Þjóðviljinn - 16.10.1977, Blaðsíða 5

Sunnudagur 16. október 1977. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5
af erlendum vettvangi
Hvað halda Bandarikjamenn um sjálfa sig?
Við erum besta
heiminum
Hvað sem líður skakkaföllum undanfarinna ára, hefur sjálfsmynd
bandarisku þjóðarinnar breyst furðu lftið i 200 ár.
Þjóðverjar eru púlsklár-
ar. Irar eru fylliraftar.
Bandaríkjamenn eru
montrassar. Svíar eru and-
skotanum stífari. Negrar
eru latir. Gyðingar eru
prangarar...
Allir kannast við dóma
af þessu tagi. Ekkert er al-
gengara í daglegu tali en
að menn felli sleggjudóma
um aðrar þjóðir, aðra kyn-
þætti, jafnvel annan hára-
lit en þeir sjálfir hafa:
rauðhausar eru æstir og
uppstökkir.
Og að sjálfsögðu hafa þjóðir og
hópar eins i frammi alhæfingar
um sjálfa sig. Þeir dómar, eða
sleggjudómar, eru að sönnu
margbreytilegri en þeir sem
skellt er á aðrar þjóðir. Stundum
felst jafnvel i þeim viss sjálfs-
gagnrýni. En oftar en ekki er slik
sjálfsmynd fólgin i þvi að „við”
erum að upphefja sjálfa okkur —
á annarra kostnað að meira eða
minna leyti. .
Feimnismál
Sumir skyndidómar um þjóðir
eru skemmtilegir og sæmilega
nothæfir i skrýtlur. Aðrir fela i
sér vott af góðvild. En vegna
þess, að þjóðrembumenn, kyn-
þáttahatarar og allskonar vand-
ræðaliö annað notar þá óspart i
grýlusmið sinni, þá hafa menn i
auknum mæli forðast þá. Þetta
ástand hefur nú um skeið tekið
fyrir flestar tilraunir félagsfræð-
inga til að draga upp mynd af
þjóðareinkennum eins og þau eru
nefnd. Það er að sönnu nokkuð
vandræðalegt, þvi að flestir gera i
tali og framkomu ráð fyrir ein-
hverjum þeim rikjandi eiginleik-
um i fari, hátterni og skoðunum
meðal þjóðar, sem geri hana frá-
brugðna öðrum.
Litlar breytingar
Bandariskur prófessor, Alex
Inkeles við Stanford háskóla, hef-
ur reynt að brjóta feimnismúrinn
um mál þetta. Hann hefur dregið
saman lýsingar á bandariskum
þjóðareinkennum frá ýmsum
timum og borið þær saman við
sálfræðilegar athuganir og
skoðanakannanir samtimans.
Hann kemst að þeirri niðurstöðu,
að tiu veigamikil sérkenni hafi
einkennt Bandarikjamenn um
tveggja alda skeið, og telur að þar
sé um merkilega staðfestu að
ræða. Hann tekur þó fram, að
þrjú þessara einkenna séu mjög á
undanhaldi eins og siðar mun að
vikið.
Fullkomnasta
þjóðfélagið
I fyrsta lagi hafa Bandarikja-
menn lengst af verið afskaplega
vissir um eigið ágæti. Hector
Crevecoeur landnemi af frönskum
uppruna, segir árið 1782: „Við
(Bandarikjamenn) erum full-
komnasta þjóðfélag i heimi.... við
erum þjóð frumlegrar snilligáfu,
innlimuð i eitt fullkomnasta bú-
setukerfi sem til hefur orðið”.
Slik lukka yfir dyggð og sérstöðu
Ameriku var mjög útbreidd frá
fyrstu timum sögu landsins. Hinn
þekkti franski skoðari Bandarikj-
anna, Alexis de Tocqueville, bar
virðingu fyrir þessu stolti, en
kvartaði engu að siður yfir þeirri
háværu þjóðrembu sem þvi
fyigdi.
Prófessor Inkeles segir, að
rannsóknir siðustu ára hafi leitt
það i ljós, að enn hefðu Banda-
rikjamenn furðu sterka trú á hin-
a einstæðu kosti bandariskra
lifnaöarhátta og kerfis. Hann get-
ur þess t.d. að árið 1971 hafi farið
fram skoðanakönnun meðal úr-
taks úr niu þjóðum. Meðal annars
var að þvi spurt, hvort menn
vildu setjast að annarsstaöar. Að-
eins 12% Bandarikjamanna svar-
aði þeirri spurningu játandi, en
41,5% Breta kvaöst gjarna vilja
Erlendar
bækur
Handbuch zur empirischen
Sozialforschung
Herausgegeben von René König.
Band 7: Familie — Alter. Band 8:
Beruf — Industrie — Sozialer
Wandel. dtv.Wissenschaftlichc
Reihe. Deutscher Taschcnbuch
Verlag 1976-77.
Sjötta bindi verksins fjallaði
um barnæsku og unglingsár,
þetta sjöunda bindi tekur þar við
meö umfjöllun fjölskyldu og elli.
flytja úr landi.
Seint á sjötta áratugnum fór
fram hliðstæð könnun á þvi, hvað
það væri sem fulltrúar hverrar
þjóðar væru helst stoltir af.
Hvorki meira né minna en 85%
Bandarikjamanna bentu þá á
stjórnarskrána eða það frelsi og
lýðræði sem þeir töldu sig hafa I
landinu. 41% Breta sýndu svipaða
ánægju með stjórnkerfi sitt og að-
eins 7% Þjóðverja.
Hver er sinnar gæfu smið-
ur
Benjamin Franklin,
Tocqueville og fleiri tala um það
sem bandariskt sérkenni, að hver
og einni trúi þvi að hann sé sinnar
gæfu smiður. Flestir Bandarikja-
mann trúa þessu enn þann dag i
dag — og ekki aðeins þeir sem eru
i einhverjum „bisness”. Meira en
tveir þriðju bandariskra verka-
manna trúa þvi enn að hver og
einn sé höfundur sins hlutskiptis
— en sú trú er ööru fremur rakin
til möguleika á landnámi i mikiu
auðlindalandi sem enn voru mikl-
ir á sl. öld. t Evrópu aftur á móti
hafa menn miklu öflugri skilning
á áhrifum félagslegra þátta
(stéttaskiptingar ofl.) á hlutskipti
hvers og eins.
En hvað sem einstaklings-
hyggju liður, þá finna Banda-
rikjamenn — fyrr og siðar —
einnig hjá sér mikla hvöt til að
vasast i allskonar félögum. Þú
verður „að vera með”. Og i reynd
mæta þeir tvisvar-fjórum sinnum
oftar til einhvers félagastarfs en
Bretar, Þjóðverjareða Italir. Hitt
er annað mál, að af þessu sjáum
við ekki hvernig slik þátttaka
skiptist á einstök svið félags-
starfs.
Traust og fleira
Fyrr og siðar hafa menn talið
Bandarikjamönnum til tekna að
þeir væru opinskáir, auðveldir i
kynningu, treystu náunganum.
Og hvað sem liður vaxandi of-
beldi i borgum, þá svöruðu um
það bil 55% Bandarikjamanna
þeirri spurningu játandi fyrir tólf
árum, hvort „hægt sé að treysta
flestu fólki”. Þeir voru iangt fyrir
ofan aðrar átta þjóðir að þessu
leyti.
önnur einkenni (eða einkenni
sjálfsmats) sem prófessor Inke-
Helstu kaflarnir i sjöunda bindi
eru: Upphaf og þróun félagsfræði
fjölskyldunnar, þýðing þessarar
félagsfræði og þessi fræði sem
raunvisindi. 1 fjórða kafla er rætt
um fjölskylduna og samfélagið,
fjölmiðla og fjölskyldu ofl. Hér
eru teknar til athugunar mismun-
andi gerðir fjölskyldna, kjarna-
fjölskyldan og fjölskylda, þar
sem einn aðili gegnir bæði hlut-
verkum móður og föður, rætt er
um skilnað og afleiðingar i sam-
bandi við nýmótun fjölskyldunn-
ar. Ritþetta er einskorðað eins og
gjörlegt er við ástandiö nú á dög-
um, þetta er ekki saga fjölskyld-
unnar, heldur rannsókn á fjöl-
skyldufyrirbærinu nú eins og það
er og mótast á 20. öld. Mjög ýtar-
leg bókaskrá fylgir þessum fyrri
hluta ritsins. Siðari hlutinn er um
elli, hugtakið skýrt og afmarkað
og siðan fjallað um efnið eftir aö
það er flokkaö i marga hluta. Það
hefur mikiö veriö skrifað um
félagsfræði ellinnar, það er ekki
langt siðan að ellin var í rauninni
ekkert félagslegt vandamál. Það
varð ekki fyrr en með breyttum
framleiðsluháttum, iðnvæöingu
oa stóraukinni verkaskiptingu og
siöar hagvaxtarpólitik og
gjörnýtingu vinnuaflans, sem
ekki er lengur rúm fyrir þá, sem
les telur aö hafi sýnt merkilega
lifseiglu eru þessi:
— Bandarikjamönnum finnst
þeir geta náð árangri i að breyta
heiminum til hins betra
— Þeir eru bjartsýnir
— Þeir eru opnir gagnvart nýj-
ungum.
— Þeir eru andsnúnir sterku
pólitisku valdi
— Jafnréttiskennd i þeim
skilningi, að hverjum og einum
finnist hann jafngóður öðrum,
þegar öllu er á botninn hvolft.
Breytingar
Próf. Inkeles telur að þessi ein-
kenni hafi breyst furðu litið á 200
árum bandariskrar sögu, enda
þótt gifurlegar breytingar hafi
orðið á fólksfjölda, menntun, bú-
setu, þjóðernahlutföllum osfrv.
En á nokkrum sviðum eru að
sönnu að gerast umtalsverðar
breytingar að þvi er segir i um-
ræddri rannsókn.
Fyrsta breytingin sem er nefnd
er að sönnu mjög jákvæð: Banda-
rikjamenn hafa gerst umburðar-
lyndari við frávik frá réttri
meðalhegðun. Aður fyrr og langt
fram á þessa öld, var mjög al-
gengt að kvartað væri yfir skorti
á umburðarlyndi, skilningi á
þeim sem væru „öðruvisi”. Þetta
stendur semsagt til bóta.
Aðra breytingu telur próf.
Inkeles öllu vafasamari, Hún er
fólgin i þvi að vinnusiðgæði og
iðjusemi séu á undanhaldi. Frá
þeim könnunum sem gerðar voru
1958 og siðar sést að vaxandi hluti
þjóðarinnar hugsar fyrst og
fremst um það, að vinnan sé vel
borguð og auðveld — en þeim
eru ekki nýtanlegir við grótta-
kvörnina. Niöurgeining i aldurs-
flokka, þ.e. i hæfnisflokka til
vinnu, er afleiðing breyttra
framleiðsluhátta. Þessum hluta
fylgir einnig ýtarleg bókaskrá og
i bókarlok er nafn og efnisskrá yf-
ir báöa þætti ritsins.
Attunda bindið fjallar um at-
vinnustörf, iðnað og félagslegar
breytingar i þróunarlöndunum.
Störf og stööur i samfélögum nú-
timans valda mörgum heila-
brotum, stefna rikjandi afla i
hagvaxtarsamfélögunum er sú
að móta sem hentastan vinnu-
kraft úr þvi mennska hráefni
sem er og verður fyrir hendi.
Vissar stööur eru gerðar
eftirsóknarvaröar með háum
greiðslum og ýmsum stöðu-
táknum sem fylgja. Skólakerf-
iö er þéttsniðiö að þessum
„þörfum samfélagsins” og
fræðslulög beinlinis gerð eins og
eftir pöntun kapitalistanna.
„Skólinn skal sniöinn að nútima
lýðræðisþjóðfélagi” og þá
væntanlega þörfum þess, sem er
hagnýting vinnuaflsins. Þetta átt-
unda bindi fjallar um störf og
stööur og svonefnt „val” þeirra
sem er náttúrlega tilbúið og inn-
rætt gegnum fjölmiðla og herra
„Zeitgeist” frá blautu barnsbeini.
mun minna um að starfiö skipti
einhverju máli eða feli i sér
þroskamöguleika. Þetta heitir að
neyslusiðgæðið með tilheyrandi
bruðli hafi sigrað „mótmælenda-
siðgæði” iðjuseminnar.
Sjálfstraust
á undanhaldi
t þriðja lagi telur próf. Inkeles1
sig hafa orðið varan við það, að
pólitiskt sjálfstraust Bandarikja-
mannsins sé. á hröðu undan-
haldi. Honum finnst að forsetinn,
þingið og aðrar stofnanir séu æ
ófærari um að vinna' sin störf.
Honum finnst einnig, að þegnarn-
ir hafi misst tökin á hinu pólitiska
kerfi. A tuttugu árum hefur þeim
sem segja „þeim þarna uppi er
sama” fjölgað úr 20% i 50%. Árið
1973 töldu tveir af hverjum þrem
sem spurðir voru að ástandið i
landinu væri slæmt eða i mesta
lagi nokkurnveginn viðunandi.
Þvi verður ekki neitað, segir
próf. Inkeles, sem sýnist ekki
sjálfur sérstaklega gagnrýninn á
sjálfsmynd landa sinna, að hinu
sjaldgæfa stolti Bandarikja-
manna yfir stjórnarstofnunum
sinum og trausti þeirra á eigin
pólitisku frumkvæði hefur mjög
hrakað.
En samt, segir hann, telja
Bandarikjamenn sig enn heims-
ins besta fólk.
Hann fer hinsvegar ekki út i þá
sálma, að slikt sjálfsálit hlýtur að
gera Bandarikjunum margar
skráveifur, ekki sist meðal ibúa
þeirra landa, sem teljast vinveitt
risanum i vestri.
AB byggði á IHT.
Næsti kafli ritsins er um iðnað
og iðnvædd samfélög, félagsfræði
iðnaðarins, og er það heldur fróð-
leg lesning, efninu skipt upp i
marga þætti og hver umfjallaöur
út af fyrir sig, en þó i tengslum
við hvorn annan.
Þriðji kafli bókarinnar snertir
samfélagsbreytingar i þróunar-
löndum. Þar eiga sér stað miklar
breytingar frá frumstæðum at-
vinnuháttum til nútima tækni i
hinum ýmsu greinum. Nýting
vinnuaflsins og þekkingar er
stefna þar sem best lætur, viðar
vill þó brenna við að þessu fylgi
svlvirðilegt arðrán, einkum
þeirra sem eru enn ekki orðnir
hlutgengur vinnukraftur. En
stefnt er að þvi að nýta alla sem
best og skapa svipaða gerð sam-
félaga eins og i þróuöum rikjum.
„Vinna og neysla” tvennt sam-
tvinnað og hvorttveggja þjónar
þörfum samfélagsins. Góð mynd
slikra samfélagshátta gefst i
vissum héröðum og borgum
Japans, þar sem hugsjónin
„vinnudýrið og neysluþegninn”
hefur náð þvi aö gegnsýra stefnu
samfélagsins i siauknum mæli.
Bæði þessi rit eru einkar gagn-
samleg og efnið sett fram skýrt
og án óþarfa útlistana.
Ford bilakóngur og Edison uppfinningamaður: hinn amerlski draumur
um hinn sigursæla „strák úr næsta húsi” lifir enn góðu lífi.