Þjóðviljinn - 08.01.1978, Qupperneq 6

6 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 8. janúar 1978
___________________RAGNAR ARNALDS:
Veröur bakari hengdur
AB áeggjan ungra sjálfstæBis-
manna og meB stuBningi stjórn-
skipaBrar nefndar virBist
Matthfas fjármálaráBherra vera
aB búa sig I stakk til a& ráBast
gegn „bákninu” margumtalaBa,
sem sligar þjóBfélagsbygginguna
og fþyngir fjárhag fólksins.
HvaBa starfsemi er þaB, sem
þeim ihaldsmönnum kemur helst
i hug aB grisja þurfi eBa skera
niBur? Hvar er bákniB mikla aö
finna?
í leit að „bákni”.
Eiga þeir viB bankakerfiB
margfalda, kerfi fjögurra sjálf-
stæöra banka, sem allir eru i eigu
rikisins og stöBugt auka umsvif
sin i glórulausri samkeppni sin I
milli.
Eöa er þaö kannski trygginga-
kerfiö, sem þeir eiga viö, frum-
skógur yfir 20 tryggingafélaga,
sem sýgur til sin ótalda fjármuni
frá fólkinu i landinu, og sannar-
lega þyrfti aö grisja?
Eiga þeir ef til vill viö bákniö
mikla, sem allir landsmenn finna
fyrirá degi hverjum, hiö þrefalda
dreifingarkerfi á olium og
bensini, sem hlýtur aö veröa
skoriö niöur fyrr eöa sIBar til
mikils léttis og hagræöingar fyrir
þjóöina? '
Eöa eiga þeir viö bákn bakn-
anna, þann ofvaxna myrkviö,
sem annast innkaup á erlendum
vörum til landsins? Eiga þeir viö
hátimbraö kerfi 500-600 heiid-
verslana, sem gera innflutning
landsmanna margfalt dýrari en
vera þyrfti?
Bakari og smiður
Nei, þaB er á hreinu — þeir eiga
ekki viö hin raunverulegu bákn,
sem eru aö sliga þjóöina. Þetta
eru heilög bákn, eins og flestir
vita og ungum ihaldsmönnum
miklu kærari en svo, aB þeir vilji
nokkuö viö þeim blaka.
Ihaldsmennirnir ungu eru staB-
ráönir I aö hengja bakara fyrir
smiö. Bákniö, sem þeir ætla aö
ráöast á framar öllu ööru og f jar-
lægja meö tilstyrk fjármálaráö-
herrans, eru nokkur arövænleg
atvinnufyrirtæki I eigu rikisins,
t.d. Siglósild, Landssmiöjan,
Slippstööin á Akureyri, Alafoss og
Sildarverksmiöjur rikisins.
Eru þá þessi fyrirtæki byröi á
riki og þjóöfélagi? Er eitthvaö
unniö viö þaö, að rikiö losi sig við
þau? Við skulum skoöa þessi
fyrirtæki nánar.
Siglósild
Lagmetisiöjan Siglósfld væri
einfaldlega ekki til, ef rikiö (og
Sildarverksmiöjurnar) heföu
ekki sett hana á stofn fyrir tæpum
tveimur áratugum. Þetta fyrir-
tæki hefur skilaö þjóöarbúinu
miklum verömætum, sem líklega
heföu ella fariö i súginn, og auk
þess hefur þaö sparaö rlkinu
verulegar fjárhæðir I greiöslu at-
vinnuleysisbóta I Siglufirði á
löngu timabili, fyrir utan þann
margvislega óbeina hagnað, sem
rikiö hefur haft af launagreiösl-
um til starfsfólks og almennri
peningaveltu, sem allri verö-
mætasköpun fylgir.
Ekkert bendir til þess, aö
einkaaöilar hefðu starfrækt fyrir-
tæki i Siglufiröi, sem komiö heföi i
staöinn fyrir Siglósild. Auk þess
bendir flest til þess, aö einkaaöil-
ar heföu enn siður ráöiö viö þau
stórfelldu vandamál, sem komiö
hafa upp á starfsferli Siglósfldar
m.a. slldvei&ibann I nokkur ár, og
heföu þvi fyrir löngu veriö búnir
aö gefast upp.
Þetta munu flestir geta sam-
þykkt, sem til þekkja i Siglufiröi.
Hins vegar gafst rikiö ekki upp,
þótt oft væri stuöningur þess lftill
og lélegur, og siöan hefur þaö
fengið fyrirgreiöslu sina marg-
faldlega endurgoldna.
Landssmiðjan
Landssmiöjan er traust og gott
fyrirtæki, sem veltir um 500 millj-
ónum króna á ári, og bæ&i þjónar
opinberum aðilum, t.d. Skipaút-
gerð og Landhelgisgæslu, en þó
ekki slður einkaaöilum, t.d.
loönubræöslum vlös vegar um
land. Fyrirtækiö hefur skilaö dá-
góöum hagnaöi ár eftir ár, greiöir
talsveröa skatta og hefur ekki I
áratugi fengiö framlög úr rfkis-
sjóöi.
Slippstöðin
Slippstööin á Akureyri væri
sennilega ekki I tölu starfandi
fyrirtækja I dag, ef rlkiö heföi
ekki hlaupiö undir bagga, þegar
einkaaöilar voru búnir aö setja
fyrirtækiö á hausinn. Rlkiö á nú
54% I Slippstöðinni, Akureyrar-
bær 36%, Kaupfélag Eyfiröinga
6% og aðrir aöilar afganginn.
Rikiö hefur eins og aörir hluthaf-
ar fengið 10% arö af hlutafé sinu
undanfarin ár, enda hefur veriö
talsveröur hagnaöur af rekstrin-
um, og velta fyrirtækisins nemur
nú um 1500 milljónum króna á ári.
Fyrirtækiö stendur nú á kross-
götum, núverandi æöstu ráöa-
menn þess, ráöherrar iönaöar og
fjármála i Reykjavlk, hafa hug á
aö afhenda þaö einkaaöilum, sem
gætu vafalaust grætt á þvl um
stund og sett þaö svo á hausinn
aftur. A hinn bóginn kemur mjög
til álita aö vinna aö þvl á næstu
árum aö tvöfalda framleiðslugetu
stöövarinnar, þvl aö bæöi felst I
þvi mikil hagræöing og jafnframt
er það þjóöhagsleg nauösyn aö
flytja viögerðir og smíöi fiski-
skipa I stórauknum mæli inn I
landið. Ekki skortir verkefnin. En
staöreyndin er sú, aö ríkisvaldiö
er sennilega eini aöilinn, sem hef-
ur bolmagn til aö framkvæma svo
myndarlegt átak.
Rekstur rlkisins á Slippstööinni
á Akureyri I samvinnu viö heima-
aðila hefur fært þjóöinni ómældan
hagnaö. Eins og Siglóslld og
Landssmiöjan er Slippstööin ein
af buröarstoöum íslensks at-
vinnulifsen hvorki bákneða byrði
á einum eöa neinum, hvorki rík-
inu eöa þegnum þess. Fullyröing-
ar um hiö gagnstæöa eru óvenju-
lega augljóst áróöursbull.
Álafoss
Ullarverksmiöjan Álafoss væri
vafalaust heldur ekki til ef rikið
heföi ekki hlaupiö undir bagga,
þegar fyrri eigendur komust I
þrot. Fyrirtækið er aö öllu leyti I
eigu Framkvæmdasjóös rfkisins.
Alafoss átti I nokkrum erfiöleik-
um fyrst eftir aö Framkvæmda-
sjóöur yfirtók reksturinn, en hef-
ur siöan margfaldaö umsvif sln
meö undraveröum hraöa og aukiö
veltu sína úr 101 milljón króna
19691 um 2500 milljónir króna áriö
1977. Hagnaöur var rúmar 50
milljónir króna á árinu 1976 og
veröur líklega svipaöur árið 1977,
þráttfyrir feiknamiklar afskriftir
bæöi árin.
Þaö væri sannarlega ekki ama-
legt fyrir einhvern innanbúöar-
manninn I stjórnarliðinu aö fá
upp I hendurnar þá gullnámu,
sem Alafoss er I dag, meö góöum
kjörum.
Sildarverksmiðjurnar
Þó er afhending Alafoss I hend-
ur einkagróöamanna ómerkileg-
ur glaöningur viö hliðina á þeim
happafeng, sem Sfldarverksmiöj-
ur rlkisins yrðu I höndum þeirra,
sem þær fengju í hendur og heföu
auk þess bolmagn til aö halda
þeim gangandi, þar til endurnýj-
um verksmiðjanna er lokiö og
rekstur þeirra er almennt farinn
aö spanna áriö um kring.
Síldarverksmiöjurnar hafa lif-
aö tlmana tvenna og stundum átt
I talsveröum þrengingum. En I
staö þess að skilja allt eftir I auön,
eins og einkaaöilar hafa víöa
gert, t.d. á Noröurlandi þegar
slldin brást, var þaö eðli rlkis-
verksmiöjanna aö þrauka, og nú
er hvergi eins mikil loönubræösla
eins og einmitt f Siglufiröi. Ef
einkaaðilar heföu rekið Síldar-
verksmiöjurnar, væru þeir vafa-
laust fyrir löngu búnir aö selja
aöstöðu sína I Siglufiröi til ann-
arra nota fyrir skít og ekki neitt,
meðan allt var þar I rúst.
Nú eru Síldarverksmiöjur
rikisins hins vegar I stórsókn og
not,a allan sinn hagnaö til upp-
byggingar, m.a. er nú áformað að
endurbyggja verksmiðjuna á
Skagaströnd, og er þaö taliö geta
aukiö loönubræöslu í landinu um
50 þúsund tonn, en þaö jafngildir
um 1200 milljónum króna I út-
flutningsverömæti á ári.
Ekki er óllklegt, aö magn
bræöslufisks á næstu árum muni
tvöfaldast meö aukinni veiöitækni
og bættri geymslu- og bræösluaö-
stööu I landi. Flestar verksmiöjur
veröa þá reknar 8-10 mánuöi árs-
ins, ef ekki óslitiö áriö um kring.
Enginn þarf aö láta sér til hugar
koma, aö byröi rlkisbaknsins
veröi léttbærari fyrir fólkiö I
landinu aö nokkrum árum liön-
um, ef rlkið veröur þá búiö aö losa
sig viö slldarverksmiöjurnar,
sem voru upp byggöar I öndveröu
meö framlögum skattgreiöenda
og hafa slðan staöiö undir frekari
útþenslu og endurnýjun, en virö-
ast nú einkar vel til þess fallnar
aö skila eiganda slnum drjúgum
aröi.
Rekstur ríkisins þarf að
betrumbæta
Þessi miklu ríkisfyrirtæki sem
ég hef hér nefnt eru aö sjálfsögöu
engin byrði á skattgreiöendum,
heldur þvert á móti mikilvægar
undirstööur atvinnulífsins og
ágætar mjólkurkýr fyrir rlkiö.
Bákniö sem þjóöin þarf aö grisja
er annars staöar aö finna. Sóunin,
átakanlegust eyösla ver&mæta I
þjóöfélaginu er fyrst og fremst aö
finna I höfuöstöövum einkagróö-
ans I margs konar milliliöastarf-
semi sem löngu er vaxin þessari
smáþjóö upp fyrir höfuö.
Enginn má þó skilja orö mín
svo aö rekstur þessara ríkisfyrir-
tækja sé meö öllu óaöfinnanlegur
eöa þarfnist engra breytinga.
Rlkisrekstur undir forystu manna
sem vilja hann feigan af pólitlsk-
um ástæöum er oft meingallaöur
og þarfnast endurskipulagningar.
Sigló-síld hefur oft liöiö fyrir
það svo aö dæmi sé nefnt, aö
æ&stu umbo&smenn eigandans,
embættismenn iðnaðar- og fjár-
málará&uneytis hafa verið sljóir
og skilningsvana á þarfir fyrir-
tækisins. A seinustu árum hefur
verksmiöjan oft leitaö til opin-
berra aöila um framkvæmdafé. A
Alþingi hefur verið svaraö aö
verksmiöjan ætti aö snúa sér til
stofnlánasjóöa en í Fram-
kvæmdastofnun ríkisins hafa þau
svör veriö gefin, aö ríkisfyrirtæki
ættu ekki aö fá lán úr stofnlána-
sjóðum rikisins, heldur framlagá
fjárlögum. Rlkisfyrirtækið hefur
þannig lent á hrakhólum, vegna
þess aö kerfið er andsnúiö.
Þetta var á annan veg I tfö
vinstri stjórnarinnar, þegar
Sigló-SIld fékk bæöi stofnframlag
frá eiganda sínum (á fjárlögum)
og lán hjá Framkvæmdastofnun
eins og hvert annaö fyrirtæki.
Stjórn rikisfyrirtækja
Stjórnarfyrirkomulag Sigló-
Sildar er óvenjulega heil-
brigt: heimamenn eiga lögbund-
inn rétt til meiri hluta stjórnar og
þar af er a.m.k. einn fulltrúi af
fimm úr hópi starfsfólks.
ööru máli gegnir um Alafoss
svo að annaö dæmi sé nefnt. Ekki
er eölilegt aö fyrirtækiö setjist aö
hjá bjargvætti slnum, Fram-
kvæmdasjóöi, þótt þar hafi sjálf-
sagt verið notalegt aö dveljast
meðan fyrirtækið var aö ná sér
eftir að vera risið upp af banaleg-
unni úr höndum einkaframtaks-
ins. Fyrirtækið þarf aö veröa
sjálfstætt og stjórn þess ætti aö
endurspegla eöiilega hagsmuni
sem viö þaö eru tengdir meö aöild
bændasamtaka, starfsfólks og
kunnáttumanna I útflutningi t.d.
fulltrúa frá útflutningsmiöstöð
iönaöarins.
Um öll rlkisfyrirtæki gildir aö
undirbúa ætti og þjálfa starfsfólk
til að hafa meiri afskipti af
rekstri þeirra en nú er.
Aukin aðild sveitar-
félaga?
Um rlkisfyrirtækin gildir einnig
almennt að þau þyrftu aö geta
leitaö til eins aöila I ríkiskerfinu
sem heföi forsjá þeirra meö hönd-
um af hálfu viðkomandi ríkis-
stjórnar og fylgdist stööugt meö
rekstri þeirra af áhuga og vel-
vilja. En þvl miöur eru ríkisfyrir-
tækin oft meöhöndluö eins og
hornrekur svo sem sanna mætti
meö mörgum dæmum.
Rlkisrekstur er ekki eftir-
sóknarvert rekstrarform I sjálfu
sér. Rekstur ríkisins er oft
þunglamalegur en kemur aö
ómetanlegu gagni viö vissar
kringumstæöur og er þá gjarnan
óhjákvæmilegur.
Ef aöstæöur leyfa aö bæjarfélög
annist rekstur rfkisfyrirtækja eöa
jafnvel yfirtaki þau og sé þeim
þaö kleift án þess aö lagt sé I of
mikla áhættu ætti ekkert að vera
þvl til fyrirstöðu. Þaö er aöeins
eölileg verkaskipti í opinberum
rekstri, að sveitarfélag eitt eöa
fleiri yfirtaki ríkisfyrirtæki. Af-
gerandi er hvort fyrirtækiö er
áfram rekiö meö almannahag
fyrir augum eöa I þágu einka-
gróöans.
Gerist ekki átakalaust
Viö Alþýöubandalagsmenn höf-
um enga oftrú á gildj ríkisfyrir-
tækja og kunnum ekki slöur aö
meta önnur form félagslegs
reksturs. Einnig höfum viö veriö
hvatamenn þess aö rikisfyrirtæki
sem hætt væri aö gegna hlutverki
slnu eins og Tunnuverksmiöjur
'rlkisins I Siglufiröi eftirléti einka-
fyrirtæki aöstööu sína, af því aö
aðstæöur kröfðust þess og á ég
þar viö Húseiningar h.f., sem eru
I eigu bæjarins og mikils fjölda
bæjarbúa.
En rikisfyrirtæki sem standa i
blóma og hafa miklu hlutverki aö
gegna veröa ekki oröalaust af-
hent einkaaöilum þótt nokkrir
kreddumeistarar I hópi ungra
sjálfstæöismanna sjái sér leik á
boröi aö efla hlutdeild einkagróö-
ans I skjóli Ihaldsstjórnar. Is-
lendingar eru félagslega sinnaöir
upp til hópa og munu ekki láta
sllkt henda þegjandi og átaka-
laust.
Ráðist gegn undirstöðum-en báknin standa óhreyfð!