Þjóðviljinn - 21.12.1975, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 21. desember 1975.
iAF :ERLENDUM
tk jKAMAR KAÐ 1
Geist der Utopie
Ernest Bloch. Unverdnderter
Nachdruck der bearbeiteten
Neuauflage der zweiten Fassung
von 1923. Suhrkamp 1973.
Höfundurinn skrifaði bók þessa
á árunum 1915—16, i styrjöldinni
fyrri. Hún kom út i fyrstu útgáfu
1918. Þetta rit er svar við
tómhyggju, trúleysi og spillingu
timanna og boðar nýtt og rikara
lif fýrir mannkynið, þegar hylt-
ingin hefur sópað burt þeim öfl-
um, sem ganga erinda hins illa á
jörðinni. Bókin er upphaf rita
Blocks um vonina, Das Prinzip
Hoffnung, sem komið hefur út hjá
Suhrkamp i þremur bindum. Bók
þessi er gefin út i flokknum :
suhrkamp taschenbuch wissen-
schaft 35.
The Gothic Revival
An Essay in the History of Taste.
Kenneth Clark. John Murray
1974.
Endurlifgun gotikurinnar var
enskt fyrirbrigði i byggingarlist,
skreytilist og bókmenntum.
Blómatimi stefnunnar var frá þvi
um og eftir fyrsta fjórðung 18.
aldar og fram um 1870. Stefnan
blandaðist rómantisku stefnunni
á Englandi og á vissan hátt var
gótikin til þess að sérkenna
enska rómantik i upphafi. Höf-
undur rekur sögu gotikurinnar á
Englandi og þá einkum i bygg-
ingarlist, en nóg er um byggingar
i þeim stil á Englandi. Höfundur
gerir forsendum þeim ágæt skil,
sem ollu þeim smekksbreyting-
um sem mótuðu stefnuna.
The World and the Book.
A Study of Modern Fiction.
Paladin 1973.
Vörumerkið modernismi virð-
ist oft aðeins falsað vörumerki,
innihaldið er þetta gamla,
kannski jafngamaltmannkyninu.
Eins og Picasso sagði: Fólk sér
málverk á nákvæmlega sama
hátt og áður, en það imyndar sér
að það sjái það öðru visi. Höfund-
urinn er af fjölbreyttu ætterni,
italskur, rússneskur og rómansk-
ur, bjó lengi i Egyptalandi og
stundar nú kennslu við háskólann
i Sussex. 1 þessu riti efar hann
hugtakið módernismi i skáldskap
og listum og telur það eiga sér
eldri þróun en frá aldamótunum
1900. Bókin er skemmtilega gerð,
höfundur hugkvæmur og óbund-
inn hefðbundnu mati á skáldskap
og bregður nýju ljósi á margt.
The Nature of Greek
Myths.
G.S. Kirk. Penguin Books 1974.
G.S. Kirker prófessor i grisku
við Cambridge-háskóla. Hann
hefur meðal annars ritað The
Presocratic Philosophers og rit
um mýtur, Myth.its Meaning and
Functions in Ancient and Other
Cultures. Bók þessi er um griskar
mýtur. Fjölmargar kenningar
eru um upphaf og tilgang mýt-
unnar i eldri samfélögum, sumir
telja að þær séu tilraun manna til
þess að skýra ýmislegt óskiljan-
legt, nokkurskonar visindatilraun
ir til skýringar á fyrirbrigðum
nátturunnar, aðrir álita að þær
séu útsmoginráðrikjandistétta til
þess að festa völd viðkomandi i
sessi. Strukturalistar hafa sinar
skoðanir og sá þeirra sem mest
hefur ritað um mýtur frá þeim
sjónarhól er Levi-Strauss. Kirk
telur að allar þessar kenningar
hafi nokkuö til sins gildis og f jall-
ar nokkuð um þær, en telur að
erfitt sé að finna alhæfa skýringu
á uppruna þeirra og tilgangi, þær
séu svo margvislegar og fjöl-
breytilegar i sjálfu sér. Hann
fjallar siðan um griskar mýtur og
i lokakaflanum um siðustu tima
goðsögunnar þegar heimspekin
tekur við hlutverki hennar.
The North-West Passage
Gcorge Malcolm Thomson. Seck-
er & Warburg 1975.
Landafundirnir opnuðu nýjar
viddir og freistuðu manna til að
leita nýrra leiða. Leiðin fyrir
Afriku til Indlands og Kina var
löng, þvi leituðu menn styttri
leiða og i aldir voru gerðir út leið-
angrar til þess að finna norðvest-
ur leiðina til Kyrrahafsins, norð-
an Ameriku. Um þær tilraunir er
fjallað i þessu riti. Menn vissu
harla litið um þessar norðlægu
breiddargráður, engin kort,
mannabyggð á þessum slóðum á-
kaflega strjál og isar og ofsaveð-
ur hömluðu ferðum. En menn
hirtu ekki um erfiðleikana, heldur
reyndu hvað eftir annað að kom-
ast þessa leið, margir náðu þvi
aðeins að frjósa i hel i fimbul-
kulda norðursins, aðrir supu sval-
an sjá og hurfu undir eilifan is
norðurslóða stöku hópar náðu
mannabyggðum eftir skipsbrot,
þjáðir af skyrbjúg og hungri. Og
loks kom að þvi að menn vissu að
þessi leið yrði aldrei alfaraleið til
kóraleyja suðurhafa eða til postu-
lins og silkikaupa i Kina.
Bók þessi er sérlega skemmti-
lega skrifuð, höfundurinn hefur
sett saman bók um Glæpi Mariu
Stuart og aðra um sjóræningjann
Sir Francis Drake.
Illuminations
Walter Benjamin. Edited with an
Indtroduction by Hannah Arendt.
Translated by Harry Zohn.
Collins/Fontana Books 1973.
Efni þessarar bókar er tekið úr
útgáfu Suhrkamp-Verlag á verk-
um Benjamins i tveim bindum,
Theodor W. Adorno sá um þá út-
gáfu. Suhrkamphóf viðameiri út-
gáfu verka Benjamins 1972 og
er enn unnið að þeirri útgáfu,
verður alls 6 bindi.
Ef mannlifið og allir mennskir
tilburðir eru niðurkerfaðir,
bundnir upphaflegri gerð heilans,
sem skynjunartækis og tján-
ingartækis, þá er endalaus til-
breytni til staðar fyrir fjölbreyti-
legar útlistanir á mennskum við-
fangsefnum, vegna fjölbreytni
kerfisins, sem saga mannsand-
ans vottar. Hlutirnir lita mismun-
andi út eftir þvi frá hvaða sjónar-
horni þeir eru séðir, og sjónar-
hornin gætu verið óteljandi.
Nýjar kenningar og nýtt mat
hlýtur þvi alltaf að vera gjörlegt
þeim, sem geta virkjað hæfileika
sina til að meta hluti að nýju, sjá
þá i nýju ljósi.
Walter Benjamin var einn
þeirra manna sem átti til að bera
næma skynjun og nýjan skilning á
vissum þáttum mennskra til-
burða. Þótt honufn hlotnuðust
ekki langir lifdagar og þau rit-
verk hans^ sem vöktu athygli
manna i fyrstu á honum, væru
ekki mikil að vöxtum, þá voru
þau þess eðlis að þau veittu
mönnum nýjan skilning á
viðfangsefnunum sem hann
fékkst við. Walter Benjamin
fæddist 1892, gyðingur að ætterni
og af efnuðu foreldri. Hann las
heimspeki i Freiburg og Berlin,
kynntist Ernst Bloch, Adorno og
Scholem og átti sinn þátt í blóm-
legu bókmenntalifi Weimar-
lýðveldisins, skrifaði greinar um
Goethe, upphaf þýska sorgar-
leiksins ofl. ofl. Eftir valdatöku
nazista hlaut Benjamin að flýja
land og endalok hans urðu þau að
hann framdi sjálfsmorð á flótta
undan erindrekum nasista i
Suður-Frakklandi 27. september
1940.
t þessari sýnisbók eru greinar
t.d. um hlutverk þýðandans, um
Franz Kafka, Proust, mótiv
Baudelaires og um söguheim-
speki. Hannah Arendt ritar inn-
gang, sem birtist upphaflega sem
grein i New Yorker. Rit þetta gæti
orðið mönnum hvatning til frek-
ari lestrar rita þessa gáfaöa höf-
undar.
ÞORSTEINN
FRÁHAMRI
TÓKSAMAN:
Úr Bárðarsögu
„Hetta er nefnd tröllkona.
Hún átti byggð i Ennisfjalli og
var hin mesta hamhleypa og ill
viðskiptis bæði við menn og fén-
að.
Það vareinmtima.aðhún drap
margt fé fyrir Ingjaldi að Hvoli.
En er hann varð þess vis, fór
hann til móts við hana. Leitaði
hún þá undan, en hann elti hana
allt i fjall upp.
Miklir voru I þann tima fiski-
róðrar á Snjófellsnesi, og lét þó
engi betur sækja en Ingjaldur.
Var hann og hinn mesti sægarp-
ur sjálfur.
En er Hetta dró undan, mælti
hún: ,,Nú mun ég launa þér
fjártjón það, er ég veld, og visa
þér á mið það, er aldrei mun
fiskur bresta, ef til er sótt.
Þarftu og ekki að bregða vanda
þinum að vera einn á skipi, sem
þú ert vanur að vera.”
Hún kvað þá visu:
Róa skaltu fjall Firða
fram á lög stirðan,
þar mun gaur glitta,
ef þú vilt Grimsmið hitta.
Þar skaltu þá liggja,
Þór er vis til Friggjar,
rói norpur hinn nefskammi
Nesið i Hrakhvammi.
Skildi þar með þeim. Þetta
var um hausttima.
Annan dag eftir reri Ingjaldur
á sjó og var einn á skipi og rær
allt þar til, er frammi var fjallið
og svo Nesið. Heldur þótti hon-
um lengra en hann hugði. Veður
var gott um morguninn. En er
hann kom á miðið, var undir
fiskur nógur.
Litlu siðar dró upp flóka á
Ennisfjalli og gekk skjótt yfir.
Þar næst kom vindur og fjúk
með frosti. Þá sá Ingjaldur
mann á báti, og dró fiska hand-
stinnan. Hann var rauðskeggj-
aður. Ingjaldur spurði hann að
nafni. Hann kveðst Grimur
heita. Ingjaldur spurði, hvort
hann vildi ekki að landi halda.
Grimur kveðst eigi búinn, —
,,og máttu biða, þar til er eg hefi
hlaðið bátinn.”
Veðurgekk upp eins, og gerði
svo sterkt og myrkt, að eigi sá
stafna i milli. Tapáð hafði
Ingjaldur önglum sinum öllum
og veiðarfærum. Voru og árar
mjög lúnar. Þóttist hann þá
vita, að hann mundi ekki
að landi ná sakir fjölkynngis
Hettu og þetta mundu allt henn-
ar ráð verið hafa. Kallaði hann
þá til fulltings sér á Bárð Snæ-
fellsás. Tók Ingjald þá fast að
kala, þvi að drjúgum fyllti skip-
ið, en frýs hvern ádrykk, þann
er kominn var. Ingjaldur var
vanur að hafa yfir sér einn
skinnfeld stóran, og var hann
þar í skipinu hjá honum. Tók
hann þá feldinn og lét yfir sig til
skjóls. Þóttihonum sér þá visari
dauði en lif.
Það bar til um daginn heima
aðlngjaldshvoli um miðdegi, að
komið var upp á skjá um máltið
i stofu og kveðið þetta með
dimmri raust:
Út reri einn á báti
Ingjaldur I skinnfeldi.
Týndi átján óngluin
Ingjaldur i skinnfeldi
og fertugu færi
Ingjaldur i skinnfeldi.
Aftur komi aldrei síðan
Ingjaldur i skinnfeldi.
Mönnum brá mjög við þetta,
en þaö hafa menn fyrir satt, að
Hetta tröllkona muni þetta
kveðið hafa, þvi að hún ætlaði,
sem hún vildi að væri, að
Ingjaldur skyldi aldrei aftur
hafa komið, sem hún hafði ráð
til sett.
út
reri
einn
á
báti
En er Ingjaldur var nálega að
bana kominn, sá hann, hvar
maður reri einn á báti. Hann
var I grám kufli og hafði svarð-
reip um sig. Ingjaldur þóttist
þar kenna Bárð, vin sinn.
Hann reri snarlega að skipi
Ingjalds og mælti: „Litt ertu
staddur, kumpán minn, og voru
það mikil undur, að þú, jafn vit-
ur maður, lést slika óvætt ginna
þig sem Hetta er, og far nú á
skip með mér, ef þú vilt, og
prófa, að þú fáir stýrt, en eg
mun róa.”
Ingjaldur gerði svo. Hvarf
Grimur þá á bátinum, er Bárður
kom. Þykir mönnum sem það
muni Þór verið hafa. Bárður tók
þá aðróa allsterklegaog allt þar
til, er hann dró undir land.
Flutti Bárður Ingjald heim, og
var hann mjög þjakaður, og
varð hann alheill, en Bárður fór
heim til sins heimilis.”
Miðavisur —
Þorbjörn kólka
Margt er i sögnum og þjóðtrú
er varðar aflabrögð og aðra sjó-
heill, þar á meðal hinar ýmsu
miðavisur um leiðir og lending-
ar, en visa Hettu tröllkonu mun
vera elsta miðavisa islensk, er
varðveist hefur, þótt gildi
hennar reyndist Ingjaldi bónda
heldur hæpið. Frá siðari öldum
er til margt miðavisna, svo sem
þessi af Snæfellsnesi:
Þó langt sé fram á Lúðuklett,
legið getur þar bátur,
Bjarnarfoss undir Búðaklett,
breiðan Gölt í Látur —
og fleira slikt. 1 Landnámabók
segir að Þorbjörn kólka nam
Kólkumýrar og bjó þar meðan
hann lifði. íslenskar þjóðsögur
frá siðari tlmum hafa langar
frásagnir af Þorbirni þessum,
svaðilförum hans, bragðvisi og
tröllskap: þar er og visa hans
um fiskimið á Sporðagrunni:
„Þorbjörn hafði til beitu fó-
horn og flyðrugarnir, mannaket
I miðjum bug og mús á oddi.
Hann sagði að þegar kippa
skyldi, skyldi kippa um fet og
þverfet (það er lengd og breidd
skipsins). Þegar hann var kom-
inn i land frá skipinu segja
menn að hann hafi kveðið visu
til að visa mönnum á fiskimið
það sem hann var vanur að róa
á og Sporðagrunn heitir: visan
er þannig:
Mið veit ég mörg:
Matklett á Björg,
beri neðri nöf
i naglfara röf,
hirði ég ei, þó Kaldbak kali,
Kyrpingsfjall i Leynidali.
Komi þar enginn kolmúlugur úr
kafi,
þá mun ördeyða á öllu
norðurhafi.”
Sögu þessari fylgir svofelld
útskýring á visunni, eignuð
Birni Ólsen á Þingeyrum:
„Matklettur er örnefni á heið-
inni (Skagaheiði) upp undan
Selnesi, sem er innsti bær á
Skaga austan til. Björg eru
Ketubjörg : þar þau eru hæst er
há þúfa á þeim og þar yfir á
Matklettur að bera. Kyrpings-
fjall kallast fjallbungan fyrir of-
an Tjörn i Nesjum: heitir fjallið
lika Tjarnarfjall: á það að bera
i Leynidali er liggja upp undir
Klettum þeim sem eru ofan til
norðan i Spákonufellsborg.
Kaldbakur er fjallið sem liggur
fyrir ofan bæinn Siðu og Vatna-
hverfi i Refasveit. A það aðeins
að vaka vestan til við taglið á
Spákonufellsborg. A þessu miði
fann ég tólf faðma djúp, en hafði
þó heyrt að þar ætti að finnast
sex faðma djúp. Enginn veit ég
til róið hafi á þetta mið siðan ég
fór af Skaga.”
Róðrarþula Kolfreyju
Ekki er langt úr vegi að minn-
ast þess sem sagan segir um
beitu Þorbjarnar, „fóhom og
flyðrugarnir, mannaket i miðj-
um bug og mús á oddi”. Jón
lærði segir i sögu af marbendli,
að marbendill hafi svo ráð til
lagt bónda þeim er dró hann úr
sjó: „Tuggið járn og troðið skal
til öngla hafa og setja öngla-
smiðju þar sem heyra má til ár
og lár, og herða öngul i jóra
mæði, hafa gráan graðungsvað
og hráan hrossskinnstaum. Til
beitu skal hafa fuglsfóarn og
flyðrubeitu, en mannskjöt i
miðjan bug, — og muntu feigur
ef þú ekki fiskar. Fráleitur skal
fiskimanns öngull”. Ýms af-
brigði em til af þessum tillögum
um öngulsmið: sum hafa þvi við
að bæta að likkistunagli skuli
vera á oddinum og aldrei megi
sól skina á öngulinn beran!
hann skuli hertur i hafurs blóði
og geymdur I vasa greyptur
svinshári. Róðrarþula Kol-
freyju sameinar i einu fræðistefi
áriðandi miðafróðleik af Aust-
fjörðum og formála um öngul-
smið og beitu:
Róum út og norður,
fást mun flyðrusporður.
Róum út á sjá
svo allt standist á:
Kötturinn og Kambsfellið og
Krossavikurgjá, Súlurnar og
Sauðaból og saman Njáll og
Bera, þar skaltu vera.
Með tuggið bæði og troðið járn,
og fráleitan með fiskikrók,
með músabeitu á miðjum bug
og maðkabeitu á oddi —
og muntu feigur, ef þú fiskar
ekki.
(Bárðarsaga Snæfellsáss:
Þjóðs. Jóns Arnasonar: Fagrar
heyrði ég raddirnar o.fl.).