Þjóðviljinn - 04.07.1976, Qupperneq 4

4 SÍÐA — ÞJODVILJINf Sunnudagur 4. júli 1976
DIOÐVIUINN
MÁLGAGN SÓSÍALISMA,
VERKALÝÐSHREYFINGAR
OG ÞJÓÐFRELSIS.
Útgefandi: útgáfufélag Þjóöviljans
Krainkvæmdastjóri: Eiöur Bergmann
Kitstjórar: Kjartan ólafsson
Svavar Gestsson
Kréttastjóri: Kinar Karl llaraldsson
Umsjón með sunnudagsblaði:
Arni Bergmann
Ritstjórn, afgreiösla, auglýsingar:
Skólavörðust. 19. Sími 17500 (5 linur)
Prentun : Blaðaprent h.f.
TVEGGJA ALDA AFMÆLI BANDARÍKJANNA
Sterkar þverstæður einkenndu frá upp-
hafi þá miklu sögu, sem hófst með banda-
risku byltingunni fyrir réttum tvö hundruð
árum. Þeir menn, sem sömdu þá mestu
frelsisstjórnarskrá heims, voru sjálfir
þrælaeigendur. Bandarikin urðu athvarf
margra einstaklinga og minnihlutahópa
sem áttu undir högg að sækja i gamla
heiminum — sem svo sjálfir hröktu frum-
byggja landsins æ lengra vestur á bóginn
og útrýmdu þeim að mestu. Það land, sem
gerði fyrstu vel-heppnuðu uppreisnina
gegn evrópsku nýlenduveldi, varð siðan
höfuðvigi þeirrar nýju nýlendustefnu, sem
okkar timar þekkja vel, og byggir á for-
ræði yfir auðæfum annarra þjóða i krafti
mikils efnahagslegs og hernaðarlegs
valds. Allt þetta mættu þeir vel hafa i
huga i tilefni dagsins, sem býsnast yfir
þverstæðum byltinga okkar aldar. Og
þverstæðum bandariskrar sögu er ekki
lokið: Á okkar tima verður mikill munur á
orðstir þeirra Bandarikja sem brenna
Vietnam og þess rikis sem lagði fram
myndarlegan skerf til að koma þýskum
nasisma og japanskri hernaðarstefnu fyr-
ir kattarnef i heimsstyrjöldinni siðari.
í vesturheimi hófst fyrir tveim öldum
blómaskeið sem sannarlega verður kallað
borgaralegt. Fólk hins nýja rikis gat haf-
ist handa um að breyta landinu, óbundið
af klafa þess lénsveldis sem lá i ýmsri
mynd eins og mara á þjóðum Evrópu, á
sumum langt fram á okkar öld. Ekki
spillti það fyrir þessum mönnum, að þeir
höfðu sest að i löndum sem einna auðugust
voru og ósnortnust á hnettinum. Þessar
aðstæður voru forsenda lygilega hraðrar
þróunar, sem vissulega kostaði fórnir, en
var um margt glæsileg. Einn afdrifarik-
asti þáttur þessarar þróunar var rikulegt
framlag Bandarikjanna til þeirrar bylt-
ingar i visindum og tækni, sem hefur i
vixlverkan við þjóðfélagslegar sviptingar
verið að breyta yfirbragði heimsins. Upp-
finningar, hugvitssemi i gerð tækja- og
vélabúnaðar, skipulagning framleiðslu i
stórum stil, tengdust i vitund manna við
Bandarikin öðrum löndum fremur. Vissu-
lega þýddi þessi ,,bandariska” bylting
þegar fram i sótti að ránsskapur var
framinn á náttúruauðæfum og að hin
hvimleiðu trúarbrögð hámarksneyslunn-
ar breiddust út. En eins og svo margt sem
tengist Bandarikjunum hefur þessi þróun
fleiri hliðar en eina: Bandarisk tæknibylt-
ing og framleiðni eru meðal þess sem
þjóðirnar eiga kost á að færa sér i nyt og
geta orðið þeim tii mikils liðs, sé rétt á
haldið.
Sá timi er liðinn að það sé algengt að
menn liti á Bandarikin sem mikla fyrir-
mynd. 1 þeirra dæmi sem annarra er frek-
ar spurt að þvi, hvað menn velja og hverju
þeir hafna. Bandariskt stjórnmálakerfi
sýnist t.d. ekki sérlega aðlaðandi eins og
það blasir við á forsetavertið. En á hinn
bóginn hlýtur margur evrópumaður að
lita með virðingu þann árangur, sem
bandarisk hefð nær með starfi þingnefnda
og fjölmiðla að eftirliti með æðstu em-
bættum og afhjúpun á ýmislegu misferli.
Sósialistum er tamt að lita á Bandarikin
sem höfuðandstæðing sinn. Það er að þvi
leyti ekki nema eðlilegt, að þau eru sann-
arlega höfuðvigi kapitalisma i heiminum
og þá lögreglustjóri hans — með einatt
hörmulegum afleiðingum fyrir menn og
hreyfingar sem sósialistar láta sér annt
um. En gleymum þvi ekki, að land er
fleira en stjórnvöld hvers tima. 1 landi er
þjóð, sem vinnur mörg ágæt verkleg og
menningarleg afrek, þjóð sem einnig leið-
ir fram hugsjónaöfl til að berjast með ár-
angri gegn ranglæti sem framið er i henn-
ar nafni — og er þá m.a. átt við mannrétt-
indabaráttuna og baráttuna gegn striðinu
i Vietnam. Bandarikin eru ögrandi verk-
efni hverjum þeim, sem vill átta sig á
þjóðfélagslegum veruleika okkar tima. Og
ef vill: andstæðingur sem enginn þarf að
skammast sin að glima við.
—áb.
Bandarískar uppfinningar
beitt er viöa um heim til að hamla
gegn getuleysi og kynkulda.
Arið 1846 fann William Morton
upp svæfinguna. Hann fjarlægði
æxli úr manni i fyrstu skurðaö-
gerðinni þar sem eter var notaður
til svæfingar.
Nytjahlutir
Vagnasm i ðurinn John
Stephenson lagði fyrstu spor-
vagnsteinana á Manhattan áriö
1832. Sporvagnarnir voru dregnir
af hestum og var tveim dráttar-
klárum beitt fyrir vagn sem flutt
gat 46 farþega.
1 fyrstu vantreystu karlmenn
rennilásnum og konum fannst
hann vera tákn fyrir óviður-
kvæmilegan flýti. Það tók þvi
bandarikjamanninn Howe, sem
fann upp rennilásinn árið 1851,
áratugi að venja fólk við hann.
Þegar Benjamin Franklin fann
upp á þvi snjallræði árið 1753 að
setja á húsþök járnstöng sem
varði húsin fyrir eldingum mót-
mæltu kirkjunnar menn á þeim
forsendum að eldingar væru
þyrnar á rós guödómsins og þaö
væri þvi ekki hlutverk mannanna
að afvegaleiða þær.
A fyrstu niðursuöudósinni sem
kom á markað fylgdi þessi leiðar-
visir: Opnist meö hamri og
meitli. óþekktur bandarikja-
maður fann svo upp dósaupp-
takarann i krinum 1860.
Gullgrafarar áttu i fyrstu i
miklum erfiðleikum þvi buxurnar
þeirra voru sifellt að rifna. Arið
1850 sá bæjarinn Levi Strauss viö
þessu með bláum segldúk og
handfylli af koparhnoöum. Þa
urðu fyrstu gallabuxurnar til
Það varð bjartara i heiminum
árið 1879 þegar Thomas Edison
Framhald á bls. 22
Bandarik jamenn hafa löngum þótt miklir
uppf inningamenn og víst er aö þeir skara fram úr ööru'm
þjóöum á mörgum sviðum tækniþróunar, einkum þeirrar
sem hægt er aö selja og græöa á. Hér á eftir eru tíunduð
nokkur afrek þeirra á tæknisviðinu, fyrst í lækna-
vísindum en eftir fylgja nokkrir brúkshlutir sem banda-
riskir uppfinningamenn hafa auðgað heiminn með.
1 heimild okkar, þýska
vikuritinu Stern, er þessi tilvitnun
i rithöfundinn Esther Vilar höfð
sem yfirskrift kaflans um læknis-
fræðina: —I öðrum löndum fá
konur sér fölsk brjóst til að laöa
að sér karlmenn, bandariskar
konur fá sér einnig falskan rass.
sjúkdómur. Fyrir þetta fékk hann
Nóbelsverðlaun árið 1966.
Arið 1931 smiðaði Philip
Drinker fyrsta stállungað. Meö
sogi og þrýstingi á vixl þvingar
það fólk til að anda og hefur á
þann hátt bjargað mörgum sem
fengið hafa lömunarveiki.
A. S. Hyman fann upp rafhlöðu-
hiartað árið 1932. I þvi eru
elektróöur sem senda rafmagns-
straum i hjartað og fá það til að
slá reglulega.
Meö ræktun á visusum úr látnu
fólki fann Jonas Salk upp mótefni
gegn lömunarveiki. Kollega hans
Albert Sabin gerði svo úr þvi
bólustetningarvökva.
Sálfræðingurinn Gregory
Pincus frá Massachusetts er faðir
getnaðarvarnarpillunnar. Arið
1955 fann hann i mexikönsku
jurtinni barbasco efni sem liktist
mjög hormónum þeim sem koma
i veg fyrir egglos.
Li'fefnafræðingurinn Selman
Waksman fann upp lyiiö
streptomycin; það var fyrsta
lyfið sem vann á berklum. Fyrir
þessa uppgötvun fékk hann
Nóbelsverðlaun árið 1952.
George Papanicolaou lagði af
mörkum þýðingarmikinn skerf til
krabbameinsvarna. Hann fann
upp PAP-rannsóknaraðferðina en
hún gerir mönnum kleift að
greina á auðveldan hátt leg-
krabba á byrjunarstigi.
Visindamennirnir William
Masters og Virginia Johnson
rannsökuðu kynlifshegðun mann-
fólksins og fundu upp aðferð sem
Með aðstoö hjarta- og lungna-
vélarinnar sem heldur blóö-
rásinni gangandi meðan skurðað-
gerð fer fram reyndist kleift að
opna hjartað við læknisaðgerð.
Það voru læknarnir Lillehei og
Dewall sem fundu þessa vél upp
áriö 1955.
Sjúkdómafræöingurinn Francis
P. Rous sannaði það með rann-
sóknum á hænsnum árið 1910 að
krabbamein getur verið veiru-
Læknavisindi
Skurðlæknirinn Denton Cooley
reyndi I fyrsta sinn áriö 1969 að
setja gervihjarta úr plasti i dauð-
vona sjúkling. Þetta hélt i honum
lifinu i 65 klukkustundir.
Þaö er gamall draumur læknis-
fræöinnar að útrýma erfðagöllum
með „litningaskurðaðgerð”. Með
þvi að rækta erföafrumur i til-
raunaglasi steig Arthur Kornberg
skrefi nær þessu takmarki.
%