Þjóðviljinn - 27.11.1977, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 27. nóvember 1977
Árni Bergmann og
Kristján Jóh. Jónsson
skrifa
QflOuT) [^©CSOiíflíÍOBDítóflD7
/ hveria heima skal halda?
Gunnar Gunnarsson:
Jakob og ég.
Skáldsaga. Iöunn 1977.
Jakob sá sem Gunnar
Gunnarsson gerir aö viöfangsefni
sinu, er ósköp hversdagslegur
gaur, við fyrstu sýn aö minnsta
kosti. Hann er á miöjum aldri,
hefur hlotiö meöalframa i banka,
afrek hans eru ekki teljandi,
syndir hans eru hugrenningar-
syndir. Honum getur á stundum
oröiö meinilla við menn — til aö
mynda Jónbjörn undirmann sinn
og ólsen gamlan skólafélaga og
yfirmann, kannski er hann reiöu-
búinn að myröa þá i huganum. En
heldurekki annars staöar. Athöfn
er utan við hans þor. Hann byrgir
inni heift sina. Hann lætur sér
renna reiöina i einrúmi: ,,Og ég
segi sjálfum mér aö lifiö sé
brandari, aö ekkert skipti máli og
aö þaö sé skylda min viö sjálfan
mig að halda ró minni og kimni”.
Hann bætir viö svofelldri
hugarfarslýsingu, sem i leiöinni
minnir á kimni höfundar: „Raun-
verulega litég alla hluti björtum,
hiutlausum augum eins og rikis-
útvarpiö”.
Menn gætu haldiö aö hér væri 1
uppsiglingu heföbundin lýsing
smáborgarans. Svo er þó ekki.
Jakob er að visu þessi marg-
skammaöi smáborgari. En hann
þreytist heldur ekki á þvi aö
minna lesandann á aö hann sé
tveir menn, að ekki er allt sem
sýnist. Sibernskan lifir i Kobba.
Imyndunarafliö hjálpar honum
frá þreytandi grámóskunni: ,,Ég
svif léttur um lendur dagdrauma
minna hvenær sem mér sýnist”.
ff * /
Gunnar Gunnarsson
Hann er stundum þungt haldinn
af sjálfsgagnrýni. Hann likir sér
viö aldraöa rollu sem enginn fær
sig til aö slá af. Viö lifandi lfk. En
„samt finn ég stundum fyrir glóð,
sem viðheldur fáránlegri von um
aö andartakiö renni upp. Ein-
hvern tima kemur kóngsdóttir úr
skýjunum, sennilega riöandi á
kústskafti, og kyssir gamla
bankamanninn á munninn svo aö
hann breytist i iturvaxinn hæfi-
leikamann á besta aldri. Takiö
eftir! Þá mun allt i einu fara aö
ólga inni i mér. Ég skunda þá út i
sólina, rétti úr mér, rek nefiö
langt móti vorgolunni og æsku-
draumurinn rennur fyrir á
skuggamyndasýningu um leiö og
hann rætist. Ég svif þá á stað og
gamli frakkinn stendur aftur af
mér eins og frægöarskykkja”.
Þaö er þessi mannlýsing sem er
efni fyrri hluta sögunnar: Jakob I
nútimanum, nokkrar heimsóknir
aftur i fyrri tið til aö tengja hann
viö skólabræöur og eiginkonu,
dagdraumar hans. 1 þessari
lýsingu er margt satt og rétt og
vel gert. Frásögnin er fjörlega
stiluð. Mikill hraöi i skiptingum
sem gefur engum tima til aö láta
sér leiðast. Kimni og hugkvæmni
I tilgerðarlausum samlikingum.
Sföan hefst siðari hluti sögunnar.
Það er ekki lengur hægt aö halda
Jakobi á sporinu. Hann ætlar aö
snúa við blaöi, ærslast I anda dag-
draumanna. Hann spyr: „Hvers
vegna vil ég rugla lif mitt?
...Hvers vegna vil ég hlaupa frá
tryggri tilveru til þess aö ramba
meöal ókunnugra og glotta
framan i gamla vini?” Hann er i
siöarlhluta sögunnar á leið i boö
til ólsens bankastjóra, austur á
landi, og á sömu leiö eru Ólsen
sjálfur, Jónatan skólabróöir, Ósk
eiginkona og margt fólk annað.
Þessi seinni hluti á sér ýmsa
sömu kosti og hinn fyrri. Þaö er
ærslast meö óhemjuskap og fariö
meö ýmislegt grin um islenskt
skemmtanalif, ferðalög, mann-
fræöi og efnahagslif. En
það er miklu meiri óvissa yfir
þessum hluta bókarinnar en
hinum fyrri. Gunnar Gunnassson
hefur eins og eölilegt er skoöaö
reynslu Guðbergs, Thors, Péturs
Gunnarssonar og þeirra ólikinda-
kynslóöar sem kennd var viö
Nýjan Gretli. Stundum vill þessi
reynsla veröa full fyrirferöar-
mikil. Aöalvandinn er þó annar.
Hann er sú spurning, hvaö á aö
gera viö þann Jakob sem hefur
sleppt af sér beislinu? Höfundur
veit það nefnilega af skynsemd
sinni, að það er ekki sá töggur I
Jakob, aö hann geti gert þá
uppreisn gegn hlutskipti sinu sem
um muni. Hugfró hans var sú að
skrifa á kvöldin æsilegar sjoppu-
sögur undir dulnefni, og mikið
lengra en þaö kemst hann ekki. 1
draumi hans er fall hans faliö.
Jakobarnir komast ekki langt frá
sjálfum sér — i þvi er heims-
ádeilukjarni ævintýrisins fólginn.
En þá er þeim vanda ósvarað:
hvaö er hægt aö segja til viöbótar
um manninn? Jú, lýsa upplausn
hans annars „ég”, sem vill taka
ráðin af hversdagsmanninum:
„Ég fylgist undrandi með
framkomu manna, framvindu at-
buröanna, en ég skil ekkert. Ég
bý til persónur, söguhetjur, sem
ég hrindi af staö út I viöburöa-
striðin, en ég skil þær ekki. Ég
lyfti stækkunargleri, horfi á
mannkertin eins og barn á flóa-
konsert, skrifa athugasemdir og
áöur en ég get snúiö mér við hefi
ég misst af lestinni”.
Þetta er rökrétt framhald af
lýsingu Jakobs, en um leið felur
þaö i sér þann háska, að þessi
ringulreið nái tökum á sögunni.
Lesandinn finnur sig oftar en ekki
vanta svör viö þvi, hvaöa merk-
ingu hann getur eignaö þvi
persónusafni, sem er akandi,
fljúgandi, hlaupandi og veltandi á
leiö i parti hjá bankastjóra i eyði-
firöi fyrir austan. Þau svör liggja
ekki á lausu i þessari annars fjör-
legu og um margt skemmtilegu
bók. En að lokum skal borin fram
tilgáta. Má vera aö einskonar
samnefnara fyrir ferðalög seinni
hlutans og undarlegar uppákom-
ur sé helst aö finna i svofelldum
vangaveltum Elsu, konu Olsens
bankastjóra:
„Hún man aö áöur stóö til aö
framtiöin, nútiöin yröi ööruvisi.
En hvaö er nú? Ekkert.
Þótt billinn þjóti veginn, þótt
timinn liði og vindlar brenni til
ösku, þótt hreyfing sé lögmál, þá
veröur aldrei breyting. Þaö segir
Elsa núna. Hvernig getur eitt-
hvaö breyst? Hvaö gæti gerst?
Verður veginum lokaö? Veröum
við látin vinna pungsveitt en aörir
fara aö feröast og stjórna?
Hún horföi hugsunarlaust út i
heiminn sem þaut hjá og kvfðinn
magnaöisti huga hennar, tiöinda-
leysiö var svo spennandi, loftið
þrungiö eftirvæntingu, úrræöa-
leysi og eitt andartak langaöi
hana aö kasta sér út úr bflnum,
svifa niður I gljúfriö.
Biðin er aðeins þolanleg,
hugsaöi hún, á meöan maöur
getur dreift huganum við þessa
daglegu leiki og á meðan maður
getur hlegið hátt og hvellt. Um
leiö og rugliö rennur af manni þá
er úti um mann.”
Hér mætti á eftir fylgja út-
legging þar sem dæmi Elsu og
förunauta er snúið upp á stétt og
heilt samfélag, upp á ferö án
fyrirheits og annað fróölegt.
Gunnar Gunnarsson, sem hefur
hert drjúgum sina stilgáfu, sest
nú i góöan félagsskap þeirra sem
lauma vilja aö fólki alvörumálum
meö kerskni og glannaskap.
AB
Vondir menn með vélaþras
vinum drottins gera brigsl
Þaö er ekki laust viö aö manni
detti I hug þessi gamli fyrripartur
viö lesturinn á bók Grétu Sigfús-
dóttur, Sól ris i vestri. Fyrripart-
urinn segir eiginlega alveg eins
mikiö i sinum tveimur linum og
Gréta á 216 — tvö hundruö og
sextán — blaðsiöum.
Sagan gerist á tveimur frá-
sagnarsviöum eins og stundum er
sagt. Annars vegar er nútiminn
þar sem Dagur Gunnarsson og
foreldrar hans ganga laus. Aö
mati höfundar er það timi hvers
konar „úrkynjunar” og siöspill-
ingar. A þessu frásagnarsviði er
sagt frá moröi sem háskólastú-
dentarnir Dagur og Bóbó, ást-
maöur hans, fremja aö gamni
sinu. Morðiö hefur áhrif á Dag:
hann hættir að umgangast Bóbó,
hættir i Háskólanum og fer aö
vinna i Hreiörinu. Hreiðriö er til
húsa á þriöju hæö I nýlegu stein-
húsi sem „verkaöi þó óhrjálegt
þegar inn var komiö, mestmegnis
vegna þess hversu illa var gengið
um” (44) Þar læöist útgáfustjór-
inn um „hávaxinn og grannur, ei-
litið lotinn i heröum” (45)
„Niöurrifsstarfsemi I formi and-
menningar er aðalvopniö i hönd-
um hreiðursins” (46) Stefna
hreiðursins er „sennilega sótt til
Sviþjóöar” (46) og linan er
„nýmarxisk” (46) Þetta voöalega
hreiöur heföi örugglega tekiö Sól
ris I vestri til útgáfu þvl aö út-
gáfuformúla fyrirtækisins er
svona:
1) höfundarnir veröa aö fylgja
ákveöinni pólitiskri linu
2) bækurnar veröa aö samræm-
ast alhæföri forskrift. (46)
Eftir þessari linu flokkar morö-
inginn okkar, Dagur, handrit og
lætur sér leiðast nokkra stund.
Skömmu siðar stendur Bóbó hann
aö stóölifi meö þremur öörum
karlmönnum og keyrir I sjóinn
eftir kappakstur við lögregluna i
Reykjavik kvalinn af ástarsorg.'
Dagur er hins vegar alveg aö
verða róni þegar hann ákveöur i
bókarlok meö „festu og reisn”
(216) aö taka út refsingu fyrir
glæp sinn i staö þess aö láta
pabba sinn bjarga sér. Þegar það
gerist er aö visu búiö aö finna
sýrulöginn af likinu I gamla her-
berginu hans og lögreglan er á
leiðinni.
A meöan þessu fer fram hjá
Degi eru gjörspilltir foreldrar
hans, verkalýösforinginn Gunnar
og rauösokkurinn Jófriöur, aö
vafstra hitt og þetta.
Hitt frásagnarsviðiö kemur inn
i söguna i langdregnum endur-
minningum gömlu konunnar
Sumarrósar, ömmu Dags. Sú
kona er alltaf aö rifja upp
bernsku sina svo aö lesendur bók-
arinnar geti séö hvernig lifiö var i
gamla daga og sumt af þvi er
raunar ekki ósnoturlega gert.
Samanlagöar veröa þær þó ósköp
þreytandi og stundum ekki bein-
linis áhugaverðar — alla vega
ekki aö minu mati:
„A nóttunni notuðu þau koppa
sem tæmdir voru i sérstaka tunnu
undir bæjarveggnum og
inn(i)haldið látið standa þar til
ullin var þvegin á vorin. Á daginn
gengu þau örna sinna i fjósinu.
Þegar bræðurnir léttu á sér
beindu þeir bununni að ákveðnum
stað i flórnum og kepptu um að
hitta i mark. Didda reyndi að
leika þetta eftir en það tókst ekki
betur en svo að allt fór i buxurn-
ar. Hún varð að iáta sér nægja að
setjast á hækjur sinar eins og
mamma. Mamma var I mörgum
pilsum, hverju utan yfir öðru, og
varð að hafa mikið fyrir þvi að
Netta þeim upp. En hún þurfti
ekki að hafa fyrir að hneppa
niðrum sig. t hnjáskjólinu hennar
var rauf sem hún gat sprænt i
gegnum... (o.s.frv. 59).”
Endurlit eru yfirleitt ekki
undirbyggö I sögunni, hvort sem
þaö er nú gamla konan hún
Sumarrós eða einhver annar sem
litur i anda liðna tiö. Þaö viröist
ólæknandi árátta hjá sögupersón-
um I þessari bók að rifja fortiö
sina mjög nákvæmmlega upp
fyrir sér hvenær sem þær fá tæki-
færi til. Eina sjáanlega ástæöan
fyrir þessum sifelldu og ná-
kvæmu bernskuupprifjunum er
góögirni sögupersóna viö lesend-
ur. Sögupersónurnar kæra sig
greinilega ekki um aö lesendurnir
vaöi I villu og svima um fortfö
þeirra og treysta þeim ekki til aö
geta sér til.um nokkurn skapaöan
hlut. Þetta er annars eitt algeng-
asta einkenniö á afþreyingarbók-
menntum ailra tima.
Sól ris i vestri gæti komið aö
góöu gagni fyrir þá sem þekkja
ekki vonda kalla (les. komma) og
kellingar (les. rauösokka) frá
ööru fólki. Skal nú reynt aö tiunda
helstu einkennin svo aö siöprútt
fólk geti varaö sig ef þaö mætir
þessum andskotum á götu. Þaö
þarf ekki aö orölegnja þaö aö þá
er vissulega rétt aö láta fætur
foröa sér.
Karlkyns kommar á miöjum
aldri og þar fyrir ofan eru feitir,
ráöa auöhringum og verkalýðs-
flokkum, aka á ffnum bilum, eiga
fullgerö og glæsileg hús og glotta
stöðugt við tönn eins og Skarp-
héöinn i Njálssögu foröum. Eftir-
farandi mynd blasir viö Sumar-
rós hinni sannkristnu þegar
Gunnar kommi, sonur hennar,
ekur meö hana til aö sýna henni
nýja húsib i Mosfellssveitinni
eftir aö hafa haft af henni allt
sparifé hennar.
Hún starði fram fyrir sig: á
breitt bakið og digran svirann
sem trónaði upp af framsætinu.
Hárið var sitt I hnakkanum og dá-
litið iiðað. Hann hafði lagt hattinn
frá sér og sett upp dökk sóigler-
augu til varnar mót snjóbirtunni.
Hún gat séð andiit hans I speglin-
um. Gleraugun huldu það til hálfs
og beindu athyglinni að glottinu
sem sifellt lék um varir hans.
Hnúðurinn á nefinu á honum var
alltaf að stækka. (30)
Hús Gunnars er glæstara en öll
önnur hús I Mosfellssveitinni og
fjölskyldan á marga bila.
Unga kommakynslóöin er tal-
svert brábrugöin Gunnari
komma og jafnöldrum hans. Þaö
er rétt aö minna á þaö aftur að i
þessari bók eru vondu kallarnir
kommar en kvenkyns þrjótar eru
rauösokkar. Ungu kommarnir
eru siöhærðir, latir i skólanum,
kynvilltir og fremja sýrumorð til
aö fá nú einu sinni almennilegan
æsing i lif sitt. Þaö er athyglisvert
i lýsingunni á þessu að höfundur
viröist álita þaö glæp aö vera
kynvilltur: glæp sem sé siöasta
skref siöspillingarinnar og næst
gerast menn moröingjar. Þetta
Gréta Sigfúidéttlr
tvennt er raunar sett undir sama
hatt á bókarkápu lika. Hleypi-
dðma eins og þessa ætti kannski
ekki aö vera aö ræöa, þeir eru of
sorglegir til þess að fjölyröa um
þá en hitt verður fróölegt aö sjá
hvenær til dæmis rangeygt fólk
eba fólk meö stór eyru verður
orðiö sérstakar glæpamanna-
deildir i sögum Grétu Sigfúsdótt-
ur. Þaö aö gera kynvillu og glæpi
að samheitum er raunar aðeins
eitt dæmi um margvislega for-
dóma I bókinni sól ris I vestri.
Þeir eru að minu viti alvarlegra
mál en sú spaugilega kommún-
istahræösla sem þar er lika nóg
af.
I sögunni eru til dæmis tvær
konur sem hafa opinberað vonsku
sina I þvi aö berjast fyrir kven-
frelsi. Jófriður, kona Gunnars
komma og móöir Dags komma og
stjórnleysingja (??!) og homma
og sýrumoröingja, er mesta viða-
kvendi. Hún er á móti barneign-
um, upptekin af kvenfrelsismál-
um og stundar félagsfræöinám i
Háskólanum þó hún sé á
fimmtugsaldri! Enda má greini-
lega sjá af hugleiöingum Gunnars
komma, manns hennar, að ekki
er allt meö felldu:
Já, það er eitthvað bogið við
Friðu. Hún virðist hata karl-
Framhald á bls. 22