Þjóðviljinn - 24.12.1958, Blaðsíða 45

HELGI J. HALLDÓRSSON:
Nokkur orð um
líf og Ijóð
Steins Steinars
Á öndverðu þessu ári hvarf
okkur af sviði lífsins einn sér-
stæðasti persónuleiki og frum-
legasta skáld þessarar kynslóð-
ar: Steinn Steinarr skáld. Vin-
um hans og ljóðaunnendum er
það hins vegar mikil huggun, að
hann er enn hjá þeim í ljóði
sinu. Það er þess vegna ekki úr
vegi að láta hugann á þessum
jólum dvelja um stund við líf
hans og ljóð.
Steinn Steinarr var fæddur á
Laugalandi í Nauteyrarhreppi
í Norður-ísafjarðarsýslu 1908,
sonur Kristmundar Guðmunds-
sonar og Etilríðar Pálsdóttur.
Hann fluttist á barnsaldri suð-
ur i Saurbæ í Dalasýslu og ólst
þar upp til 15 ára aldurs, fyrst
eitt ár í Bessatungu og síðan þar
til hann var 13 Vz árs í Mikla-
garði hjá Steingrimi Samúels-
syni og móður hans, Kristínu
Tómasdóttur. Eftir það var hann
2 ár á Hvoli í Saurbæ og eitt
sumar á Tindum í Geiradal. Þá
var hann einn vetur á Núps-
skóla i Dýrafirði, og er það öll
framhaldsmenntun Steins, en í
barnaskóla var hann hjá Jó-
hannesi úr Kötlum, sem var
barnakennari í Saurbænum,
þegar Steinn var þar að alast
upp. Að loknu eins vetrar
námi í Núpsskóla kom Steinn
til Reykjavíkur 1924, þá á 17.
aldursári og átti þar heima
síðan. En nú fóru erfiðir tímar
í hönd. Steinn var lítt fallinn
til erfiðisvinnu, en átti ekki
annarra kosta völ. Hann vann
almenna hafnarvinnu í Reykja-
vík, við bústörf á Korpúlfsstöð-
um, síldarvinnu á Siglufirði og
í síldarverksmiðjunni á Sól-
bakka, vegavinnu í Bröttu-
brekku og aftur við sveitastörf
í Dölum vestur.
Eftir 1930 fór Steinn tvívegis
til Danmerkur og Þýzkalands,
1933—34 og ’36. Varð hann þá
gjarnan að vinna sér til lífsupp-
eldis, var tvivegis í vinnu-
mennsku á Sjálandi, annað
skiptið við garðyrkjustörf, en
hitt skiptið við hænsnarækt.
Fyrsta Ijóðabók Steins, Rauð-
ur loginn brann, kom út 1934,
gefinn út á kostnað höfundar.
Framan við hana er svofelld
tileinkunn:
,,Þessi bók er tileinkuð félög-
um mínura og kunningjum í
Reykjavík, sém árurn saman
hafa barizt eins og hetjur við
hlið mína fyrir lífsnauðsynj.um
sínum — og enn ekki sigrað."
í þessari ljóðabók Steins ber
mest á heimsádeilu og bylting-
arljóðum. Fyrsta kvæðið, Ör-
eigaæska, er greinilega ort und-
ir áhrifum frá Jóhannesi úr
Kötlum, en flest eru kvæðin
ljóðræn að formi. Steinn er á
þessu stigi líkt og Jóhannes
rómantískur raunsæismaður.
Annars má vera, að - Stefán
frá Hvitadal hafi átt meiri ítök
í huga Steins, þegar hann hóf
ljóðaferil sinn. Steinn ólst upp
í heimabyggð Stefáns og var
honum persónulega kunnugur.
Ljóðævi Stefáns og lífsævi var
og öll, áður en Rauður loginn
brann kom út, því að Stefán
andaðist ári áður eða 1933 og
síðasta ljóðabók hans, Hels-
ingjar, kom út 1927.
Stefán frá Hvítadal og Davíð
frá Fagraskógi voru þau ljóð-
skáld íslenzk, er ákafast drógu
að sér hugi ungra ljóðunnenda
á æskuárum Steins. Sá ástríðu-
eldur og tilfinningahiti, sem
brann í ljóðum þeirra, mun að
vísu ekki hafa látið Stein ó-
snortinn í fyrstu, en hann brann
ekki upp til ösku í þeim loga,
eins og henti sum ljóðskáld á
þessum tíma.
Steinn Steinarr er að því
leyti í tengslum við þann
skáldaskóla, sem reis með Stef-
áni og Davíð, að flest kvæði
hans eiga upptök sín í tilfinn-
ingalífi skáldsins. Hann eignað-
aðist hlutdeild í lífsharmi
Stefáns, en ekki lífsþorsta og
lífsnautn.
Að sjálfsögðu veldur þessu
að miklu leyti ólík skapgerð, en
þetta er einnig tímanna tákn.
Stefán og Davíð hófu ljóðferil
sinn í lok heimstyrjaldarinnar
fyrri, um leið og íslendingar
endurheimtu fullveldi sitt. Þeir
sigldu hraðbyri í því hafróti,
sem komst á hið áður kyrrstæða
líf hér heima — á styrjaldarár-
unum og í lok þeirra. íslend-
ingar fengu meiri fjárráð en
áður, þeir urðu stórhugaðri og
bjartsýnni á framtíðina. Skáld-
in kunnu vel aðmeta oghagnýta
sér hið breytta lífsviðhorf. Þau
urðu hrifnæmari, geðsveiflur
þeirra sterkari, lífsþorsti þeirra
ákafari. Þau verða stærri bæði
í gleði og sorg. En þet.ta öldu-
rót stóð ekki nema rúman ára-
tug, og Steinn lenti í útsoginu.
Þegar ljóðferill hans hófst,
var heimskreppan skollin yfir
ísland, bjartsýnin farin að
dvína, lífsmöguleikarnir að
þverra. Þess vegna varð ljóð-
tónn hans annar. Lífsbarátta
hans var hörð. Fátækur sveita-
drengur vestan af landi með
visinn handlegg átti fárra kosta
völ í Reykjavík kreppuáranna.
En þráin til skáldskapar var
öllum örðugleikum yfirsterkari.
Hann hafði hrundið ljóðafari
sínu á flot, og áfram skyldi
haldið.
Eg hef getið þess, að í fyrstu
ljóðabók Steins megi greina
nokkur áhrif frá Jóhannesi úr
Kötlum, en þau áhrif urðu ekki
varanleg. Strax í annarri ljóða-
bók Steins, Ljóðum 1938, eru
verkamenn og stéttabarátta ekki
lengur aðalyrkisefnið, heldur er
meginhluti kvæðanna urn hann
sjálfan og lífið. Þessar heim-
spekihugleiðingar ágerast í
næstu ljóðabókum, Sporum í
Sandi 1940 og Ferð án fyrirheits
1942, og verða heilabrot um fá-
nýti lífsins eða háspekileg tóm-
Lyggja eins og Magnús Ásgeirs-
son komst að orði í ritdómi.
Þannig siglir Steinn burt frá
sveitunga sínum, Stefáni frá
Hvítadal, og kennara sinum, Jó-
hannesi úr Kötlum, einn á báti.
Þegar fyrsta Ijóðabók Steins,
Rauður loginn brann, kom út,
skrifaði Halldór Kiljan Laxness
um hana ritdóm og fór um hana
mjög lofsamlegum orðum. Um
þriðju ljóðabókina, Spor í sandi,
ritaði hann einnig og segir þar
m. a. svo: „Höfundur þessara
ljóða er sterkt, upprunalegt og
persónulegt ljóðskáld, að vísu
nokkuð fábreyttur í efnisvali,
en vandaður listamaður innan
þeirra takmarka, sem hann vel-
ur sér. Hann nær lengst í túlk-
un sinni á þeim kenndum ömur-
leika og fánýtis, sem grúfa yfir
sál hins snauða, rótlausa ein-
stæðings. Mörg kvæðanna eru
lifandi túlkun vorrar aldar á
anda sálmanna frá 17. öld um
forgengileik heimsins og fall-
valtleik manplegs lífs, og snilld-
arverk bókarinnar eru heimsá-
deilukvæðin eins og „Það bjarg-
ast ekki neitt,“ og „Svo óralangt
þú einn og hljóður gekkst,“ þótt
þau séu, ef til vill, full-nakin í
tjáningu sinni og segi of berum
orðuin þá hluti, sem betur fara
í rósamáli og tákna.“
Frá listrænu sjónarmiði er
greinilega um framför að ræða
með hverri nýrri bók. Steinn
leggur sífellt meiri rækt við
formið, fágar og slipar. Hann
yrkir sjaldan löng kvæði. Stund-
um er eins og hann leggi metnað
sinn í að segja sem mest með
sem fæstum orðum, en bregða
þó upp skýrri mynd. Gott dæmi
þess er smákvæðið „Bær í
Breiðafirði“.
Grænt, rautt og gult.
Og golan þýtur
í þaksins stráum.
Tvö fölleit andlit
með augum bláum
á eftir mér stara
í hljóðri spurn:
Hvert ertu að fara?
En styrkur Steins er mestur
í harminum, þróttleysi hans og
viðnámi í senn — máski ekki
í nakinni og beizkri umkvörtun
svo sem í kvæðinu Að fengnum
skáldalaunum, heldur miklu
fremur í ljóðunum Hin mikla
gjöf, Heimferð og Til hinna
dauðu, þar sem persónan rís
upp úr harminum, eldskírn
þjóninganna, öllu og öllum ó-
háð, frjáls og sterk í veikleika
sínum og einveru. Form og efni
falla hvort að öðru í fullkominni
sátt.
í síðari ljóðabókunum „Spor-
um í sandi“ og þó einkum í
„Ferð án fyrirheits“ er háðið,
fyndnin og hin markvissa á-
deila í orðknöppu formi orðin
mjög ríkjandi í ljóðum Steins.
Ádeila þessi er í senn meinyrt
og nöpur svo sem í Imperium
britannicum eða kaldhæðin og
glettin svo sem í ljóðunum Að
sigra heiminn, Að frelsa heim-
inn og Passíusálmi nr. 51. Hið
síðasttalda er napurt háðkvæði,
einfalt en þó sterkt, og skeytið
hittir beint í mark. Varla verður
betur túlkað hið algjöra skiln-
ingsleysi fólksins á því, sem
er að gerast í kringum það, hið
algjöra kæruleysi fyrir þjáning-
um mannsins að fornu og nýju.
ÞJÓDVIUANS 1958 (45
í kvæðinu er nákvæmlega lýst
öllu hinu ytra: veðrinu, sjónum,
ytra útliti mannsins, sem verið
er að krossfesta, augum stúlk-
unnar, sem af einskærri forvitni
hefur tekið sér far með strætis-
vagni til þess að horfa á athöfn-
ina. Og svo kemur þessi kæru-
leysislega spurning langt utan
úr órafjarska skilningsleysisins:
Skyldi manninum ekki leiðast
að láta krossfesta sig?
Þó að bölsýn heimsádeila, háð
og skop séu mjög ríkjandi í
ljóðum Steins, bregður þó stund-
um fyrir bjartsýni og jafnvel
stolti: Má þar benda á 3 kvæði
í Sporum í sandi: Gömul vísa
um vorið, Stökur og Chaplin-
visan, model 1939. Einnig er
víða að finna tærar og ósviknar
ljóðperlur, svo sem smákvæðið
Vor og Það vex eitt blóm fyrir
vestan.
Eg hef orðið var við þann mis-
skilning hjá ýmsum, sem litt
eða ekki hafa lesið ljóð Steins,
að hann yrki yfirleitt ekki rím-
að og sé ósýnt um fornar brag-
reglur. En sannleikurinn er sá,
að órímuð ljóð teljast til al-
gjörra undantekninga í kvæða-
bókum Steins, meira að segja
þeirri síðustu Tímanum og
vatninu, sem annars hefur al-
gjöra sérstöðu. Og það mætti
segja mér, að Steinn hefði orðið
afbúrða rimnaskáld í líkingu
við Bólu-Hjálmar, ef hann hefði
verið uppi einni öld fyrr. Máski
hefði hann ort sízt ómergjaöri
rímur en Göngu-Hrólfs rímur. í
þá átt bendir Mansöngur úr
Hlíðar-Jóns rímum, sem birtist
í Sporum í sandi, og einhvers-
staðar mun vera til slitur úr
þeim rímum,þó að þær hafi ekki
birzt ennþá. í sömu bók er einn-
ig Brúðkaupskvæði í gömlum
stíl, þar sem allt stendur í föst-
um skorðum, stuðlar, rím og
Við oskum öllum vinum -
tékknesks kristals gleðilegra jóla og góðs
gengis á árinu 1959.
GIAS S EXPORT
PRAG 1—•, TÉKKÓSLÓVAKlU. ”'