Þjóðviljinn - 21.01.1973, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 21. janúar 1973
Sunnudagur 21. janúar 197^ ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 11
Karítas Skarphéöinsdóttir
Það var á hinum hvítu
hveitibrauðsdögum
Nýsköpunarstjórnarinnar
1946. Vor var í lofti, sól í há-
degisstað og lauf fylltu sal.
En þó máttu skyggnir
menn þá þegar sjá að
nokkur bliknuð blöð voru
farin að falla innan
sparlakanna á línstroknar
rekkjuvoðir stjórnarflokk-
anna. Á þessu vori var
kvatt til alþingiskosninga.
Ólalur Thors hafði verið
krýndur þinghöfðingi Gullbringu-
og Kjósarsýslu allt frá þvi hann
var kosinn á alþing i fyrsta skipti
og að sjálfsögðu var hann i fram-
boði fyrir Sjálfstæðisflokkinn.
Frambjóðandi Framsóknar var
Þórarinn Þórarinsson, ritstjóri
Timans. Framsókn var þá einn
islenzkra l'lokka i stjórnarand-
slöðu — vildi ekki væta sinar við-
kvæmu sundfitjar i „gumsinu”,
svo sem einn fremsti stjórnmála-
maður flokksins orðaði það á
þessum misserum, er verið var
að breyta yfirbragði fslands til
sjávar og sveita. Guðmundur t.
Guðmundsson, núverandi sendi-
herra i Stokkhólmi, var lram-
bjóðandi Alþýðuflokksins. Hann
var um þetta leyti sýslumaður i
Gullbringu- og Kjósarsýslu, en
sem kunnugt er þykir það góð
pólitisk vigstaða að hafa yfirvald
kjiirda'mis i Iramboði til Alþingis.
En enn var óráðið um fram-
hjóðanda Sósialistaflokksins, sem
átt hafði þó eiginlega hug-
myndina að Nýsköpunar-
stjórninni. ()g hver skyldi hreppa
það hnoss?
Mór helur verið sögð sú saga,
að Ólafur Thors hal'i komið að
máli við félaga Brynjólf Bjarna-
son, sem var menntamálaráð-
herra i rikisstjórninni, og sagt við
hann: Heyrðu Brynjólfur, getið
þið ekki boðið fram góðan komma
i Gullbringu- og Kjósarsýslu?
Brynjóllur virtislekki á stundinni
geta komið lyrir sig tagltækum
„góðum komma" i flokknum og
spurði Ólaf, hvort hann hefði
nokkurn sérstakan i huga. — Já,
sagði Ólafur, það er hann Sverrir
Kristjánsson sagnfræðingur,
hann mundi ég velja til framboðs,
ef ég mætti ráða. (NB. Hvort
þetta er saga eða þjóðsaga getur
Brynjólfur vinur minn einn borið
vitni um, en ég sel hana ekki
dýrar en ég keypti.)
Nú, en hvað sem þvi liður, þá
bar svo við, að Eggert Þor-
bjarnarson, framkvæmdastjóri
Sósialistaflokksins, kom að máli
við mig og sagði að ílokks-
forustan bæði mig um að fara i
framboð fyrir flokkinn i Gull-
bringu- og Kjósarsýslu.
Eg prjónaði eins og ólmur foli
og kvaðst aldrei mundu fara i
Iramboð i þvi kjördæmi né neinu
öðru, þótt falt væri. Flokks-
ritarinn laumaði þá aö mér þeirri
Ireistingu, að samkvæmt gerðum
útreikningum væru töluverðar
likur á, að ég yrði alþingismaður
— ef ég stæði mig vel! Þá fyrst
varð ég ókvæða viö: hégómleg
metorðagirnd min hefur staðið tii
ýmissa átta, en aldrei til dyranna
á þvi húsi sem snýr að Austurvelli
og þjóðhetjunni Jóni okkar
Sigurðssyni. En Flokkurinn gafst
ekki upp að heldur. Ég var ný-
giítur um þetta leyti og hleraði
það siðar, að talað hefði verið við
konu mina, Binu Kristjánsson, og
hún beðin að hafa áhrif á hinn
nývigða brúðguma i þá veru, að
hann tæki framboðinu. En jafnvel
forlölur hennar hrinu á mér eins
og vatn á gæs. Þá var loks
brugðið hinu breiða spjóti
Sósia lis ta f lokksi ns : Einari
Olgeirssyni. Hann bað m. g að
koma til sin og sagði m-ér að
flokknum væri það mikið i nvun að
ég færi i þetta framboð. Ég er nú
kominn á þann aldur að mér er
óhætt að ganga til opinberra
skrifta,og ég skal játa, að Einar
Olgeirsson var og er sá flokks-
félagi minn sem mér veitist
erfiðast að neita um bón, ef hann
telur eitthvað við liggja. Með
innilegum lunta tók ég hinn
beiska bikar og tæmdi i botn. Ég
gafst sem sagt hreinlega upp
l'yrir fortölur Einars Olgeirsson-
ar, og nú var hægt að auglýsa:
Sverrir Kristjánsson er i fram-
boði l'yrir Sósialistaflokkinn i
Gullbringu- og Kjósarsýslu
Bæði þá og siðar hef ég verið að
velta þvi fyrir mér, hvers vegna i
ósköpunum væri lagt svo mikið
kapp á að leggja þennan pólitiska
húskrossá mig: framboðið i Gull-
bringu- og Kjósarsýslu. Ég var
illa launaður framhaldsskóla-
kennari að atvinnu, sagn-
fræðingur að nafnbót, hneigður
fyrir sögugrúsk i tómstundum
minum, þegar ég þá ekki létti
mér upp viö áhyggjulaust svall
þeirrar tegundar, sem talið er
skylt mannlegri lifsgleði. Ég var,
að ég held, fremur trygglyndur
flokksmaður, en hafði lag á að
humma fram af mér daglega
pólitiska önn flokksstarfsins. Ég
var satt bezt að segja fremur illa
að mér i dagmálapólitikinni, og
þvi fann ég átakanlega til smæðar
minnar þegar ég átti að 'eika hið
vandasama hlutverk „góða
kommans” á þingmálafundum i
Gullbringu- og Kjósarsýslu.
En hitt þótti mér kynlegast að
Ólafur Thors skyldi nefna nafn
mitt þegar velja átti i framboð
pólitiskan andstæðing i hans eigin
kjördæmi. Ég held þó ég hafi
komizt snemma aö þvi, hvar fisk-
ur lá undir steini. Ólafur var auð-
vitað jafnöruggur i kjördæmi sinu
og erfðaprins i einvaldsriki. En
hann hafði nokkurn beyg af
Guðmundi t.Guðmundssyni. Hann
óttaðist að yfirvald Gullbringu-
og Kjósarsýslu mundi vegna að-
stöðu sinnar teygja til sin fleiri
atkvæði en góðu hófi gegndi og
rýra þannig sæmd Thorsætt-
arinnar. ólafur Thors vissi auð-
vitað hve kærleikurinn var heitur
með kommum og krötum og þvi
var það ætlun hans að fá komma i
framboð, er væri liklegur til að
tina nokkur atkvæði af kratanum.
Persónulega hafði Ólafur Thors
mikla skömm á Guðmundi í.
Guðmundssyni enda hef ég
sjaldan séð svo ólika karaktera:
Ólafur — gneistandi eldur,
Guðmundur 1. — grátt frá-
rennslisvatn.
Ég hygg að Ólafur Thors hafi
verið mikill mannþekkjari svo
sem titt er um menn sem um
langan aldur hafa siglt allan sjó
stjórnmálanna. En ég er hræddur
um að honum hafi brugðizt boga-
listin, er hann taldi mig liklegan
til að næla atkvæðum frá
Guömundur t. Guðmundur var á
margan hátt slyngur stjórnmála-
maður á sinu afskorna sviði:
innan marka sýslu og hrepps
synti hann léttum sporðaköstum
Sverrir
Kristjánsson
sagn-
fræðingur
skrifar
eins og gullfiskur i keri. Mér er
þvi nær að halda, að ég hafi ekki
náð einu einasta atkvæði frá
sýslumanni Gullbringu- og
Kjósarsýslu.
Svo var það að við Ólafur Thors
þekktumst fjarska litið persónu-
lega. Ég hitti hann i fyrsta skipti
strákur i skóla (ég held ég hafi
verið i 5. bekk). Ólafi hafði verið
boðið á fund i Framtiðinni og
ræddi að sjálfsögðu um stjórn-
mál; að visu var ég ekki orðinn
kommi i þann tið, en þó heitur i
andanum og þjarkaði við Ólaf
Thors um sósialisma af mikilli
kurteisi. Nokkrum árum siðar
hittumst við á fundi islenzkra
stúdenta i Kaupmannahöfn. t
gleðivimu fundarins drukkum við
dús úr sjálfri púnskollunni og
þótti þá sumum taka i hnúkana er
þeir litu auðvaldið og kommún -
ismann drekka dús úr sömu krús
Siðan minnist ég ekki að hafa
talað við Ólaf fyrr en við
mættumst frambjóðendur i kjör-
dæmi hans.
Fyrir stuttu var mér sögð sú
saga, að einn ágætur háembættis-
maður á tslandi hafi hringt i
lærðan fræðimann i Reykjavik og
spurt: Heyrðu góði, segðu mér:
hvar er Kjalarnesið? Þegar ég
var nú orðinn ábyrgur fram-
bjóðandi flokks mins lét ég það
verða mitt fyrsta verk að
rannsaka legu Gullbringu- og
Kjósarsýslu á landabréfi. Mér
leizt hreint ekki á útlit kjördæmis
mins og sýslu: löng og ólánleg og
einhvernveginn liðamótalaus.
Þegar ég ók siðar milli fundar-
staða fúll i skapi, flögraði það
stundum að mér, að eitthvert
ættarmót mætti merkja i vaxtar-
lagi sýslunnar og sýslumanns
hennar. Ég var ekki i nokkrum
vafa um, að sýslan mundi
launa yfirvaldi sin frænd-
semina.
Að efnahagslegri og félagslegri
gerð var Gullbringu- og Kjósar-
sýsla æði sundurleit: þarna var
stundaður sveitabúskapur land-
bænda, sem aldrei reru til fiskjar,
útvegsbændur, er stunduðu að
mestu sjóinn, en höfðu einnig
grasnyt og búpening, hreinir og
klárir útvegsmenn, er höfðu tölu-
verð umsvif og áttu fiskvinnslu-
stöðvar, sjómenn og verkamenn i
landi, sem áttu ekkert annað en
vinnuaflið. Kjördæmið var þvi
hlaðið miklum andstæðum,
Karitas Skarphéðinsdóttir
félagslegum og efnahagslegum.
Til hvers fjandans var verið að
setja fákunnandi bókabéus i
framboð i slikt kjördæmi? A
unglingsárum minum hafði ég
fengið nokkra nasasjón af sveita-
vinnu þegar ég barði mýrar-
þúfurnar á Sámsstöðum i Fljóts-
hlið hjá Klemenz bróður minum.
En þekking min á fiskveiðum og
sjávarfangi náði ekki lengra en til
færis og önguls og ég hafði aldrei
dregið bein úr sjó né fiskivatni.
Ég sannfærðist um að Sósialista-
flokkurinn hefði ekki getað valið
vesælli vitsmunaveru til fram-
boðs i þetta furðulega kjördæmi
en Sverri Kristjánsson.
Þrátt fyrir allt bætti ég þó að
minnsta kosti spönn við pólitiska
lifsreynslu mina. 1 tveimur
sjávarplássum var rætt af mikl-
um hita um vissar tegundir æðri
veiðarfæra.Ég botnaði ekki neitt i
neinu og hafði vit á að leiða þetta
viðkvæma hagsmunamál sjávar-
útvegsins algerlega hjá mér. 1
öðru sjávarplássinu fordæmdu
menn þessa tegund veiðarfæra og
frambjóðandi Alþýðuflokksins
hét þvi af miklum alvöruþunga,
að ef háttvirtir kjósendur vildu
gera sér þá sæmd að kjósa sig á
þing þá skyldi ekki standa á sér
né flokki sinum að kippa þessu i
lag og banna notkun svo gjör-
spilltra veiðarfæra.
En i hinu sjávarplássinu brá
svo við, að þar vildu menn óðir og
uppvægir nota til hins ýtrasta þau
veiðarfæri, sem bannsungin
höfðu verið á fyrri fundinum.
Frambjóðandi Alþýðuflokksins,
Guðmundur I. sýslumaður, tók
þessari kröfu af skilningi og góð-
vild. Ef háttvirtir kjósendur vildu
Gömul minning
gera sér þann sóma að kjósa sig á
þing þá skyldi hann og flokkur
hans vinna að þvi með oddi og
eggju að efla gengi þessa veiðar-
færis.
Ég þarf auðvitað ekki að taka
það fram, að ég skildi ekki hót i
tæknilegri hlið þessa hitamáls.
En eitt fór ég að skilja: hve vitt
var til veggja i hjarta Guðmund-
ar I. sýslumanns og fram-
bjóðanda Alþýðuflokksins. Hann
gat auðveldlega smeygt allri
Gullbringu og Kjósarsýslu inn i
þetta slóra hjarta og þurfti ekki
cinu sinni að óttast hina frægu
kransæðastiflu. Og þá fór ég að
botna dálitið i stjórnmálasnilli
sýslumannsins: hér stóð ég and-
spænis hreppapólitikusi islenzk-
um á heimsmælikvarða. A þess-
um árum var heimsmælikvarðinn
enn ekki orðið tungutamur
tslendingum. A vorum dögum
notum við sem kunnugt er ekki
aðra mælistiku, jafnvel ekki þó
við séum bara að sniða óbreytta
Álafossvoð.
Framboðsfundirnir, 11 að tölu,
þumlunguðust áfram hægt og
letilega eins og kúgdrepin klyfja-
lest. F’undunum var komið svo
fyrir, að fyrst héldu allir fram-
bjóðendur frumræður sinar, siðan
voru haldnar að þvi er mig minnir
þrjár rifrildisræður, þar sem
hver reyndi að ná sér kirfilega
niður á andstæðingnum, siðan var
fundi slitið. Alltaf voru þetta
sömu ræðurnar, kannski einstaka
sinnum með smávægilegum
orðabreytingum — sama tuggan
ellefu sinnum. Við vorum orðnir
pólitisk jórturdýr. Einu sinni
gerðist það milli funda, að við
drukkum allir kaffi á einhverjum
bæ á Suðurnesjum. Ég hóf þá
máls á þvi, hvort þetta fyrir-
komulag framboðsfunda væri
ekki orðið með öllu úrelt. Ég
stakk upp á þvi, hvort ekki væri
hægt að koma þessu öllu i ný-
tizkulegra horf svo sem eins og
svona: hver frambjóðandi skyldi
tala allar ræðurnar inn á plötu og
yrðum við að sjálfsögðu að gera
þetta sameiginlega i Reykjavik.
Þessu næst skyldum við skjóta
saman i stóran viðhengisvagn
með járnrimlum og traustan
vörubil lil dráttar. Ef viö vildum
tengja saman germanska
fornaldarhefð og tóntækni nú-
timans mætti láta tvo hæggenga
uxa draga vagninn, helzt hvita að
lit, svo sem eitt tákn um sakleysi
frambjóðenda og einlægni.
Klæðaburði frambjóðenda i
rimlavagninum skyldi haga eftir
árstiðum: á heitum dögum i vor-
kosningum skyldu fram-
bjóðendur vera léttklæddir^ jafn-
vel i sundfötum ef svo bæri undir,
en i haustkosningum skyldu menn
klæðast islenzkri ull, vetrar-
frakka og óveðurstreflum. Með
þessum hætti mundi margt
vinnast: létta erfiði fram-
bjóðenda og laða að miklu l'leiri
kjósendur að hlýða og horfa á
þingfulltrúael'ni kjördæm isins
þar sem þeir sætu i járnrimla-
vagninum með plötuspilarann á
milli sin. Ég var töluvert
hróðugur af þessari tillögu minni,
en hún léll sýnilega meðal þyrna,
framboðskollegar minir voru vist
allir fremur konservativir i þessu
efni og vildu ekki rjúfa gamla
hefð islenzkra þingmálafunda.
En áfram hélt timinn að liða
silalega.og einn dag stöndum við
frambjóðendurnir i Garðinum á
Álftanesi. Það var liundi fram-
boðsfundur okkar, aðeins einn
fundur enn eftir og ég hlakkaði til
loka þessarar pislargöngu eins og
litið barn til jólanna.
Fundurinn var haldinn i einni
kennslustolu barnaskólans og var
vel sóttur. Einhver framámaður
sveitarinnar stjórnaði fundinum
og gerði það með mestu prýði.
Röð ræðumannanna var þessi:
Ólafur Thors, Guðmundur 1.
Guðmundsson, Þórarinn Þórar-
insson, Sverrir Kristjánsson. Við
vorum allir fremur léttir i skapi,
enda farnir að kunna ræðurnar
nokkurnvegin utanbókar eins og
börn til spurninga, og komið að
fermingu.
Það var jafnan siður á sam-
komunum, að fundarstjóri spurði
háttvirta kjósendur hvort enginn
þeirra vildi taka til máls. Ég
minnist þess ekki, að kjósendur
hafi neytt þessa lýðræðisréttar
sins á fyrri fundum. En nú bar
nýrra við. Fundarstjórinn bauð
kjósendum orðið, þegar komið
var að siðustu ræðulotu okkar
frambjóðendanna. A aftasta bekk
við austurenda1 skólastofunnar
sat kona ein. Hún ris á fætur og
biður um orðið. Við fram-
bjóðendurnir sátum allir i röð
hægra megin við pontuna eða
kennaraborðið og höfðum lágt
borð fyrir framan okkur til að
geta krotað athugasemdir og
minnisgreinar. Þegar konan bað
um orðið var ekki laust við að
léttur rafstraumur færi um okkur
frambjóðendurna þar sem við
sátum hlið við hlið á bekknum.
Mér fannst við ekki ólikir saka-
mönnum gripnum fyrir smá-
hnupl. Auðsætt var, að fundar-
stjóri bar ekki kennsl á konu
þessa. Áður en hún gekk upp að
pontunni vinstra megin tók hún af
sér glitofið kasmirsjal og braut
það saman i sinar eðlilegu
iellingar. Fundarstjóri bað hana
að segja til nafns sins. Hún
svaraði: Ég heiti Karitas Skarp-
héðinsdóttir. Enginn okkar fram-
bjóðenda kannaðist við nafnið,
svo var einnig um fundarstjórann
og aðra kjósendur i barnaskóla-
stofunni, að þvi er mér virtist.
Mér varð starsýnt á konuna.
Hún var klædd i skart. Skúfur
skotthúfunnar féll meö þokka
fram á aðra öxlina, fyrir ofan
skúfinn var gullhólkur. Svört
silkitreyja, upphluturinn féll fast
að grönnu mittinu, silfur-
millurnar glitruðu i birtunni sem
lagði inn um gluggana. Hún var
tæplega meðalkona á hæð miðað
við vöxt islenzkra kvenna af
hennar kynslóð, en mér virtist
hún vera einhversstaðar á milli
fimmtugs og sextugs. Andlitið
fritt, hárið mikið og vel snyrt i
fléttum, hnarreist var hún og
upplitsdjörf. Hún leit rétt i svip
yfir kjósendahjörðina, siðan
nokkuð fastar á okkur sak-
borningana á frambjóðenda-
bekknum, og mér sýndist ekki
betur en það brygði fyrir léttri
fyrirlitningu i augnaráðinu,
þegar hún horfði á okkur. Hún
beiiti listrænni þögn um stund
eins og æfð leikkona. Siðan hóf
hún mál sitt.
Það duldist engum, að hér
talaði ekki viðvaningur. Oröin
spruttu óhikuð af vörum hennar,
setningarnar felldar í fast mót,
tungutakið eins og þegar
islenzkan er tærust, með ilm af
innbornu blómgresi.
KaritasSkarphéðinsdóttir beindi
orðum sinum eingöngu að okkur
lrambjoðendum og háfði ekki af
okkur augun meðan hún talaði,
fasteygð, og upphóf ræðu sina:
Karitas: Það mál sem ég ætla að
ræða hér á þessum stað er sjálf-
stæðismálið. Hún þagnaði litið
Framhald á 12. siðu.
„Aðeins einn frambjóðendanna brosti ekki — Svcrrir Kristjánsson,
fulltrúi Sósialistaflokksins. Hann sal yzt á bckknum, hljóður og hugsi,
kannski hefur hann þá stundina borið sama áhyggjusvipinn og er á
hinni frægu höggmynd franska listamannsins Rodins,Hugsuðinum”. —
Mynd: llugsuður Uodins.
„Eg sá ekki betur cn að harðsvíraðir vinmenn meðal kjósendanna
viknuðu litið eitt við orð Ólafs Thors”. — Mynd: Ólafur Thors.
„Honum lá ekki sérlega hátt rómur, hvessti röddina aldrei, hún var Ijúf
og mild, hin þjálfaða rödd prókúristans I réttarsal, dálltið Ismeygileg”.
— Mynd: Guðmundur 1. Guðmundsson.
„Háttvirtir kjósendur Gullbringu-og Kjósarsýslu, ef þiö viljið stuðla að
þingsetu minni mun Framsóknarflokkurinn berjast incö oddi og eggju
fyrir þeim kröfum sem fram voru bornar i hinni snjöllu og ágætu ræðu
Karitasar Skarphéðinsdóttur”. — Mynd: Þórarinn Þórarinsson.
„Eg tók ekki þátt i þessum pólitisku ástaratlotum”. —Mynd: Svcrrir
Kristjánsson, greinarhöfundurinn.