Þjóðviljinn - 16.10.1977, Blaðsíða 9

Sunnudagur 16. október 1977. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9
Eiríkur Jónsson: og uröu sumir mjög forvirraöir... (Ljósm. eik).
Salve Conductum hins danska hers til handa „Joen Reckvitz,
aus Issland blirtig”.
Eiríkur Jónsson hefur
um drjúgt skeið greitt
göfugri stærðfræði farveg
inn í marga og misgóða
hausa. En hann hef ur einn-
ig haft meiri og einbeittari
áhuga á verkum Halldórs
Laxness en flestir menn
aðrir. Þessi áhugi hans
hefur ekki hvað síst beinst
að tilurðarsögu verkanna,
og þá sérstaklega þeirrar
skáldsögu, sem eðli máls-
ins samkvæmt, hlýtur að
eiga sér margar skjalfest-
ar f orsendur. Hér er átt við
(slandsklukkuna.
F-
hættu en ánauð með kyrrð”.
Sjálfur hefi ég ekki fariö mikið
út fyrir Islandsklukkuna, þvi mér
hefur fundist hún langsamlega
áhugaveröust til slikrar könnun-
ar. En það væri þarft verk að
rannsaka þau föng sem Halldór
hefur saman dregið til félags-
legra skáldsagna sinna áður en
þeir eru komnir undir græna torfu
sem lifðu þá daga sem þar er lýst.
Hvar leita skal
— En er ekki leitin sjálf mörg-
um annmörkum háö?
— Jú, rannsóknin verður ekki
tæmandi. Leitaraðferðin verður
ekki sett i formúlu, þótt nota megi
ýmsar reglur og forskriftir sem
hjálpartæki. Við könnun á efnis-
föngum Halldórs i tslandsklukk-
una varð að meta aðstæöur
hverju sinni og leita samkvæmt
þeim. Nærtækasta verkefnið var
könnun þeirra bóka, sem tengdar
eru efni verksins. Má þar til nefna
bréfasöfn Arna Magnússonar og
ævisögur hans — en hann er aug-
ljóslega aðalfyrirmynd Arnasar
• Arnaeusar, þótt hann hafi einnig
drætti frá Skúla Magnússyni
landfógeta, annála, alþingisbæk-
ur o.fi. Siðan tók við leit i öðrum
bókum, sem liklegar þóttu til að
geyma föng skáldsins.
Þess ber og að geta og þakka,
að Halldór Laxness leyföi fúslega
notkun allra handrita Islands-
klukkunnar við þessa rannsókn.
— Hve viða er viö komiö?
— Það lætur nærri, að ég hafi
fundið um 90 bókartitla þar sem
hefur verið leitað til fanga — i
sumum tilvikum er þar um stór
safnrit aö ræða. Að sjálfsögðu er i
ýmsum tilfellum um vafaatriði að
ræöa. Ég hefi oftar en ekki undr-
ast það, hvilik býsn Halldór hefur
lesið. En eins getur verið um það
. aö ræöa, aö þekking hans á öld-
inni er oröin það mikil, að af inn-
sæi sinu skrifar hann hluti sem
siðan er hægt að finna i heimild-
um um timann, einnig þeim sem
höfundur hefur ekki kannað.
Skýringar og tilgátur
Það mætti lengi tala um einstök
atriði sem upp koma við rannsókn
sem þessa. Það kemur t.d. i ljós,
að það þarf að gjalda varhuga við
ýmsum tilgátum um tilurð sumra
þátta i verki skáldsins.
Tilgátur eru eðlilegar, en rann-
sókn á sanngildi þeirra nauðsyn.
Dr. Peter Hallberg setti þá tilgátu
fram, að Halldór Laxness kynni
að hafa ,,ef til vill óafvitandi —
notfært sér vissar minnismyndir
úr Fru Marie Grubbe eftir J.P.
Jacobsen”, m.a. viö lýsingu
veislunnar á Jagaralundi. Eins og
nú er kunnugt notfærði Laxness
sér lýsingu spænsks sendiherra
og skálds, Bernadine de Rebolle-
dos, á danskri hirðveislu á Jæg-
ersborg (þá Ibstrup) áriö 1655.
Lýsing Jacobsens á veislunni i
Fru Marie Grubbe er unnin úr
lýsingu þýsks sendiherra á
danskri hirðveislu árið 1663. Enn-
fremur má geta þess, aö danskur
rithöfundur, Karen Plesner, hef-
ur einnig notfært sér lýsingu de
Rebolledos á fyrrnefndri hirð-
veislu, i 14. kafla skáldsögu sinn-
ar „Sophie Amalie”. Plesner not-
aði að visu ekki frásögnina i Dan-
mark i Fest og Glæde eins og
Laxness, heldur heildarfrásögn
de Rebolledos sem prentuð er i
bók eftir Nyerup: Efterretninger
om kong Frederik den tredje.
Varhuga þurfti einnig að gjalda
við skýringum, sem gefnar hafa
verið á sumum hugtökum i texta
Laxness. Sem dæmi má nefna
orðiö ölbrestur. Þetta orö finnst
ekki i prentuöum orðabókum
nema i viðbæti orðabókar Sigfús-
ar Blöndals, en þar segir: ,,öl-
brestur m. mangel pa öl el. drik.”
í Isiandsklukkunni bls. 27 segir:
„Það var myrkt af nóttu þegar
menn riðu frá Galtarholti og voru
allir veldruknir. En sakir ölbrestS
lentu þeir i villu óðara en þeir
voru komnir útfyrir túngarðinn.”
I danskri þýðingu Islandsklukk-
unnar eftir dr. Jakob Benedikts-
son, er orðið ölbrestur þýtt
„mangel pa drikkevarer”. Hér
virðist eitthvað málum blandað.
Tæplega hefur Halldór Laxness
talið veldrukknum mönnum auk-
ast ratvisi meö aukinni áfengis-
neyslu. Við leit fannst orðið öl-
brestur i ævisögu Jóns biskups
Vidalins eftir Jón Halldórsson
prófast i Hitardal (Biskupasög-
url). Þar . segir: „Bóndinn
Magnús Sigurðsson I Bræðra-
tungu var hneigður til drykkju-
skapar og með ölskap heldur stór
og óstiltur og ekki sizt við sina
seinni konu Þórdisi Jónsdóttur,
systur hústrúr Sigriðar i Skál-
holti. Og þó biskupinn M. Jón
Vi(dalin) vandaði um viö hann
um hans stórmennsku og ölbrest,
samt skipaöist ekki Magnús við
það.” Hér virðist orðið ölbrestur
hafa merkinguna drykkjuskapur
(eða drykkjuhneigð).
Vist má telja, að Halldór Lax-
ness hafi lesið þessa ævisögu
Jóns Vidalins. Þvi til rökstuðn-
ings má benda á, að Laxness
virðist hafa notað hluta úr þessari
ævisögu I Islandsklukkuna. Orö
séra Jóns Halldórssonar um
Gyldenlöve i ævisögunni (bls.
369—370) eru næstum eins og orð
Jóns Marteinssonar um Gullinló i
íslandsklukkunni (bls. 230).
Klukka landsins
Klukkuminnið sjálft virðist
Halldór hafa úr frásögn af rit-
gjörð VIsa-Gisla I Landfræðisögu
Þorvaldar Thoroddsens. En þar
segir m.a.: „Eignir á þjóðin eng-
ar, nema eina klukku á Þingvöll-
um, sem notuð er til þess að
hringja saman þingheimi til
dóma, en fyrir 16 árum sprakk
hún, svo nú heyrist varla til henn-
ar.” Þessi orð notar Laxness
þannig: „Sú var tið segir i bók-
um, aö islenska þjóðin átti aðeins
eina sameign sem metin var til
fjár. Það var klukka. Þessi
klukka hékk fyrir gafli Lögréttu-
hússins á Þingvöllum við öxará,
.. Henni var hringt til dóma og á
undan aftökum. Svo var klukkan
forn að einginn vissi leingur aldur
hennar með sannindum. En um
það er sagan hefst var laungu
kominn brestur i þessa
klukku....”.
A átjándu öld virðist þaö hafa
veriö all útbreidd skoðun hér á
landi, að þessi alþingisklukka
væri margra alda gömul. Sem
dæmi má nefna: Magnús Gislason
lögmaður segir i bréfi til Ochsen
stiftamtmanns, að klukkan hafi
veriö notuð „i nogle 100 de Aar”.
Sveinn Sölvason lögmaður segir i
bréfi til Rantzau stiftamtmanns
1766, aö klukka þessi, sem Har-
aldur Sigurðarson hafi gefið ís-
lendingum á 11. öld, hafi sprungið
og þvi verið send utan og steypt
upp. Þegar hún kom svo til lands-
ins aftur hafi kostnaðurinn ekki
fengist greiddur og kaupmaður-
inn sem annaðist framkvæmd
verksins þvi flutt hana utan á ný.
Sveinn segir aö efni klukkunnar
sé eign Islendinga og beri að nota
verðgildi þess til „Landets Op-
komst”. Or þvi varð ekki, enda dó
Rantzau skömmu siðar. Einn var
þó sá, sem vissi um hinn rétta
aldur klukkunnar, Arni Magnús-
son. Arið 1703 skrifaði hann upp
áletranirnar á klukkunni, en þar
stóð að hún hefði verið steypt árið
1593.
„Fororðningin”, sem frá segir i
fyrsta kafla íslandsklukkunnar,
um niðurbrot og töku nitján
klukkna, á sér fyrirmynd i kóngs-
bréfi frá árinu 1684 um að senda
allar brotnar og rifnar klukkur til
Khafnar. Jón Espólin segir, að
margar þeirra hafi ekki komið til
landsins aftur, „gátu sumir til at
af púdri mundu kltngja nokkur-
stadar ei sidr enn i kyrkjum”,
segir i Espolin.
Arið 1551 rændu tveir konungs-
þjónar, að boði konungs, öllu silfri
og öðrum dýrgripum úr Hóla-
dómkirkju, Munkaþverár,
Möðruvalla og Þingeyrarklaustr-
um. 1 skuldbindingabréfinu á
Oddeyri 15. júni 1551 eru þessir
tveir menn titlaðir, sem „kongl.
Maiestets bifalningsmenn”. Hall-
dór Laxness lætur bööulinn Sig-
urð Snorrason, sem að boði kon-
ungs rænir einu sameign islensku
þjóðarinnar — alþingisklukk-
unni, kynna sig þannig fyrir öld-
ungnum á Þingvöllum: „Ég er
hans majestes bifalingsmaður og
prófoss”. Þegar Laxness sæmir
böðulinn titinum „hans majestets
bifalingsmaður” nýtir hann sögu-
legar staðreyrdir sem full-
komna: hlutverk böðulsins.
Kastalar og prósentur
Það er ekki gott að vita, hvar
nema ber staöar. A einum stað
rekst ég á þaö, að Arngrimur
Vidalin, bróðir Jóns, sem var
skólameistari i Danmörku, hafi
árið 1703 komiö fram með tillögur
um að stofna kastalaborgir meö
setuliði á tslandi — en það eru
einmitt slik áform sem Arnas
andæfir i samtali við von Uffelen.
I annað sinn furða ég mig á þvi,
að Magnús i Bræðratungu á sér
einhverjar rætur i Úraniu eftir
Flammarion. Biskupinn i Skál-
holti á það til að tala upp úr enskri
bók, „The Idea of Perfection of
Christian Theology” eftir Flew
nokkurn. Og Arnas hefur sitthvað
eftir Lúter um páfann, nema hvað
mál hans er allt miklu glæsilegra.
Það kom mér og á óvart hve mik-
ið ritgerð Guðbrandar Vigfússon-
ar Um sjálfforræði er notuð —
þegar Halldór lætur fortið og
samtiö hersetins Islands skerast i
samtölum Arnasar og von Offel-
ens. Nema hvaö Halldór reynist
betri stærðfræðingur en Guö-
brandur. Guðbrandur segir að
innlend vara hafi lækkað I verði
um 200% við tilkomu einokunar-
verslunar, en Halldór talar um
60%. Enda er ekki hægt að lækka
verðlag um meira en 100%.
Bókmenntir og stærðfræði
Ég vona, að ef ég get komið
þessu út á bók sem ég hefi verið
að vinna að, þá verði hún ekki ó-
þörf. Kannski hún ýti undir það,
að verk fleiri lifandi manna, fíéiri
samtiðarhöfunda, verði könnuð
með svipuðum hætti. Ég hefi lika
veriö svo orðhvatur stundum, að
ég hefi sagt ég væri að búa til
kennslubók handa skáldum.
Ég fékk, eins og áður segir, 500
þúsund króna styrk úr hugvis-
indasjóði til verksins. Það er
hæsti styrkur nú úr þeim sjóði, og
þótti einhverjum skrýtið aö hann
skyldi renna til stærðfræðikenn-
ara...
— Stærðfræðings, sem ekki var
vanur að fara sérlega viröulegum
orðum um húmanisk fræði, skýt-
ur viðmælandi Eiriks inn i — i
minningu stærðfræðitima i mála-
deild Laugarvatnsskóla fyrir ald-
arfjórðungi....
Eirikur hlær.
— Þaö gildir þáð sama um
stærðfræði og bókmenntir: sumir
menn geta aldrei skynjað þær. En
sá sem verður fyrir þeirri reynslu
að skynja bókmenntir eða þá
stærðfræði, hann er ekki samur
maður upp frá þvi.
A.B.