Þjóðviljinn - 23.03.1975, Qupperneq 22

22 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 23. marz 1975.
Bókmenntir
Framhald af bls 8.
dráttarlausa einkunn. En eru þær
dæmi um einhverja ákveðna þró-
un, tilhneigingu að minnsta kosti?
Liklega. Islensk nútimaljóðagerð
er mjög þjálfuð i að túlka ýmisleg
einkamál og samskipti við nátt-
úruna, þar stendur hverjum ný-
liða til boða vel ræktaður mynd-
heimur með greiðum, troðnum
slóðum. Þeir nýliðar sem að ofan
var getið eiga það hinsvegar
sammerkt með mörgum öðrum,
að þeir fást við einkum að pæla i
veruleika mannlegs félags, póli-
tiskum veruleika i allbreiðri
merkingu og nota til þess fyrst og
fremst staðreyndir mannheima,
samfélags, með nokkurri tilvisun
til sögu og bókmenntaminna.
A.B.
Ágúst
Framhald af bls. 3.
— Þetta eru bara kofar. Vegg-
irnir eru úr leir, það er að segja
leirteningum, sem búnir eru
þannig til að vatni er hellt i
leirinn, sem tekinn er úr jarð-
veginum hvar sem er, og
teningarnir siðan hnoðaðir. Og
þökin eru úr strái. Menn virðast
keppa að þvi að fá bárujárns
þök á kofana, og er svo að sjá
að þeir þyki meiri búmenn sem
geta komið sér upp sliku þaki yfir
höfuðið. Og einhver mesti
lúxusinn hjá þeim er að geta veitt
sér útvarp. Það sá maður viða i
kofunum hjá þeim.
— Hvernig eru lifskjörin?
— Kaupgetan er ákaflega litil,
kaupið lágt. Ég vissi að hámarks-
kaup þjónanna, sem unnu á hótel-
inu hjá Spies, var þrjú dallassi á
dag, en dallassi er heitið, sem
gambar hafa á mynt sinni. Eitt
dallassi mun samsvara hundrað
krónum islenskum, eða þar um
bil.
— Þú sagðir aðþeir væru mikið
fyrir bárujárn i þvisa landi.
— Já, og það sem mér fannst
ljótast þarna voru þessar báru-
járnsgirðingar, sem eru um allt.
Þær eru : kringum hús, garða,
akra og svo framvegis. Þeir
rækta margt, ekki sist ávexti, og
af trjágróðri ber mest á pálmum.
Þeir eru mjög fimir að klifra upp i
pálmana eftir hnetum, bregða
utan um sig reipi og þjóta svo upp
stofnana eins og elding. Allskonar
hnetur eru þarna mikil fram-
leiðslugrein, liklega sú mesta, og
laukrækt hefur aukist mikið. En
heldur eru jarðræktaraðferðirnar
frumstæðar. Við sáum að þeir
voru með trékvislar og spaða
að pæla i matjurtagörðunum og
börðu sundur leirkögglana með
hnalli. Jarðvegurinn þarna er
mjög leirborinn .
Allt
verra í Senegal
— Komuð þið nokkuð til
nágrannalandanna?
— Já, við fórum suður yfir
landamærin inn i Senegal, allt að
landamærum Gineu-Bissá. I
Senegal er franska opinberamál
;ið og eina Evrópumálið, sem
fólk skilur eitthvað i þar. Mér
fannst allt miklu fátæklegra þar
en I Gambiu, vegirnir verri, og
kofarnir sóðalegir og verri
umgengni á allan hátt. Hús-
búnaður i kofunum i Senegal var
áberandi fátæklegri en i Gambiu.
I Gambiu hafa menn yfirleitt góð
rúm i kofunum, en i Senegal er
viðast látið duga að liggja á
strámottum, sem breiddar eru á
gólfin.
— Hvernig er höfuðborgin i
Gambiu, Bathurst eöa Banjól?
— Þar ægir saman nýja
timanum og þeim gamla. Mikill
hluti borgarinnar er kofar, en
aðalgöturnar með meiri svip nýja
timans, stærri byggingar og svo-
leiðis. Skólahaldið virðist vera að
komast i nokkuð gott horf i land-
inu: að minnsta kosti sáum við að
þeir voru að reisa bæði barna- og
gagnfræðaskóla i Banjól. Það er
að minnsta kosti gott miðað við
ástandið i þeim málum sums-
staðar annarsstaðar. Vegirnir
eru heldur ekki sem verstir, að
minnsta kosti miklu skárri en i
Senegal, en þar eru þeir ennþá
verri en'hjá okkur úti á landi.
— Hvernig var landið, það sem
þið sáuö af þvi? Allsstaðar
skógur?
— Allsstaðar skógur og slétt-
lendi. Eyðimörk tekur við þegar
maður kemur innar i landið, en
við fórum ekki þangað. Ströndin
er sandströnd, og sandurinn
gulur, þó dekkri en á Sahara. Þar
er sandurinn mjög ljós, heið-
gulur. Það sá ég þegar flogið var
yfir Spænsku Sahara.
Verö fyrr étinn
hér en þar
— Hvernig var veðrið?
— Það var stöðugt sólskin, eins
og er alltaf þarna um þetta leyti.
Regntiminn byrjar i mai og er
þetta þrir til fjórir mánuðir. Mest
rignir i júli og ágúst. Aðeins einn
daginn, sem við vorum þarna,
var himinn dálitið skýjaður fram
að hádegi, og þegar létti til varð
það langheitasti dagurinn. Þá fór
hitinn upp i þrjátiu stig. Annars
var hitinn heldur jafn, tuttugu og
sjö-átta stig á daginn.
— Og þér var ekki ómótt?
— Ég læt það allt vera, það
gerði golan frá hafinu. Ég man að
okkur þótti svalt úti við hafið,
þegar við komum út að þvi innan
úr landi. Inni i skóginum er miklu
heitara og enginn kaldi.
— En er skógurinn ekki svo hár
og þéttur að þar inni sé dimmt og
svalt?
— Nei, hann er óviða svo
hávaxinn. Þarna er geysimikið
um pálma, en þeir vaxa ekki
mjög þétt.
— Hvað kom þér mest á óvart?
— Mér kom mest á óvart fólkið.
Aður en ég fór var margbúið að
segja við mig: þú verður étinn.
En ég segi það, að ég hugsa að ég
verði fyrr étinn hérna heima hjá
okkur en þarna i Gambiu. Þetta
er ósköp elskulegt og vingjarnlegt
fólk, og ekkert ómyndarlegt.
Þegar maður kemur til Senegals,
sér maður að þar er strax annar
kynstofn, fólkið mikið ófriðara og
ekki nærri eins snyrtilegt.
Gangverðið á
óspjölluðum
meyjum
Nú, svo voru auðvitað ýmsir
siðir, sem komu okkur ókunnug
lega fyrir sjónir. Nú er kvenna-
ár, en ég er nú hræddur um að það
sé litið kvennaár i henni Gambiu
eða þar suður frá. Konur eru
þarna ennþá keyptar eins og hver
önnur eign og ákveðið verðlag á
þeim eins og öðru. Algengasta
verðið á óspjölluðum meyjum er
þetta tvö hundruð dallassi, eða
tuttugu þúsund krónur, og hafi
menn ekki peninga handbæra, er
hægt að borga með nautgripum.
Nautpeningur er kannski öllu
algengari gjaldmiðill i landinu en
peningar.
— Er það helsti búpeningurinn
þarna?
— Aðallega nautgripir, fátt af
hinu það sem maður sá, bæði
svinum, kindum og geitum, en
hinsvegar var þarna allsstaðar
mikið af hænsnum. Ég veit ekki
hvort þeir nytja nautpeninginn
mikið til mjólkur: kálfarnir
ganga mikið undir. En þeir ala
nautgripina til slátrunar og hafa
þá mikið til dráttar, það er að
segja nautin. Búpeningurinn
þarna er talsvert ólikur okkar
gripum, nautgripaky nið
smávaxið, ullin á sauðfénu tog-
laus og dindillinn mjór og langur.
En eitt er likt með þeim og okk-
kindum: jarmurinn. Röddin
þeirra er sú sama, hvort heldur er
á tslandi eða I Gambiu.
Konur
vegamálastjórans
— Svo við höldum áfram að
tala um kvenfólkið, af tilefni
kvennaársins. Tiðkast fjölkvæni?
— Við heimsóttum þarna einn
höfðingja, vegarnálastjóra
Gambiu. Sonur hans var leið-
sögumaður hjá okkur, og hann
bauð okkur svo heim til sin. Þetta
er stórt og myndarlegt hús. Vega-
málastjórinr. á tvær konur, og
þegar við komum heim að húsinu,
sátu þær fyrir dyrum úti og voru
að greiða hvor annarri.
Samkomulagið sýndist sem sagt
vera hið ágætasta. En það sem
mér fannst frumstæðast af öllu á
þeim bæ var eldhúsið. Það var
ekkert annað en þrir steinar á
miðju gólfi, pottar tveir og svo-
litill kubbahlaði. Hlóðaeldhús
sem sagt. Við vórum að segja það
okkar á milli á eftir, islending-
arnir, að eldhúsinnréttingin hjá
vegamálastjóranum okkar, hún
hlyti nú að vera eitthvað veglegri
en þetta.
Að öðru leyti var húsið sæmi-
lega búið og rúmgott. Og rúmin
voru góð. Það mun vera siður
þarna að þegar þú eignast konu,
áttu að gera það sem þú getur til
að gefa henni gott rúm. Það er
mikið lagt upp úr þvi, og skiptir
minna máli þótt allt annað vanti.
Þetta var geysimikið hús og stór
garður i kring, girtur með málmi
úr tunnum utan af malbiki, sem
höfðu verið flattar út.
„Fast þeir
sóttu sjóinn...”
— Stunda menn ekki sjóinn
þarna við ströndina?
— Jú, fiskveiðar eru þar mikill
atvinnuvegur og fiskur mikil-
vægur liður i fæði fólks. Þetta er
allt annar fiskur en við þekkjum,
en algengasta tegundin er ekki
ólik keilu. Annar fiskur þarna er
töluvert likur laxi, og er hann
helmingi dýrari en nokkur annar
fiskur. Yfirleitt er fiskurinn
smár, og hræddur er ég um að
trillukörlunum okkar hefði þótt
aflinn litill. Fiskimennirnir
þóttust góðir ef þeir fengu fimm
dallassi fyrir dagsaflann. Það
mundu vera eitthvað fimm
hundruð krónur islenskar.
Bátarnir eru trjástofnar, sem
holaðir eru innan og svo bætt
einum — tveimur borðum ofan á.
Yfirleitt róa þeir einir á báti og
aðeins einstaka maður var orðinn
svo stöndugur að hann hefði
fengið sér utanborðsmótor. Ára-
lagið hjá þeim er lika allt öðruvisi
en hjá okkur, þvi að þeir róa með
einni ár, paðla eins og indiánar.
Þeir hafa lika segl, en fara yfir-
leitt ekki langt út, sjaldan lengra
en svo að þeir séu i sjónmáli frá
landi. Veiðarfærin eru nær ein-
göngu handfæri, nema hvað
stærri bátarnir eru með net.
— Hvernig er verðlagið?
— Allt innflutt er dýrt þarna
mjög, iðnaður enginn, eða varla
hægt að segja að landsmenn séu
komnir af heimilisiðnaðarstiginu.
Ég kom á nokkuð stórt verkstæði i
Banjól, þar sem þeir voru með
ýmsan iðnað, bjuggu til töskur úr
krókódilaskinni og veski úr
slönguskinni. Þeir sátu þar við
vinnuna uppi á borðunum, innan
um allt draslið. Voru bara með
nálar og önnur handverkfæri. Við
komum i bátasmiðastöð i Banjól,
þar sem þeir smiða bátana, sem
notaðir eru við fiskveiðarnar. Þar
bjuggu þeir þetta til með öxum og
höfðu ekki önnur verkfæri, svo
teljandi sé.
— Kynntust þið eitthvað
skemmtanalifi landsmanna?
— Við sáum sitt af hverju af
þvi. Við komum til dæmis á stað i
Senegal, þar sem einhver hátið
var að hefjast. Þeir voru nýbúnir
að skera belju i hátiðamatinn og
dönsuðu kringum nýskorinn
skrokkinn við undirleik á
ásláttarhljóðfæri og trumbur
aðallega. Ég var mest hissa á þvi
hve takturinn var fastur. Það var
enginn hávaði út I loftið. Þetta
virtist nokkuð skylt nýjustu döns-
unum hér norður frá.
— Hvernig komu þér lifskjör
almennings fyrir sjónir?
— Það er alveg ákveðið ein
stétt, sem hefur stórkostlega bætt
sinn hag með vaxandi túrisma, en
það eru gleðikonurnar. En af
vinnandi stéttum held ég að þær
séu þær einu, sem fengið hafa ein-
hverjar kjarabætur þar I landi.
Hinsvegar er áberandi munur á
kjörum yfirstéttarinnar, stjórn-
arembættismanna og þessháttar
pótintáta, og alþýðunnar.
Embættismennirnir eiga lúxus-
bila og tvær eða þrjár konur, en
almúgamenn mega þakka fyrir ef
þeir eiga fyrir einni.
—db
Útvarpserindi
Framhald af bls. 9.
um þessi efni langt aftur i timann
bæöi hér innanlands og erlendis.
Greinargerð hennar með frum-
varpinu er rúmlega 250 blaðsiðna
verk, og eru i henni ágrip af inn-
lendri og erlendri löggjöf um
samsvarandi mál, ásamt töflum, |
linuritum og niðurstöðum úr
rannsóknum nefndarinnar. Þetta
rit var gefið út af heilbrigðisráðu-
neytinu 1973 og ætti að vera auð-
velt fyrir þá, sem vilja kynna sér
þetta mál, að nálgast ritið þar.
Engin umræða um
breytingarnar
Með tilliti til mikilvægis frum-
varpsins var það óneitanlega
slæmt, að alþingi skyldi ekki
ljúka afgreiðslu þess á liðnu ári,
en verra er til þess að vita, að nú
er frumvarpið að rúlla steinþegj-
andi og hljóðalaust gegnum þing-
ið, eftir að gerðar hafa verið á þvi
stórfelldar breytingar.
Um þær breytingar hefur engin
opinber umræða farið fram, og ó-
neitanlega læðist að manni sá
grunur, að það sé með ráðum
gert, I þeim tilgangi að vekja ekki
upp á ný þá ólgu, sem menn muna
eftir frá fyrri umræðunni.
Vissulega hefur vindinn hægt
og öldur stillt á þessu rúma ári
sem liðið er frá þvi að þessi mál
voru I brennidepli hér, og þvi hafa
kannski loks skapast þær aðstæð-
ur, að unnt sé að hefja þá umræðu
að nýju, og það af meiri skynsemi
og raunsæi en þá fyrri.
Enda er ekki seinna vænna, þvi
vel má búast við þvi að endanleg
afgreiðsla alþingis fari fram nú á
næstu vikum.
Ég vil nú gera stuttlega grein
fyrir þeim breytingum sem gerð-
ar hafa verið á upphaflega frum-
varpinu og ég tel mikla afturför
og skaðlega.
I fyrsta lagi hlýtur sú breyting
að teljast veigamikil, að kynferð-
isfræðsla i skólum er tekin út úr
almennu námsefni i heilsufræði
og liffræði og falin skólalækni ein-
um. Markmiðið hlýtur að vera að
slik fræðsla, sem er varnaðar-
starf fyrst og fremst, nái til sem
flestra. Kynlíf er enginn sjúk-
dómur, sem læknar einir geta
leiðbeint um. Aðrir starfshópar,
svo sem ljósmæður, hjúkrunar-
fólk, félagsráðgjafar og kennarar
eru fullfærir um að veita fræðslu i
þessum efnum. Þessi breyting
sýnir vanmat á hæfni kennara til
að annast almenna fræðslu I skól-
um landsins og er furðuleg af-
staða.
Annað breytingaratriði, sem ég
vil taka til varðar fóstureyðingar
og ákvarðanarétt varðandi slikar
aðgerðir, en það var, eins og
menn muna mesta deiluefnið I
umræðunni fyrir ári.
Sú breyting hefur sem sagt ver-
iö gerð, að I fyrsta lagi skuli kon-
an sjálf enga ákvörðun mega taka
varðandi fóstureyðingu. Það
ákvörðunarvald á að liggja hjá 2
læknum, eða lækni og félagsráð-
gjafa. Samþykki alþingi þessa
breytingu á 9. grein upphaflega
frumvarpsins, þýðir það i' raun ó-
breytt ástand i fóstureyðingamál-
um hérlendis. Kona, sem þarf á
slikri aðgerð að halda, og ein
hlýtur að taka afleiðingunum af,
á enn sem fyrr að eiga allt sitt að
Sækja undir almætti embættis-
manna.
Þar að auki er i þessum nýja
búningi laganna enn einni eða
raunar tveimur embættismanna-
nefndum skotið inn i þessa á-
kvarðanatöku. Sú fyrri er stjórn
sjúkrahúss. Gert er ráð fyrir, að
sjúkrahússtjórn geti neitað að
framkvæma fóstureyðingu, jafn-
vel þótt leyfi tveggja lækna eða
læknis og félagsráðgjafa liggi
fyrir. Skal þá ekkert annað
sjúkrahús mega framkvæma að-
gerðina, nema að undangengnum
úrskurði sérskipaðrar nefndar,
sem slik mál annist.
Hér á sem sagt, að bæta gráu
ofan á svart og stiga skrefin aft-
urábak. Afram skal ákvörðunar-
takan i þessum þýðingarmiklu
málum heyra embættismanna-
kerfinu til. En hver á að bera á-
byrgðina, ef embættismennirnir
sinna ekki starfsskyldum sinum,
eins og dæmin sanna? Hver á að
taka afleiðingunum? Auðvitað
konan, og enginn nema konan.
Krafa samtfmans er sú, að á-
kvörðunin sé hjá þeim, sem á-
byrgðina hefur, og afleiðingunum
tekur, hjá konunni sjálfri I þessu
tileflli.
Það er um þetta, sem málið
snýst. Hér er ekki um það að
ræða, hvort fóstureyðingar skuli
leyfðar og framkvæmdar á lög-
legan hátt við bestu heilbrigðis-
skilyrði. Slikt hefur þegar verið I
lögum frá árinu 1935. Hér er um
það eitt að ræða hver skuli taka á-
kvörðun um framkvæmd slikrar
aðgerðar.
Þess vegna Krefjumst við konur
þess, að 9. grein upphaflega
frumvarpsins standi óbreytt, en
þar segir, að kona skuli sjálfráð
um það innan 12 vikna meðgöngu,
hvort hún gengst undir löglega
fóstureyðingaraðgerð eða ekki.
Það er siðleysi af öðrum, hvort
heldur eru læknar, prestar, eða
félagsráðgjafar að krefjast þess
að fá að taka slikar ákvarðanir
fyrir konu.
Samkvæmt islenskum lögum er
hver islenskur þegn sjálfráða við
16 ára aldur. Þar er engin undan-
tekning gerð um konur, heldur
ekki vanfærar konur.
Við krefjumst þess, að kona,
sem telur sig þarfnast fórtureyð-
ingar, skuli leita læknis og tjá
honum vilja sinn og vanda. Einn-
ig skal hún eiga viðtal við félags-
ráðgjafa eða sálfræðing. Þessir
embættismenn eiga samkvæmt
upphaflega frumvarpinu að gera
konunni ljósa þá áhættu og eftir-
köst, bæði likamleg og andleg,
sem slikri aðgerð fylgja. Þeir
eiga einnig að veita konunni upp-
lýsingar um alla þá aðstoð, sem
hún félagslega getur fengið, til
þess að eiga sitt barn og verða þvi
móðir.
Þvi góðir hlustendur, við konur
viljum ekki meira af ólöglegum
og hættulegum fóstureyðingum.
Það er ekkert launungarmál, að
slikar aðgerðir hafa verið fram-
kvæmdar hér á landi árum sam-
an. íslenskar konur eru þó svo
heppnar, að venjulega eru það
læknar, sem slikar aðgerðir
framkvæma, en ekki kuklarar
eins og algengt er erlendk.
Samt sem áður, er slik. aðgerð
stórhættuleg, og þeim mun frem-
ur sem hún á undanförnum árum
hefur verið fólgin i þvi einu að
framkalla fósturlát.
Þær eru ekki ófáar Islensku
konurnar, sem beðið hafa milli
vonar og ótta dögum saman, fyrst
eftir þvi hvort tfðir hæfust, siðan
eftir úrskurði læknis, og svo að
lokum hefst pislarganga þessara
kvenna, sem niðurbrotnar ganga
manna á milli, betlandi um að-
stoð og bjóðandi fé, sem þær
verða kannski að kosta öðru eins
til að útvega sér.
En afleiðingar þess, ef eitthvað
ber út af, eru hrikalegar. Þvi að
ef eitthvað ber út af eftir ólöglegt
athæfi, þorir konan ekki að leita
læknis, jafnvel ekki þess læknis
sem aðgerðina framkvæmdi.
Fremur liggur hún I rúminu eða
pinir sig til að sinna starfa sínum,
allt þar til hún dettur niður, —
meðvitundarlaus af blóðleysi og
þá fyrst fer hún á sjúkrahús, en i
sjúkrabil i þetta skipti.
Þaö er heldur ekkert laun-
ungarmál að slikum aðgerðum
hefur fækkað hér á landi á undan-
fömum árum vegna þess hversu
hættulegar og torsóttar þær eru,
en einkum vegna þess, hversu
auðvelt það er fyrir konu að fá
löglega fóstureyðingu fram-
kvæmda erlendis, — með einu
skilyrði þó, — að hún hafi næga
peninga.
Konur hafa alltaf sjálfar tekið
ákvörðun um ólöglega fóstureyð-
ingu, og munu alltaf gera. Það er
aðeins, ef aðgerðin er lögleg og
framkvæmd á hættuminni hátt,
sem konan skal ekki fá að hafa á-
kvörðunarvaldið, — en ábyrgðina
hefur h> n alltaf haft og mun alltaf
hafa.
Fóstureyðing er neyðarúrræði
sérhverrar konu. Slikt gerir engin
kona að gamni sinu. Þetta vitum
viö konur manna best, og þvi ekki
að láta það heyrast?
Heimildir:
Lög nr. 38 1935
Lög nr. 16 1938.
Rit Heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytisins nr. 4 1973,
Fóstureyðingar og ófrjósemisað-
gerðir, nefndarálit, greinargerð
og frumvarp til nýrra laga, lagt
fram á alþingi 1973.
Frv. til laga um ráðgjöf og
fræðslu varðandi kynlif og barn-
eignir, fóstureyðingar og ófrjó-
semisaðgerðir ásamt greinargerð
um efni frv. og breytingar frá
upphaflegri gerð, lagt fram á al-
þingi 1974.
Dómur hæstaréttar frá 26. feb.
1975 i máli nr. 37 1973: Stjórnar-
nefnd rikisspitalanna, heilbrigð-
ismálaráðherra og fjármálaráð-
herra fh. rikissjóðs gegn hjónun-
um K. og M. sjálfum vegna ólög-
ráða sonar þeirra. S.
Sérálit Einars Arnalds hæsta-
réttardómara.