-
valda ráðstefna átti að dæma í
málum manna, gat svo farið að
lýðskrumarar æstu upp við-
stadda og fengu þá til að kveða
upp vanhugsaða dóma, sem síð-
ar meir var ek.ki hægt að bæta
fyrir. Xenofon nefndi dæmi um
sex herforingja sem höfðu unn-
ið sjóorustu, en höfðu vegna
óveðurs látið hjá líða að hirða
líkin úr sjónum. Þeir voru
dæmdir og líflátnir árið 406
fyrir upphaf tímatals okkar.
Síðar iðraðist þjóðfundurinn.
þessa dóms og mál var höfðað
gegn þeim sem höfðu „afvega-
leitt lýðinn með ósönnu máli.“
Perikles tók sjálfur að sér
vörn Aspasíu á þjóðfundinum.
Hann hafði orð á sér sem bezti
ræðumaðui' Grikklands. ,,Hann
þrumaði og skaut eldingum,“
eins og sjálfur Seifur, sögðu
menn. „Máttur orðs hans var
meiri en nokkurs annars,“ segir
ein af persónum leikskáldsins
Eupolisar. ,.Orð hans voru sem
töfrar, og hann lét broddinn
verða eftir í hjörtum áheyr-
enda.“
Með tárvotar kinnar talaði
hann máli konu sinnar og hon-
um tókst að vinna samkunduna
á sitt band og fá Aspasíu sýkn-
áða.
Síðar var mál höfðað gegn
Periklesi fyrir sjóðþurð. Hann
lét af öllum embættum sínum,
en þjóðfundurinn skipaði hann
aftur í þau skömmu síðar. Hann
dó úr bráðafári 329. Stuttu fyrir
dauða hans hafði hjónaband
hans og Aspasíu verið úrskurð-
að lögmætt.
Aspasía giftist síðar auðugum
kaupmanni, sem hét Lysikles.
Sagt er að hann hafi verið hálf-
gerður búri, en henni hafði
fljótlega tekizt að manna hann
og kenna honum að koma íjrrir
sig orði. Hann var drepinn í her-
ferð í Íkaríu, og ekki er vitað
hvað um Aspasíu varð eftir
dauða hans.
í Museo Pio Clementino í Páfa-
garði er brjóstmynd af ljómandi
fallegri konu, sem nefnd er
Aspasía. Og það getur vel verið
að hún sé af hinni frægu heteru.

0 \

Hetera, skreyting* á grísku leirkeri.