Þjóðviljinn - 24.12.1958, Blaðsíða 22

22) JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJANS 1958
Björn Th. Björnsson:
aðimmt* sem iann Tréjnfoorg
Fátt kemur verr við hjartað
í íslendingum en þegar rengd
er sannfræði gamalla sagna. Ég
hef séð syrta yfir andliti gam-
als bónda norður í Víðidal, þeg-
ar ungur angurgapi hélt því
fram í hvatvísi, að sagan um
vörnina í Borgarvirki væri lík-
lesa upnsnuni tómur. Kynslóð
af kynslóð hefur haldið trúan
vörð um örnefnin, þessar perl-
ur í skikkjufaldi íslenzkrar
sögu, og svo hefur þjóðsagan
spunnið glitþræðina í gisna
upoistöðu gamalla bóka.
Sérhver ferðalangur, sem
heldur út Snæfellsnes, rennir
leitandi augum upp eftir Fagra-
skógarfjalli, — þarna, já ein-
mitt þarna er Grettisbæli. Og
haldi maður út Grímsnesið, að
Skálholti, er stanzað við kol- ‘
græna, botnlausa iðuna, þar sem
loftbólurnar sungu sálumessuna
yfir Jóni Gernekssvni. Maður
tyl’ir sér á Stöðulholtinu fyrir
austan túngarðinn í Skálholti,
og það er ekki laust við að
hugtrrinn sjái enn marka fyrir
tjaldstæðum Jóns Arasonar.
Þannig má fara um allt ís-
land, það má strjúka lófanum
yfir staði þúsund ára sögu, —
hver kotbær geymir sinn skerf
þessa þjóðarfróðíeiks, já, og
ávaxtar hann stundum; annars
væri sagan ekki til.
En allt er þetta næsta óhlut-
lægt, á mótum þjóðsögu og
draums. Það standa engar ris-
háar menjar, engin hús og engar
hallir, — jafnvel aumasta garð-
brot finnst okkur ífndursamleg
geymd. Sannfræði þessara
sa.gná verður s.jaldnast véfengd.
Og þeir sem ráðast í það verk,
með kalda stjörnu vísindanna
að vegarljósi, eru þar engir
aufúsugestir. Fátæktin hefur
sett skáldskap ofar veruleika
í huga þjóðarinnar, — hann er
sú heita æð, sem gaf henni
þolgæðið um þúsund vetur.
Víða eru gersemar í jörðu.
Sízt er að undra, þótt fátæk
þjóð eigi sér marga söguna um
fólginn fjársjóð. Varla mun það
byggðarlag á laryJinu, þar sem
ékki eru geymdar gersemar í
jörðunni, sem keypt gætu gæði
heims, ef þau aðeins yrðu höndl-
uð. Margir kannast við Fagra-
hól við Stykkishólm, þar sem
auðævi hins forna Helgafells-
klausturs eru grafin, gullkist-
una við Vatnsfjörð vestur,
Ragnhoiðarhaug á Stóruborg,
Brúsahaug í Vatnsdal, Helguhól
á Grund í Eyjafirði, þar sem
Grundar-Helga lét haugsetja sig
með ærnu fé, gullkistur Egils á
Mosfelli, fé Skallagríms í
Krumskeldu og þannig sveit úr
sveit. Það er gullþúfa á Narfa-
stöðum í Melasveit, kistan með
gersemum Þórdísar spákonu er
í Spákonufelli, og meira að
segja lykillinn í skránni, og
enn stendur gullkista Brennu-
Flosa ósnert í Flosahelli und-
ir Þrihyrning.
Þetta var bankainnstæða
þjóðarinnar. Það var þó alltaf
betra að vita af peningunum,
þótt þeir væru ekki teknir út.
En hvernig færi, ef einhver
gárungur, sem ekki kynni með
svo dýrmæta inneign að fara,
tæki sér reku í hönd samkvæmt
því fornhveðna, að betri sé einn
sauður í húsi en tveir á fjalli?
Ef einhvern fýsti nú að vega
þetta Fróðamjöl í hendi sinni, í
stað þess að harka af sér fátækt-
ina og lofa því að gleymast
komandi tímum. Hvað þá?
Einnig hér kunni þjóðin sín ráð.
Eins og gætinn bóndi sefur
brand og slá fyrir dýrustu muni
sína, þannig smíðaði þjóðsagan
þann lás, sem enn he' ur ekki
brugðizt. Stingir þú reku í
Fagrahól, stendur sjálfur Helga-
fellsstaður óðar í björtu báli.
Hróflir þú ' við Helguhól, leika.
eldtungurnar um Grundar-
kirkju. Stundum gengur sjór
yfir landið, stundum þeysa her-
flokkar um sveitina, vígagrá-
inu. Keinrich var vart átta ára,
þegar mátti sjá hann fara með
rekuna sína út þorpsgöturnar,
út í skóginn eða ásana, þar sem
hamingjan gat beðið hans við
hvert leiti. En hún virtist ekki
ætla á fund hans að sinni, og
brátt snerist hugur hans í aðra
átt.
P Að finna Trójuborg.
Eins og íslenzkir unglingar
námu fornsögurnar af munni
feðra sinna, lifðu afrek Gunn-
ars og útlegð Grettis í litríkum
dagdraumuin, þannig. hiýddi
Heinrich á föður sinn, þegar
hann las honum kviður Hóm-
ers. Persónurnar urðu honum
lifandi veruleiki, allt að því
Það væri nú líldegt að ætla,
að svo umsvifamikill kaupsýslu-
maður som stendur í sjálfu
brimróti landnámsára Ameríku,
ætti ýmislegt nærtækara fyrir
höndum en að sökkva sér niður
í æskudraumóra sína um týndar
heimsborgir grískrar forneskju.
En það er einmitt þar sem
furðusaga Heinrichs Schlie-
manns hefst.
E Leitin byrjar
Þvert ofan í heilbrigða skyn-
semi, að því er virðist, tekur
hann sig upp, 46 ára gamall, og
heldur til Grikklands, staðráð-
inn í þvi að finna Trójuborg
hina fornu. Hann sezt að í
Aþenu, kvænist grískri stúlku
og undirbýr ferð sína yfir á
strönd Litlu-Asíu við Eyjahaf.
Schliemann var langt frá því
eini maðurinn, sem stóð hugur
til Trójuborgar. Fornfræðingar
margra landa höfðu árum saman
verið við uppgrefti í Litlu-Asíu,
en ekkert fundið, sem varpaði
verulegu Ijósi yfir sannfræði
Hómerskvæða. Og allra sízt
höfðu þeir fundið sjálfa Tróju-
borg. Almennt álit var orðið
það, að allar frásagnir um þessa
ríku borg værui skáldskapur
tómur, eins og flest annað í
kviðum Hómers. Studdist þetta
sterkum rökum, að því er virt-
. H . ' - *’
Trójuborg. Borgarmúr úr VI. borg sem aftur var notaður í VII. borg, en úr henni eru húsarúst-
irnar ofantil á myndinni.
ir; stundum er boðuð feigð,
þeim grefur.
Þannig hefur þjóðin varðveitt
draum sinn, auð sinn, því hún
veit að hann er veruleikanum
betri.
íslendingar eru ekki eina
þjóðin, sem geymir gull í jörðu.
Slíkar sögur má finna um allan
heim. Munurinn er aðeins sá,
að þar hlýtur sá víðast happ
sem finnur, en ekki reiði refsi-
norna.
Eg| Furðuleg saga.
Sagan, sem hér verður sögð,
er ein sú furðulegasta, sem til
er af slíkum gullleitarmanni.
Það er sagan um Heinrich Schl-
iemann, manninn, sem fann
Trójuborg. Svið fyrsta þáttar er
þorpið Ankershagen í Þýzka-
landi; tíminn um 1830.
Heinrich Schliemann var þá
barn að aldri, sonur fátæks
klerks, sem þóhafði notiðgóðrar
menntunar í klassiskum fræð-
um, eins og þá var títt. Þorpið
Ankershagen lúrði á margri
gamalli sögn um fólgið fé. í
„skóginum rétt hjá hafði ræn-
ingi forðum heygt son sinn ung-
an í gullinni vöggu, og á öðrum
stað hafði fjársjóði verið sökkt
í djúpan hyl. Það lá nærri ung-
um dreng með ríkt ímyndunar-
afl að leita inn á þessar gömlu
slóðir þjóðsögunnar og reyna
að höndla eitthvað af dýrmæt-
samtíðarmenn; Hektor og Prí-
amus og Agamemnon og Helena
hin fagra. En þegar hann sagði
föður sinum, að hann ætlaði
til Trójuborgar, þegar hann yrði
stór, fékk' hann það eitt svar
að sú borg væri ekki til. Lík-
legast væri hún skáldskapur
einn, að minnsta kosti vissi eng-
inn, hvar hennar væri að leita.
En Heinrich gat ekki sætt sig
við þetta svar. Hin ríka Tróju-
borg Illíónskviðu, hin ramveggj-
aða, hin strætabreiða og hin
turnsterka, — hún hlaut enn
að vera til. Og í huga drengs-
ins mótaðist þessi framtíðar-
draumur: að finna Trójuborg.
En nú komu erfið ár, faðir
hans dó og hann hraktist um
við ýmisleg störf. Hann gerðist
sjómaður, varð skipreika við
Holland og loks vikapiltur við
mikið verzlunarfyrirtæki í
Amsterdam. Fágætt næmi hans
á tungumál hækkaði hann þó
brátt í sessi. Vegna kunnáttu
sinnar í rússnesku var hann
gerður deildarstjóri verzlunar-
innar í Pétursborg, síðar í Mosk-
vu, og nú leið ekki á löngu
þar til hann varð einn atkvæða-
mesti eigandi þessa umsvifa-
mikla verzlunarfyrirtækis.
Hann fylgir straumnum 1il
Vesturheims, kemur fyrirtæki
sínu þar á öruggan kiöl, og rúm-
lega íertugur er hann orðinn
vellauðugur maður.
ist. Hómerskviður fjalla um for-
söguöld Grikkja, en þegar þjóð-
in kemur fyrst fram í dagsljós
sögunnar, er hún fátæk bænda-
þjóð á mjög lágu verktækni-
stigi. Hvernig gátu þá hinar
stórfenglegu lýsingar Hómers á
skipaflotum, höllum og auði
staðisit? Gdt slík hámenning'
hafa liðið algjörlega undir lok?
Og *hér var svarið víðast nei-
kvætt. Lýsingar Hómers hlutu
að verá hugarspuni mikils
skálds, Trójuborg hafði aldrei
verið til.
En einstaka maðtfr þraukaði
enn. Það var eitthvað það í
lýsingum kvæðanna, svo sterkt
og svo heilt og svo nálægt, að
það hlaut að eiga sér lifandi
fyrirmynd. Jafnvel mikið skáld,
sögðu þeir, getur ekki skapað
í huga sínum heila menningar-
öld, sem aldrei hefur verið til.
í þeirri trú héldu þeir áfram
hinni þrotlausu leit.
Það er eins og Schliemann
hafi lítið skipt sér af þessum
deilum. Hundruð lærðra bóka
höfðu verið skrifaðar um vanda-
málið, kenningar verið sóttar
og varðar við helztu vísinda-
stofnanir álfunnar, háar nafn-
bætur veittar. Og enn grófu
þeir árangurslaust yfir á strönd
Eyjahafs. Það leit því ekki
föngulega út, þegar óskólageng-
inn kaupsýslumaður hélt yfir
sundið í ársbyrjun 1870, til fund-
ar við æskudraum sinn, hina
turnsterku Trójuborg Hómers.
E9 Hin barnslega trú.
Þeir fornfræðingar, sem enn
unnu að uppgröfíum, héldu sig
aðallega við ákveðið þorp, Bun-
erbashi, um þriggja stunda gang
frá sjó. Staðurinn var valinn
vegna þess að þar voru tvær
uppsprettulindir, en Hómer seg-
ir, að nálægt Tróju séu tvær
slíkar lindir, önnur kö’d en
hin heit. Eftir nokkra athugun
komst Schliemann að því, að
lindirnar voru ekki aðeins tvær,
heldur 34 og allar jafn kaldar.
Þó var þetta ekki aðalástæðan
fyrir því að Schliemann sneri
baki við staðnum, heldur hin
óbilandi, næstum barnslega trú
hans á sannleiksgildi Hómers-
kvæða. Samkvæmt lýsingum
Hómers fara umsátursmennirnir
grísku stxmdum til skipa sinna
margsiftnis á dag. Trójúborg
hlaut því að hafa legið miklu
nær sjó en þessi staður. Og um-
hverfið fannst honum hvergi
sami'ýmast þeim hugmyndum,
sem hann hafði gert sér.
Ásamt konu sinni hélt Schl-
iemann nú norður að strönd-
inni og staðnæmdist ekki fyrr
en við þoi'p nokkurt, Hissarlik
að nafni, sem lá um stundar-
gang frá sjó. Og nú fannst
Schliemann hann loks kannast
við sig. Þorpið stóð á fallegri
hæð með flatlendi niður að
sjónum en liáan fjallahring að
baki. Var þessi hæð ekki einmitt
Akrópólis Príamusar konungs,
var þetta ekki svið þeirrar ör-
lagasögu, sem hafði fyllt vöku
hans og draurn? Hér glóði á
gamalt öi'nefni, líkt og perlu í
dufti, þessi staður hafði verið
nefndur Novum Illium, Illía
hin nýja. Hví gat nafnið ekki
hafa haldizt, — öi’nefnin lifa
oft steininum lengur, það þekkti
Schliemann norðan úr álfu. Og
hann beið ekki boðanna. Leyfi
var fengið hjá tyrkneskum yfir-
völdum, áhöld útveguð og
verkamenn ráðnir. í apríl 1870
var svo hafizt handa.
m Komið niður á fast.
Það leið ekki á löngu þar
til skófla fyrst verkamannsins
kom niður á fast. Og nú var
grafin út heil borg, sem virtist
frá rómverskum tíma. En undir
henni voru aði'ir veggir, þykk-
ari og traustari, og þar undir
enn meir. í einu bréfi sínu
skrifar Schliemann: „Ég hef
grafið upp rústir halla og hofa,
sem eru reist á veggjum enn
eldri bygginga. Á fimmtán feta
dýpi kom ég niður á sex feta
þykka veggi, undursamlega vel
gerða. Tæpum átta fetum neðar
fann ég, að þessir veggir hvíldu
á öðrum, sem voru enn þykkari
og traustai’i. Þetta hljóta að
vera veggirnir í höll Príamusar
eða hofi Mínervu."
En hæðin Hissarlik átti mun
meira í handraða sínum en kom-
ið var á daginn. Lag tók við
af lagi, hleðsla af hleðslu, þegar
ein borg hafði verið grafin upp
tók önnur við. Hér reis maked-
ónskur iturn upp úr dökkri
moldunni, hér Aþenuhof, hér
steinlagt stræti. Það komu upp
vopn og leirker og guðamyndir.
En sjálfa Trójuborg með gulli
og gersemum Príamusar kon-
ungs var enn hvergi að sjá. Á
þrem árum gróf Schliemann
upp níu borgir, hverja niður af
annarri, en reyndar á litlu
svæði. Sú neðsta var steinald-
arbær, svo ekki var dýpra aS
leita. Hafði hann þá grafið nið-
ur á sextán metra dýpi frá
yfirborðinu og fært fornaldar-
sögunni í hendur meira og dýr-
mætara rannsóknarefni en
nokkur annar Sjálfur var Schl-
iemann vonsvikinn og þreytt-
ur. Hann hafði reyndar fundií