Þjóðviljinn - 24.12.1958, Blaðsíða 46

4t) JÓLABLAO ÞJÓÐVILJANS 1958
hrynjandi. Og ekki vantar rímið
í kvæðið Hugleiðingar um nýja
heimsstyrjöld.
' ÍSn Steinn er uppi öld síðar
en Bólu-Hjálmar, og íslenzkt
þjóðfélag er orðið annað en það
var á dögum hans, þó að það
eigi sér enn nokkrar hliðstæð-
ur. Þess vegna bera ljóð Steins
á sér annan svip en ljóð Bólu-
Hjálmars. Steini er ljóst, að nýr
tími krefst nýrrar tjáningarað-
ferðar.
í upphafi ritdóms Halldórs
Laxness um Spor í sandi, sem
ég vitnaði áður í, segir svo:
„Af allri þekktri starfsemi er
einna minnsC.íþrótt að yrkja
Ijóðræn kvæði á íslgnzku nú á
dögum. Sá íslendingur, leikur
eða Iærður, er varla til, að
hann geti ekki ort lýtalaust
ljóðrænt kvæði eftir vild. Ljóð-
rænn kveðskapur íslenzkur er
á tuttugustu öld sams konar
rennsli í föstum farvegi og
sálmakveðskapur eða rímur
voru áður fyrri — tungan er í
nokkrar kynslóðir vanin á einu
sviði, unz hún er orðin sjálf-
virk: hugmyndir og- yrkisefni
föst, blærinn fyrirfram ákveð-
inn og ævinlega samur, orðin
yrkja sig sjálf, starf „skálds-
ins“ er að skrúfa frá nokkurs
konár krana; og oft er'rennslið
þeim mun' jafnara og misfellu-
lausara sem maðúrinn við
kranann er hugsunarlausari og-
sljórri.
Því meira allra-meðfæri
sem „list“ þessi verður, þeim
mun sjaldgæfara að hitta skáld.
Þó markmiðið sé rómantísk
dýrkun tilfinninganna, eru
mannlegar tilfinningar í hefð-
bundnum skáldskap venjulega
allfjarri, því miður.
Mitt í þéssari almennu, sjálf-
virku starfsemi, getur manni
orðið liverft við að heyra upp-
runalegan hreim í ljóði, skynja
einhvem innri veruleik bak við
orð, ég tala nú ekki um eitt-
hvað, sem á rót sína í örlögum
kynslóðarinnar, eða þó ekki sé
nema í trega eins manns.“
Hér er nokkuð fast að orði
kveðið, en í þessu er þó sann-
leikskjarni. Hættan á stöðnun
vofir yfir sérhverju listformi.
Engum er þetta Ijósara en lista-
mönnunum sjálfum, og ég hygg,
að Steini hafi tekizt vel, er
hann reif sig frá meginstraumi
ljóðræns kveðskapar á fyrri
hluta 20. aldar. Með ljóðabókun-
um Sporum í sandi og Ferð án
fyrirheits reis Steinn upp sem
listrænn ljóðasmiður, sérstæður
en þó í senn sammannlegur. En
formbyltingin er algjörust í
Tímanum og vatninu. Segja
má, að þessi ljóðabók, sem kom
út 1948 marki tímamót í ljóða-
gerð Steins, ekki þó fyrst og
fremst vegna rímleysis, því að
mörg kvæðin eru bæði rimuð
og stuðluð, heldur af allt öðru,
sem nú skal nánar vikið að. í
bókinni éru 13 smáljóð, og
höfðu þau birzt áður í tímarit-
um og þá undir ýmsum heit-
um, en mýnda í þessari bók
samstæðan flokk. -
Þess er áður getið, að Steinn
sé undir nokkrum áhrifum frá
Jóhannesi úr Kötlum í fyrstu
Ijóðabók sinni, en þau áhrif
hverfa strax með annarri bók,
' og því leftgra sem líður ' á
skáldferil Steins, verður hann
sífellt persónulegri, sérstæðari
og óháðari bæði fyrirrennurum
sínum og samtímaskáldum inn-
lendum. í fjórum fyrstu ljóða-
bókum hans eru kvæði ýmis-
legs efnis, eins og ég hef þegar
vikið að, en eitt hefur undan-
tekningarlaust verið Steini
ástríða: það er að nota sem orð-
knappast form. Og það er í
rauninni orðið honum lokatak-
mark í Tímanum og vatninu.
Hann hefur aðgreint listina frá
hinni hversdagslegu lífsbaráttu
og gert hana að sjálfstæðri höf-
uðskepnu, losað sig við alla ó-
þarfa mælgi, tínt burt allt ó-
þarfa skraut, meira að segja
lesmerki, og fer vel á því í
þessu formi. í kvæðunum er
engin ádeila, engin kímni, ekk-
ert háð Eftir stendur lyrikin
ein, lífsheimspekin um mig og
þig og hið skynjanlega um-
hverfi í myndrænu formi.
Fyrstu kvæði Steins í þessu
nýja formi munu hafa birzt í
Tímariti Máls og menningar
1945. Þar eru þrjú örstutt
kvæði, kvæði, sem heita svo:
dagur og nótt, hvítur hestur í
tunglskini og þögn. Hvert
kvæði er aðeins þrjú erindi og
hvert erindi er þrjár ljóðlínur.
Formið er þannig mjög þröngt
og greinilega byggt upp með
hliðsjón af málverkum. Kvæð-
ið hvítur hestur í tunglskini er
þannig:
hvítt
hvítt eins og vængur
míns fyrsta draums
er fax hans
eins og löng ferð
á línhvítum fáki
er líf manns
og feigðin heldur sér
frammjóum höndum
í fax hans
Hér er brugðið upp skýrri
mynd, svo skýrri, að við sjáum
málverkið fyrir okkur, sjáum
feigðina, sem heldur sér fram-
mjóum höndum í hvítt faxið á
hinum línhvíta fáki. Jafnframt
er komið fyrir í myndinni nokk-
urri lífspeki um líf mannsins. I
kvæðinu þögn er dirfska skálds-
ins ennþá meiri. I því tekur
skáldið þögnina og gefur henni
bæði lit og lögun, svo að
hægt er að sjá hana og jafnvel
þreifa á henni. Það kvæði virð-
ist gert með hliðsjón af óhlut-
lægu málverki:
þögnin rennur
eins og rauður sjór
yfir rödd mína
þögnin rennur
eins ög ryðbrunnið myrkur
yfir reynd mína
þögnin rennur
í þreföldum hring
kringum þögri sína
Sama árið og ljóð þessi birt-
ust í Tímariti Máls og menning-
ar eða 1945 fór Steinn til Sví-
þjóðar og dvaldist þar um 10
mánaða skeið. Mun hann þá
hafa kynnt sér nokkuð skáld-
skap förtitalistanna sænsku og
kynntist sumum þeirra per-
sónulega. Væntanlega hefur
hann þó verið farinn að lesa
ljóð þeirra áður, því að Ijóða-
bók Gunnars Ekelöfs Sent pá
jorden kom út 1932 og ljóðabók
Eriks Lindegren Mannen utan
vag kom út 4942. En Ijóðabæk-
ur þeirra eru fyrstu ljóðasöfnin
í Svíþjóð, þar sem ljóðin eru
byggð upp sem abstrakt eða
máske öllu heldur súrrealisk
málverk.
En enda þótt erlendar fyrir-
myndir hafi máski orðið Steini
hvöt til að gera tilraunir með
nýtt ljóðform, er síður en svo,
að hann hafi tileinkað sér hinar
erlendu fyrirmyndir óbreyttar,
heldur bera ljóðin fyrst og
fremst svip af skapgerð skálds-
ins og lífsviðhorfi. Þó að margt
komi okkur ókunnuglega fyrir
sjónir í Tímanum og vatninu,
má, ef betur er að gáð, finna
ýmsar hliðstæður í eldri ljóð-
um skáldsins. Eg minni á Vor í
annarri ljóðabókinni 1938 og
Bæ í Breiðafirði í Ferð án fyr-
irheits.
Einnig heldur áfram og
reyndar ágerist heldur tóm-
leikatilfinning sú, einveru-
kennd og lífsharmur, sem eru
svo ríkjandi í eldri Ijóðabók-
unum:
Frá vitund minni
Til vara þinna
Er veglaust haf
;
En draumur minn glóði
í dulkvikri báru
Meðan djúpið svaf
Og falin sorg mín
Nær fundi þínum
Eins og firðblátt haf
Tíminn og vatnið er síðasta
ljóðabók Steins. 1949 komu út
100 kvæði, úrval úr eldri ljóð-
um, og heildarútgáfa af Ijóðum
hans kom út 1956. En eftir að
Tíminn og vatnið kom út 1948,
birtist nær ekkert af nýjum
ljóðum eftir Stein. Unnendum
ljóða hans var þetta mikið á-
hyggjuefni. Þegar menn hafa
fengið ‘eitthvað gott, vilja þeir
gjarnan meira af slíku. Engum
getum skal að’ því leitt þessu
sinni, hvað hafi valdið. Það
virðist eins og Steinn hafi með
Tímanum og vatninu ort sig í
þá sjálfheldu, sem hann losna^i
ekki úr, ort-sig burt frá amstri
daglegs lífs, og ekkert mún
hafa verið honum fjær skapi en
eiga það á hættu að yrkja sig
niður. En þptt hann gæfi okkur
fá Ijóð síðustu árin og þótt
hann sé horfinn af sviði lífsins,
var ljóðgjöf hans samt svo stór
og vönduð, að vegna hennar
mun hans minnzt, meðan ís-
lenzk Ijóð eru einhvers metin.
Helgi J. Halldórsson.
mm

/ tHt \
llll Á
< ítt* =»
PRF.XTSMIÐJAN TIÓI.AR ÓSKAR ÖLI.UM VlfiSKIPTAM Ö N X U M SÍNUM GLEÐll.EORA JÓLA ÖG HEILL'ARÍKS
NÝÁRS OG 1-AKKAR UM LEIÐ VIÐSKIl’TIN OG SAMVINNUNA A LIDXUM ÁRRl.U