Þjóðviljinn - 16.11.1975, Qupperneq 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 16. nóvembcr 1975.
ÁRNI BERGMANN
SKRIFAR
360 vandarhögg: við vitum hvaða refsingum þeir sættu, um mataræði
þeirra....
Haustskip heitir bók eftir Björn
Th. Björnsson sem var að koma
út i vikunni. Hún er kölluð heim-
ildasaga og er það réttnefni: þar
er eftir heimildum sögð mikil
saga af fjölda fólks sem lenti i
grimmdarlegri og um leið duttl-
ungafullri kvörn réttvisinnar á
Islandi um miðja átjándu öld.
Lesanda er boðið upp á að vera
viðstaddur þegar strangir dómar
eru kveðnir upp yfir snauðum
mönnum, einatt fyrir smáhnupl
eða óæskilegar barnaeignir, hann
sér þá brennimerkta, einstaka
sinnum klipna með glóandi töng-
um, stundum hengda hér heima.
Eða þá hann fylgist með þvi
hvernig sýslumenn koma þeim
með erfiðismunum til flutnings á
Islandsskipum með sifelldu pexi
við kaupmenn og krúnuna hver
eigi að borga reikninginn. Við
sjáum þá koma til Hafnar þar
sem þeir eru hýddir og settir i
Stokkhúsið eða önnur fangelsi,
fylgjumst með þeim i slaverii þvi
sem oftast lauk með skjótum við-
skiinaði við djöfullega æfi. Timi
sögunnar er 1745—1763, en þá eru
tólf islenskir refsifangar leystir
úr haldi i Kaupmannahöfn og
sendir til Finnmerkur, eins og
siðar mun að vikið.
Um þetta fólk hefur Björn Th
Björnsson safnað heimildum af
mikilli kostgæfni og mun hafa
fundið margt sem aðrir hafa látið
sér sjást yfir. Hann gerir sögu úr
heimildum þessum, visar óspart
til þeirra, tengir saman, gerir og
af þeim aldarfarslýsingu og tekur
sér öðru hvoru skáldaleyfi, en þó
langmest innan ramma þess sem
skjöl leyfa. Hann hefur og við
gerð bókarinnar bersýnilega
mjög hugann viö hinar æsilegu
þverstæður timans — annarsveg-
ar mannleg eymd eins og mest
má vera, hinsvegar sjálfbirging-
ur munaðar og valdhroka.
Týnda þjóöin
I viðtali við höfundinn var fyrst
vikið að þeim kafla bókarinnar
sem heitir „þjóðin týnda” — þar
er frá þvi skýrt, að þessi mikli
fjöldi islenskra manna og kvenna
sem dæmdur er til þrælkunar i
fangelsum Kaupmannahafnar
(oftast ævilangt) hafi einhvern-
veginn horfið úr sjónmáli jafnt
sem áhyggju bæði fræðimanna,
islenskra stúdenta og annarra
samtiðarmanna þrælanna i Höfn,
og svo þeirra sýslumanna, sem
vissu varla hvert þeir voru að
dæma fólkið, þvi þeirhéldu áfram
að senda það á „Brimarhólm”
löngu eftir að það fangelsi var
niður lagt.
— Já, hér er um svo marga
menn að ræða, segir Björn, — að
þeir gætu hæglega verið forfeður
allra islendinga sem nú lifa. En ef
ég fer i þessar vönduðu ættartölur
og æviskrár sem við eigum fullt
af, þá er það hrein undantekning
ef ég finn þessa menn eða börn
þeirra, enda þótt ljóst sé af skjöl-
um að margir þeirra hafa skilið
eftir sig heima barnahóp. bað er
eins liklegt að börn séu rangt
feðruð i þessum persónufræðum
en að það sé viðurkennt, að ein-
hver af þessari týndu þjóð sé ætt-
faðir eins eða neins.
Sunnevubróöir
í Finnmörku
— Hvernig stóð á þvi að þú
fórst að leita að þessu týnda
fólki?
— Islendingar voru mjög fá-
menn þjóð á 18. öld, fámennari en
þeir oftast voru, fyrr og siðar og
hver einstaklingur meiri stærð en
með öðrum þjóðum eða hjá okkur
nú. begar ég svo rekst á allstóran
hóp af islendingum, sem áttu
stórar fjölskyldur, 7—9 börn, og
eyða ævi sinni i útlegð á Varang-
urskaga á Finnmörk, þá er hug-
myndaflug manns vakið, forvitni
um uppruna og afdrif. Ég get
skotið þvi hér inn, að menn hafa
skrifað um Jón Sunnevubróður á
fleiri ritum en talin verði, og allir
hafa talið hann bera beinin á
Skriðuklaustri. En það er ekki
nema von að forvitnin hressist
vel, þegar ég rekst á þennan
fræga mann sem gildan bónda i
Laxafirði á Finnmörku.
Svo er annað. Rokokotiminn i
Evrópu, þessi flögrandi still borg-
ara og hirða, hann stendur i svo
undarlegri þverstæðu við þessa
miklu harmsögu sem þarna ger-
ist. Og þetta var ekki bara harm-
saga einstaklinga heldur er til
hennar að sækja einhverja sann-
Réttarfariö var
útrýmingaraöferð
asta birtu sem varpað verður yfir
sögu islendinga á átjándu öld.
Dæma sem flesta
Meðal ráðandi manna eru þá
tvær stefnur á ferð. Annarsvegar
standa upplýstir mannúðar-
stefnumenn eins og Skúli fógeti og
Magnús Gislason amtmaður.
Þeir eiga svo i höggi við sýslu-
menn, sem sýnast vera einhver
ihaldssamasti lýður i Evrópu.
Þeir fá reyndar oft áminningu frá
dönskum yfirvöldum fyrir harð-
fylgi við fátæklinga.
— Já, ég sé að þeir koma mönn-
um i þrælkun fyrir að hafa brugð-
ið sér upp á hest smáspöl eða
veiða nokkra fiska með færi ann-
ars manns. Hvernig stóð á þess-
ari hörku?
— Kerfið var þannig, að sýslu-
menn keyptu af konungi sakeyri
fyrir ákveðna upphæð. Með þvi að
borga hann fengu þeir i sinn hlut
það sem inn kom við upptekt búa
og i sektum. Það er því beint
hagsmunamál þeirra að dæma
sem flesta.
— En nú eiga sýslumenn i enda-
lausu striði við dönsku kaup-
mennina um flutning á föngunum
til Danmerkur.
— Já, ef þeir komu ekki föngun-
um út, þá fengu þeir ekki sakeyr-
inn. Þetta var mikill höfuðverkur,
sýslumenn eins og beiningamenn
i hverri höfn að reyna að koma
föngunum af sér, en enginn reiðu-
búinn til að borga farið fyrir þá.
Þessar aðstæður urðu lika til að
efla duttlungasemi i réttvisi: sá
sem framdi smáþjófnað rétt áður
en haustskip fóru gat búist vi ævi-
langri þrælkun — en ef einhver
var tekinn fyrir sama skömmu
eftir að skip fóru, gat vel svo farið
að han'n slyppi með húðlát — til
þess að ekki þyrfti að ala fangann
um veturinn.
Stéttastríð
Réttarkerfið leit ekki sem verst
út — það var i fimm stigum:
heimaréttur, lögþing við öxará,
yfirréttur á sama staö, hæstirétt-
ur i Kaupmannahöfn og svo kon-
ungur sjálfur, sem alloft lætur til
sin taka i einveldisþjóðfélagi. En
eitt er réttarkerfi og réttarfar
annað. Það er af öllu augljóst, hve
þessara þræla er ættfaðir neins,
þctta er þjóöin týnda.
Árni Bergmann
ræðir við Björn
Th. Björnsson
um bókina
Haustskip —
og vanræktan
kapitula
þjóðsögunnar
mönnum er mismunað eftir þvi
hvaða stétt þeir standa. Réttar-
farið er tæki i stéttastriði sem háð
er milli jarðeigendastéttar, sem
verður að bera framfærslukostn-
að af þeim sem fara á vergang og
þeirra sem búfestulausir eru.
Þegar sýslumenn eins og
Brynjólfur Sigurðsson i Hjálm-
hoiti getur ekki komið lögum yfir
nógu marga, þá reynir hann að
hreinsa sýsluna með þvi að smala
snauðum mönnum i danska her-
inn. Þegar valdsmönnum þykir
réttarfarið orðið of dýrt og svifa-
seintfyrir sig, þá taka sýslumenn
sig saman á alþingi 1757 og semja
auðmjúklegt bænarskjal til kon-
ungs um að þeim sé leyft að
hengja sakamenn án frekari um-
svifa.
Maður hefur það á tilfinning-
unni að Island þeirra tima sé eins
og að springa utan af sér. Ef að
Móðuharðindin hefðu ekki komið
á eftir þá hefði mjög fjölgað i stétt
búfestulausra manna, hvort sem
það hefði leitt til þess að þéttbýli
þróaðist fyrr en ella eða til ein-
hverra annarra hræringa.
Fólk í loftinu
— Þú segir á einum stað i bók-
inni: „Það er sameiginlegt sagn-
fræðirannsóknum islendinga, að
lita á forvera sina i landinu sem
likamslausar verur, einhverskon-
ar skugga sem svifa fram og aft-
ur um svið sögunnar. Aldrei er að
þvi ýjað hvað þær éti, i hvað þær
klæðist, við hvað þær sofi eða
hvar þær hægi sér”. Má lita á
þessi ummæli eins og stefnuyfir-
jýsingu um að þú viljir breyta til?
— Þvi ekki það. I þessari sögu
eru tveir meginpólar, Þingvellir
og Stokkhúsið (sem menn kölluðu
Brimarhólm). Báðir þessir pólar
eru eiginlega óútskýrðir i is-
lenskri sögu. Ég á við að menn
hafa ekki gluggað i daglegan
rekstur danskra fangelsa, aðbún-
að fanganna, verk sem þeim voru
fengin. Eða hvernig daglegt lif er
á Þingvöllum þessar sumarvikur
þegar helstu valdsmenn landsins
koma þar saman og þeirra delin-
kventar, hvernig búa þeir, hvað
éta þeir, hvar eru fangarnir,
hvernig fúngerar þessi makalausi
hraunrass? Ég reyni að komast
út úr þessari svifandi söguskoðun
sem aldrei kemst ofan á jörðina,
finna hold og grjót undir mann-
skapnum. Láta ekki atburði ger-
ast i tómarúmi, heldur finna þeim
stað, sviðsetja þá með einskonar
þjóðlifstjöldum á bak við.
Þræll og
marskálksfrú
— Hvað um lif þrælanna?
— Þeir skiptust i tvær aðgreind-
ar tegundir, ærlega og ærulausa.
Siðarnefndir þræluðu i virkjum
eða verksmiðjum konungs, en ær-
legir voru leigðir út heldra fólki
til allskonar verka. Það er sá hóp-
urinn sem kemst i samband við
danska heldristétt, þvi aðeins gat
hún tekið svona menn upp á sina
arma. Þarna fæ ég Guðmund
Panteleonsson (sem gekk til
starfa hjá von Numsen marskálki
og Björn lætur halda óspart við
marskálksfrúna). Þessi maður
hefur sltemmt mér vel. Ég passa
mig á að láta hann aldrei segja
orð, til að halda honum sem dálit-
ið óæðri persónu. Milli þess að
hann sé sjálfviljugur leiksoppur
og hálfgert fifl, eða þá rólegheita-
maður, sem veit, að öll örlög eru
betri en þau sem hann hverfur
frá.
Einkaerfingi Kóngsbakkans hékk dauður I staginu.