Þjóðviljinn - 21.12.1975, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 21. desember 1975.
ÁRNI BERGMANN
SKRIFAR
Björn Th. Björnsson
Björn Th. Björnsson. Haust-
skip. Heimildasaga. Teikn-
ingar Hilmar B. Helgason.
Mál og menning. Reykjavik
1975.
Það er augljóst að Haustskip
Bjöms Th. Björnssonar er ein
þeirra bóka sem fyrst kemur upp
i huga manna þegar spurt er að
þvi hvað sé að frétta af bókaver-
tið. Hér áður hefur allýtarlega
verið greint frá efni bókarinnar
og tilorðningu, og verður ekki
miklu við það bætt: Menn muna
að Björn hefur fundið margar
áður litt þekktar eða notaðar
heimildir um flutninga á saka-
mönnum i þrældóm i' Kaup-
mannahöfn — meðal annars hefur
hann komist að þvi, að nokkur
hluti þessa fólks lenti að lokum i
útlegð á Finnmörk. Um þessi efni
setur Björn svo saman lofi
prýdda heimildasögu sina um
átjándu öldina.
Feimnismál
Björn fjallar um timabil i sögu
þjóðarinnar sem mönnum er
tamt að telja smánarlegt. Enda
sér þess merki: hann getur með
rétti hent dár að þvi, hve feimnir
islendingar hafa verið við mál
þeirra mörgu manna sem voru á
myrkri öld dæmdir i ævilangan
þrældóm og þar með skjótan
dauða i flestum tilvikum. Bæði
þeir islendingar, sem einhver
miðmundi var að og samtima
voru þessum mönnum I Höfn, og
svo seinni tima menn —sem hafa
ekki einu sinni þorað að kannast
við þetta fólk i ættfræðum sinum.
„Enginn slikur er ættfaðir neins,
móðir, sonur né bróðir”.
Kannski er það einkenni á þjóð-
um og stéttum sem hafa um lang-
an aldur átt i vök að verjast, að
vanmetakennd þeirra andspænis
sterkari öfium leyfi ekki að þær
muni ósigra og smán. Að einhver
sjálfsvarnarmekanismi vinni að
þvi að þoka þeim endurminning-
um til hliðar fyrir dæmum um
eigin afrek fyrr og siðar. Fyrir
fegraðri mynd af — i þessu tilviki
— íslendingum sem voru öðrum
gáfaðri eða skáldmæltari eða
sterkari eða þrautseigari. Kann-
ski hefur þjóð ekki öðlast fullt
sjálfstæði og sjálfstraust fyrr en
hún getur kannast við sin vesæl-
ustu skeið. Skoðað þau af
miskunnarlausri gagnrýni —
m.ö.o. ekki aðeins kastað allri
skuld á ytri óvini, hið danska kon-
ungsvald, eins og við erum vanir.
Heldur gefið upp á bátinn þá goð-
sögn að þjóðin hafi verið svosem
á einum báti, viðurkennt að þessi
þjóð var klofin i stéttir sem áttu i
striði um land og fénað og frfð-
indi, um vald, rétt og hitaeining-
QÖIjtjD
O
ot?
Börn síns tíma
Björn Th. heldur einmitt fram
slikum skilningi. Hann tilfærir
ýmislegrök iþá veru, að islenskir
embættismenn hafi verið sýnu
harðari i dómum en jafnvel koll-
egar þeirra i Danmörku sjálfri og
að notkun þeirra á maskinu rétt-
visinnar hafi verið stéttastrið
gegn þvi fólki sem eignaréttur,
landþrengsli og frumstæðir bú-
skaparhættir hefðu sett utan-
garðs I þjóðfélaginu. Andiíð höf-
undar á þessum handlöngurum
valdsins er mjög greinileg. Nú
gætu menn spurt sem svo: eiga
slikir áfellisdómar rétt á sér?
Voru þetta ekki barasta börn
sinnar tiðar og ber ekki að lýsa
þeim sem slikum og láta þar við
sitja?
Eftir
Mannshrúgald... allt i svita og blóði. Það er meðal annars spurt um
feimnismál þjóðanna.
aö
haustskipin komu
grafreit þeim þar sem nú er
hundakirk jugarður i Kaup-
mannahöfn. Eða þegar hann
beitir stilgáfu sinni að grimmd
aldarinnar f kaflanum um Jón
Jónsson sem klipinn var með
töngum og hálshöggvinn. Eða þá
að gamansemi hans bregður á
leik i bráðskemmtilegri sögu sem
hann spinnur um Guðmund Pane-
leonsson, þann þögla ærlega þræl
sem marskálksfrú von Numsen
lætur bröita á kviði sér. Og mætti
að sjálfsögðu bæta við fleiri dæm-
um um fjörlega og skynsamlega
hugvitssemi Björns Th. Björns-
sonar i viðureign hans við andblæ
tiðarinnar.
Hann setur sig i einna erfiðasta
raun, þegar hann býr til samtal
yfir glösum milli Magnúsar
Gislasonar amtmanns og Skúla
fógeta, en þar bræða þeir með sér
þann kost, að koma upp tugthúsi i
Reykjavik til að forða öðru verra.
Þarna er sjálfsagt ýmiskonar
háski á ferðum. Um sagnfræði-
legan vanda geta aðrir dæmt. En
vejulegan lesanda getur Björn
talið á sitt mál með þvi að láta
heimildir timans vera virka i tali
þeirra kumpána, halda jarðsam-
bandi bæði með málfari og með
þvi að styðjast við sjáanlega og á-
þreifanlega hluti: „Mikið lifandi
hvað mannkindin getur drukkið.
Og á þó ekki per certfe nema þetta
eina holdlega lif. En ekki tjóar að
slóra Og Magnús Gislason dregur
vettlinginn aftur upp á vinstri
Þannig lýsir Hilmar B. Helgason þeim Skúla fógeta og Magnúsi Gisla-
syni amtmanni. Hve langt er hægt að fara með nútímaskilning inn I
viðræður sannsögulegra persóna fyrri tiðar?
Vissulega eru valdsmenn á
hverjum tima afsprengi ákveð-
inna aðstæðna og skiljanlegir sem
slikir. En þetta ætti vist ekki að
taka af dagskrá ábyrgð hvers og
eins: hin tilviljunarkenndu úrslit
dómsmála á átjándu öld sem
Björn rekur (einn sleppur með
„barasta” húðlát fyrir verknað
sem annar hlýtur að gjalda fyrir
með æviþrælkuni minna einmitt
á þessa staðreynd. öll kerfi bjóða
upp á svigrúm og valkosti ef
menn hafa manndóm til að skoða
þá. Ég held það sé einmitt já-
kvætt, að Björn Th. Bjömsson
hefur fært þennan tima nær okkur
með þvi að skoða þá i ljósi seinni
tima vitneskju um stéttastrið og
meðferð á „óæskilegum” hópum
manna. Um leið og þessháttar
skilningur tengist við okkar eigin
nýlendusögu ættum við að geta
gert okkur betur grein bæði fyrir
forfeðrum okkar og svo samtið-
inni. Við áttum okkur einnig út-
rýmingarstöðvar (með hungur-
skammti var þegar á fyrsta ári
reyntað fækka sem mest i fanga-
hópum þeim sem i Stokkhúsið i
Kaupmannahöfn komu). Og
Finnmörk var okkar refsiný-
lenda, þar sem réttlaust fólk var
látið gegna geópólitisku hlutverki
rétteinsogiSibiriu og Astraliu og
viðar.
Öfgar tímans
A einum stað i bókinni segir á
þessa leið: „Það er sameiginlegt
sagnfræðirannsóknum islend-
inga, að lita á forvera sina i land-
inu sem likamslausar verur, ein-
hverskonar skugga sem svifa
fram og aftur um svið sögunnar.
Aldrei er þar að þvi ýjað, hvað
þær éti, i hvað þær klæðist, við
hvað þær sofi eða hvar þær hægi
sér... Höfðingjarnir svifa þar (i
bókum um Þingvelli) um á iit-
klæðum, likt ogklipptir úr pappir,
stórmenni siðari alda sitja þar
yfirörlögum manna jafn þurftar-
lausir til allra likamlegra hluta”.
Það er alveg hægt að lita á
þessa gagnrýni sem eins konar
stefnuskrá fyrir Haustskip. Höf-
undur nær einmitt merkilegum
árangri i þvi að bera fram ræki-
legaiítfærða og margþætta mynd
af timanum. Hann er bersýnilega
ölvaður af þeim furðulegu þver-
stæðum sem einkenna öldina og
gefur sig þeirri ölvun á vald með
sönnum fögnuði. Og vist er þetta
öfgafullur timi. Annarsvegar
höfðingjar sem fara um þetta al-
snauða land með hvitt silkitjald,
frönsk vin og postulinskoppa,
klæddir kannski rauðri
rósa-flauelskápu. Hinsvegar alls-
laust fólk, sem gat átt von á stór-
um meiðingum eða ævilangri
þrælkun fyrir að bregða sér á bak
hesti stundarkorn, eða draga þrjá
óheimila fiska — að maður tali nú
ekki um að sofa hjá rangri konu á
röngum stað. Oftar en ekki sæk-
ir að manni þessi spurning: gátu
þessir menn i raun ogveruskilið
hver annan þótt þeir svo ættu allir
að heita islendingar? Hvernig
notuðu þeir málið? Skildu menn
hvor annan i réttarsal — eða voru
það réttarskrifararnir sem
bjuggu til skilninginn? Og þessi
öfgatimi er um leið timi duttlunga
og tilviljunar. Refsing fyrir litið
afbrot getur farið eftir þvi á
hvaða tima árs verknaðurinn er
framinn, eftir þvi hvernig ástatt
er i þvi grátbroslega striði sýslu-
manna við kaupmenn um það,
hver eigi að greiða kostnað af þvi
að flytja sakamenn til Danmerk-
ur. Eftir þvi hver dæmir, eftir þvi
hvar hann er staddur i drykkj-
unni.
Getspeki
Höfundursvikstheldur ekki um
að setja á blað lit og form og lykt
timans, eins og hann gefur óbein
fyrirheit um I stefnuyfirlýsing-
unni. f þeim efnum verða honum
heimildir að takmörkuðu liði og
hann sýnir einmitt skemmtilega
gáfu til getspeki. Hvort sem hann
i tregablöndnum tón lýsir þvi
þegar Landbjartur þræll er látinn
i strigann, þ.e. huslaður i þræla-
höndina og tekur fram nýja örk úr
staflanum... Að utan má i upp-
styttunni heyra ósamhljóma
raddir kyrja það sem á að heita
tvisöngslag, en er, so hjálpi mér
sá miskunnsami, jafn hjáraddað
ogvixlraddaðeins og geitur undir
fengitimann”. Nú er að þessu vik-
ið vegna þess, að margur höfund-
ur hefur farið flatt á þvi að smiða
samræður milli sögulegra per-
sóna, þar sem nútlmaleg hug-
myndakerfi og viðhorf kveða
gjörsamlega i kútinn áþreifanleik
þess timabils sem verið er að
lýsa.
Manngrúi og
málfar
Lesandi þessarar bókar hlýtur
að leiða hugann að þeim vanda
sem fylgir mannmergð sögunnar
og svo málfari. Það er vitnað til
mikils fjölda sakamála og saka-
manna og það þarf útsmogna
stjörnsemi til að koma i veg fyrir
að útlinur verksins dofni i öllum
þeim fjölbreytileika og — með
vissum hætti — endurtekningum.
Og þvi ér ekki að neita, að mann-
fjöldinn gerir miklar kröfur til at-
hygli lesandansog ratvisi. En hve
stór galli er það? Ég veit ekki.
Allavega ætti það ekki aö vera of-
raun þeim, sem geta lesið islend-
ingasögur sértil ánægju, að halda
áttum I þessari bók — það er að
mannsta kosti ljóst að höfundur
nefnir ekki menn til hennar nema
þeir hafi öðru og meira hlutverki
að gegna en að vera partur úr
ættartölu — „og er hann úr sög-
unni”. Málfar bókar sem vitnar á
vixl i þýskar heimildir, danskar,
dansk-islenskar, islenskar, gæti
orðið ágætt verkefni sérfróðum
mönnum. En að þvi er varðar til-
tölulega saklausan lesanda, þá
gengsthann inn á lausnir höfund-
ar án þess að hafa af þvi sam-
viskubit. Þær eru ekki fátækleg-
ar. Björn kann mikið fyrir sér, og
úr þessari kunnáttu verður hon-
um annað og meira en yfirborðs-
leg skreyting i lýsingu annars og
fjarlægs timaskeiðs. A.B.