Þjóðviljinn - 29.01.1978, Blaðsíða 9

Sunnudagur 29. janúar 1978. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
70 ára á morgun 30. janúar
Þórleifur Bjarnason
rithöfundur og fyrrverandi námsstjóri
Meðan trúin á forynjur og
fordæðuskap mátti sin nokkurs
voru Vestfirðir jafnan taldir
heimkynni skeleggustu galdra-
manna, sendingar voru hvergi
magnaðri en þaðan og á útkjálk-
um þessa landshluta lifði trú-
in lengst á máttugar kynjaverur
og töfravarnir gegn þeim .
Hornstrandir voru heimkynni
hinna römmustu galdramanna.
Flestir bæir voru afskekktir,
girtir háum fjöllum með ferleg-
ustu hömrum, sem héldu þeim i
bóndabeygju harðviðra og ein-
angrunar.
Náttúran og allt umhverfið var
lifandi, fullt af ósýnilegu lif i, fjar-
lægu en þó nálægu og tilbúnu að
gripa inn i lif þeirra og móta örlög
þeirra.
Eitthvað á þessa leið hefst
forspjallfyrir Hornstrendingabók
eftir Þórleif Bjarnason, rithöf-
und, fyrrverandi námstjóra á
Vesturlandi.
Hann er fæddur i Hælavik á
Hornströndum 30. janúar 1908 og
verður þvi sjötugur á morgun.
Eftir þvi sem hann sjálfur segir
i bók sinni hjá Afa og ömmu, mun
ekki hafarikt mikill fögnuður yfir
komu hans i þennan heim. Móðir
hans Ingibjörg Guðnadóttir varð
fyrir þvi óláni eins og það var
nefnt að eiga hann með kvæntum
manni. Hún var þá i föðurgarði
aðeins tvitug að aldri, og á þorr-
anum i einangrun vetrarins tók
afi hans á móti honum. Hann var
yfirsetumaður, hafði hug til lækn-
inga og las allt sem hann náði i
um þau fræði.
Hjá afa sinum og ömmu, þeim
Guðna Kjartanssyni og Hjálm-
friði tsleifsdóttur ólst hann svo
upp.
Fljótt hefur ólán dótturinnar
vikið fyrir gleðinni yfir nýrri
manneskju i Hælavikurbaðstofú,
og hjá afa og ömmu nýtur hann
ástrfkis bernskuáranna og verður
smámsaman þátttakandi i lifi og
starfi fólksins.
Lifsbaráttan er hörð og það er
annaðhvort að duga eða drepast,
baráttaneruppá lif og dauða við
náttúruöflin, björgin, hafið,
hreggbarin fjöll.
Það voraði oft seint á þessum
árum i Hælavik, og stundum virt-
ist að ekkert sumar mundi verða,
eins og þegar fjórar vikur voru af
sumri og ekki sá dökkan dil, oft-
ast blindbylur og snjótröppunum
upp frá bæjardyrunum fjölgaði
dag frá degi, i bænum alltaf hálf-
rokkið og gaddurinn leitaði um
hélaða veggi.Það gekk á heyforð-
ann, svo draga varð úr gjöf handa
fénu, sem bar auðsæ merki harð-
indanna.
Einhvernveginn er þraukað af
og svo skeður undrið, Vorið kem-
ur. „Skin á himni skir og fagur
hinn skæri hvitasunnudagur” er
sungiðí baðstofunni. Jörðin bræð-
ir af sér snjóinn og amma segir að
lifsteinn sé kominn i jörðina.
Grasið kemur grænt undan fönn-
inni og lækir spretta upp úr hjarn-
breiðunni. Hrognkelsanetum er
komið i sjóinn og strax er góð
veiði og undir bjargi er kominn
færafiskur og það er róið nætur og
daga.
Það kveða við þungir dynkir,
drunur og óhljóð, sveimur fugla
er á lofti, sem ský beri fyrir.
Moldar- og aurmökkur hylur
bergstalla. Bjargið er að ryöja
sig. Það ereins og dimmur rómur
Hallvarðar Hallssonar á Horni
kveði. „Hornbjarg undir harðast
stynur, þá Hælavikurbjargið
hrynur”.
Númunu mestu viðburðir vors-
ins gerast. Skarar karla og
kvenna koma að austan og vestan
og breyta hljóðum húsum vor-
harðinda í glaum annrikis og
umsvifa. Timieggsigaer kominn.
Þannig lýsir Þórleifur lifi
Hornstrendinga. Annarsvegar er
hinnlangivetur.þegarþurfti ekki
aðeins að þreyja þorrann og gó-
una, heldur lika einmánuð og
jafnvel hörpu, en hinsvegar hið
yndislega stutta sumar, með öll-
um sinum fjölbreytileika.
I Hælavik var talsverður bóka-
kostur, þá fyrstog fremst íslend-
ingasögurnar og sú bók sem
Þórleifur nam sina lestrar-
kunnáttu á var Njála, enda kunni
hann utanbókar mikið úr Njálu.
Á löngum vetrarkvöldum voru
lesnar eða sagðar sögur, kveðnar
rimur, og rætt um atburði sögu
eða rímna. Fólkið lifði sig inn i
heim sagnanna þegar „Myrkrið
hneig að stafni og stéttum/storm-
ur geigvænn hvein”
Lestrarfélag var i hreppnum og
voru allflestar bækurnar lesnar.
Lestrar- og fróðleiksþrá fólksins
var mikil. Sem dæmi um hana
segir Þórleifur frá þvi er frændi
hans fór til Hesteyrar og keypti
Góða stofna eftir Jón Trausta
sem hann las á hestbaki á heim-
leiðinni.
Það veganesti sem sambúðin
við náttúruna og mannlifið á
Hornströndum veitti Þórleifi,
dugði honum vel, er hann lagði
frá landi, frá afa og ömmu i
Hælavik.
Hann hafði næga undirstöðu-
menntun að heiman til þess að
fara I Kennaraskólann og þaðan
lauk hann kennaraprófi. Siðan
aflaði hann sér framhaldsmennt-
unar i Danmörku. Hann var lengi
kennari á Isafirði, en siðan gerð-
ist hann námsstjóri á Vestur-
landi, með búsetu á Akranesi.
Þórleifur var kvæntur Sigriði
Hjartar, dóttur Þóru Jónsdóttur
og Friðriks Hjartar, sem lengi
var skólastjóri Barnaskólans á
Akranesi.
Sigriður var af vestfirsku bergi
brotin eins og Þórleifur og meö
þeim hjónum var mikið jafnræði
og oftastnefndum við vinir þeirra
þau saman. Þórleifur og Sigga.
Sigriði prýddi flest það sem
konumá prýða. Hún var glæsileg
kona, gáfuð, skemmtileg svo af
bar ogsvo góðað I endurminning-
unnium hana finnstmér hún vera
ein sú ágætasta manneskja sem
ég hef kynnst. Sigríður lést árið
1972 langt um aldur fram, eftir
langa og þunga sjúkdómsþraut,
sem Þórleifur bar með henni.
Umhyggja hans og barátta fyrir
iifi hennar, sýndu best manndóm
hans og þrek. Sigriður varð öllum
mikill harmdauði og vinir þeirra
ætluðu seint að sætta sig við þessi
málalok.
Þau eignuðust f jögur börn. Þau
eru Þóra, bókasafnsfræðingur,
búsett i Noregi, gift norskum
lækni Kristjáni Möthes. Hörður
tannlæknir á Akureyri, hans kona
er Svanfriður Larsen, kennari.
Friðrik Guðni, tónlistarkennari
og söngstjóri á Hvolsvelli, giftur
Sigriði Sigurðardóttur, söngkenn-
ara og Björn félagsráðgjafi i
Reykjavík. Ættarmót barnanna
leynir sér ekki. Þau eru vestfirsk
i húð og hár, vel menntuð og
gjörfuleg á allan hátt.
Mörg atvik eru vafin i þátt
minninganna um kynni og vináttu
mina og fjölskyldu minnar við
Þórleif og Siggu, og fjölskyldu
þeirra.
Einn þátturinn hefst um sumar
i miklu sólskini. Ég er sendill hjá
Kaupfélaginu, nýbúin að læra á
bíl ogkeyri út vörur til fólks. Ég
fer oft til Þóru og Friðriks Hjart-
ar skólastjóra. Einn dag kemur á
móti mér lítill drengur, brosandi,
bjarthærður með dálitlar frekn-
ur, hann spyr mig hvort hann
megi ekki sitja i bilnum hjá mér.
Ég heillaðist af barninu og auð-
vitað fékk hann að sitja i, slðan
kom hann alltaf hlaupandi á móti
mér þegar ég kom, kyssti mig og
fékk að sitja í og aftur fékk ég
koss þegar ég skilaði honum
heim. Þetta var Hörður elsti son-
ur Þórleifs og Siggu, sem þá var
hjá afa og ömmu, meðan foreldr-
ar hans voru I Danmörku, þar
sem Þórleifurvar við framhalds-
nám.
Svo liða árin, og fjölskyldan er
flutt á Akranes. Það á að fara að
leika Mann og konu og okkur
vantar góðan leikara i séra
Sigvalda. Við vorum búin aö
frétta að námsstjórinn á Vestur-
landi, sem var þá nýfluttur I bæ-
inn væri frábær leikari og hefði
leikið séra Sigvalda á Isafirði.
Mér var falið að tala við hann
og kveið ég mikið fyrir þvi.
Kannski væri hann merkilegur
með sig og ég gæti ekki komið
nógu góðum orðum að erindi
minu, við ókunnugan mann, sem
hafði skrifað bækur. En það fór á
annan veg. Hann var ekkert
nema ljúfmennskan, tók erindi
minu vel, tók a ð sér verkefnið, og
þvi skilaði hann með svo miklum
sóma að allir Akurnesingar voru
sammála um að aldrei hefðu þeir
séð annan eins leik. Þetta var
aðeins upphafið. Þó að séra
Sigvaldi yrði Akranesingum
minnisstæður, þá áttí Þórleifur
eftir að skapa hverja persónuna
eftir aðra af slikrilist að allir sem
sáu muna eftír, eins og þá nafn-
ana Jón i Gullna Hliðinu og Jón
Hreggviðsson I tslandsklukkunni.
Það var mikil gróska i leik-
starfsemi á Akranesi á þessum
árum og þar átti Þórleifur stóran
hlut að máli.
Við vorum lengst af nágrannar,
meðan þau bjuggu á Akranesi.
Lóðir húsa okkar lágu saman.
Þau höfðu ræktað upp fallegan
tr já og blómagarð fyrir utan hús-
ið, og þar undu þau mörgum
stundum.
Allur heimilisbragur bar merki
islenskrar menningar, eins og
hún verður best. Hvergi var eins
gott að vera, hvort sem það var
yfir kaffibolla við eldhúsborðið,
þar sem sagðar voru sögur, inni á
skrifstofu Þórleifs með öllum
bókunum hans, þar sem rætt var
um bækur og lesið upp úr þeim,
kannski úr bók sem ekki var kom-
in út. Eða i mannfagnaði sem þau
hjónin svo oft efndu Bl, og var þá
oft sungið og leikið fram á rauða
nótt. Sigriður og allt hennar fólk
var einstaklega söngvinnt, og var
hún alltaf i kirkjukór Akraness.
Stundum kom Sigga og bauð okk-
ur að koma og syngja, og allir
komu til að syngja, náttúrlega
misjafnlega vel.
Oft komu skáld og rithöfundar á
heimili þeirra og nutum við þess i
rikum mæli, en alltaf fannst mér
Þórleifur bera af i frásögn og
samræðum.
Einn var sá þáttur i menning-
arlifi þessa tima sem Þórleifur
stóð að. Hann stofnaði bók-
menntaklúbb, ásamt fleira fólki
sem áhuga hafði á bókmenntum.
Þessi starfsemi er enn við liði (og
teljum við hann vera föður
klúbbsins og aðal ábyrgðar-
mann.) Þetta hefur veriö mjög
skemmtílegtogallir hafa lagtsitt
að mörkum. Þessir fundir eru
alltaf inn á heimilum okkar og til
að forðast allan iburð er það regla
að ekki má hafa á borðum nema
kleinur og pönnukökur. Meðan
þau hjón dvöldu á Akranesi
mörkuðu þau djúp spor I menn-
ingarlifi bæjarins, virtog vel látin
af öllum. Þórleifur var frábær
kennari, vel menntaður og hafði
vald á viðfangsefninu, enda naut
hann virðingar nemenda sinna.
Hann var einnig farsæll I starfi
sem námsstjóri, en þvi varð hann
að hætta, fyrr en hann ætlaði
vegna þess að hann þoldi ekki
lengur hin erfiðu ferðalög sem
fylgdu þvi. En það hef ég fyrir
satt að margir hafi saknað komu
hans þegar þessum þætti i lifs-
starfi hans var lokið.
En þá er það eftír sem mestu
máli skiptir um framtíð alla. Það
eru ritstörf hans. Ekki ætla ég
mér þá dul að ræða um bók-
menntalegt gildi þeirra, heldur
þá tilfinningu sem ég hef fyrir
þeim.
Þórleifur hefur gefið út niu
bækur auk smásagna og greina i
timaritum og kennslubók i Is-
landssögu. Hornstrendingabók
kom út 1943, og er það fyrsta bók-
in sem kemur frá honum. Hún
varð þegar svo vinsæl að hún
seldist upp á skömmum tima og
var gefin út aftur 1976 I mjög fal-
legri útgáfu.
Ef til vill er hún bók bóka hans,
skrifuð af mikilli tryggð við átt-
hagana, og með henni er bjargað
tíl komandi kynslóða sögu byggð-
ar sem komin er i eyði. Bókin
geymir minningar um lifsbaráttu
fólksins, hvernig það lifði og
starfaði, minningar um barátt-
una við Björgin, hún geymir
sagnir sem lifðu á vörum fólksins,
náttúrulýsingar og margt um
staðhætti alla.
Siðar skráði Þórleifur ásamt
Kristni Kristmundssyni, skóla-
meistara mikið rit um Sléttu-
hrepp, nákvæmnisverk, sem
kostaði mikla vinnu og lengi mun
standa.
Bækur Þórleifs bera merki
uppruna hans. Hann skrifar um
það fólk sem hann þekkir, lff þess
og starf. Svo kom vorið, kom út
1946, Hvað sagði tröllið 1948,
Þrettán spor 1955, Tröllið sagði
1958, en það er framhald af Hvað
sagði tröllið, og enn vantar
áframhald af þessari sögu og ég
vona að við fáum hana bráðlega.
Hjá afa og ömmu kemur út 1960.
Hrein og tær frásögn frá sjónar-
hóli bernskunnar. Afi og amma
eru hans lifsakkeri á þessum ár-
um. Margar af smásögum Þór-
leifs eru mér eftirminnilegar,
eins og Ósköp i Þrettán spor og
Fylgdarmaður i Hreggbarin fjöll
sem er gefin út 1974. 1974 kemur
lika út bók hans Aldahvörf, Land
og saga, ellefta öldin.
Þórleifur er sögumaður. Hann
býryfir leiftrandi frásagnargleði,
og þegar hann segir sögu, þá er
allt látbragðið sem fylgir frá-
sögninni óviðjafnanlegt. Hann
hrifur mann umyrðalaust inn i
heim sögunnar og siðan þekkir
maður persónurnar, og umhverfi
þeirra eins og maður hafi verið
þátttakandi i atburðunum. Þann-
ig finnst mér ritverk hans vera.
Hvort sem það er skáldsaga,
þjóðsögur, sannir þættir eða end-
urminningar hans sjálfs.
Þórleifur, vinur minn, ég hefi
með þessum linum hugsað upp-
hátt um þig og f jölskyldu þina. Ég
býst ekki við að þú verðir mér
neitt þakklátur fyrir það, en mig
langaði bara svo tii þess. Eflaust
hefðir þú tekið af mér orðið fyrir
löngu, eins og þú gerðir forðum
daga við vinkonur þinar, sem þú
gafst nöfnin komma og semi-
komma, þegar þær komu til að
færa þér sextugum afmælis-
kveðju og ætluðu að flytja þér
ræðu ásamt sextugri drápu frá
Völlu. Þá tókst þú af þeim orðið
og hélst þina ræðu sjálfur, sem
fjallaöi þó að mestu um verka-
lýðsmál.
Að lokum sendi ég kveðjur héð-
an að sunnan, norður yfir heiðar,
og óska þér til hamingju á afmæl-
isdaginn, og vona að þú þreyir
þorrann og góuna eins og áður, og
haldiráfram að skrá sögu þessar-
ar þjóðar f gleðí hennar og sorg.
„Óskráð biður ævisagan enn að
sinni”. Þér og fjölskyldu þinni
allri, þakka ég vináttu á liðnum
árum og bið ykkur öllum blessun-
ar guðs og manna.
Lifðu heill.
Bjarnfriður Leósdóttir,
Akranesi
Þegar byggð tók af i Sléttu-
hreppi um miðja tuttugustu öld,
mun æði mörgum hinna eldri i
þeim hópi sem þaðan hvarf, hafa
þótt likt og að baki þeim risi
ókleyfur þyrniskógur ævarandi
tortimingar og gleymsku þess
mannlifs sem þar hafði verið frá
upphafi Islandsbyggðar. Allir
vissu þeir að þeir áttu ekki aftur-
kvæmt. Þeir leituðu sér bólfestu
viðs vegar um landið og tóku þvi
sem að höndum bar á líkan hátt
og i heimahögunum áður fyrr.
Harma sina báru þeir ekki á torg,
en gleðinni opnuðu þeir dyr sfnar
eins frjálslega i nýjum heim-
kynnum og áður fyrr á heima-
slóðum. Og áður en langt um leið
vissu flestir, að þyrniskógi
gleymskunnar myndi ekki auðn-
ast að festa rætur umhverfis
Framhald á bis. 22
Allt til flisalagna: Glæsilegt
úrval gólf- og veggflísa, fugu-
sement og lím.
Saumur, múrnet, þakpappi,
sökkulefni og þakrennur.
Plast í plötum, acrylgler glært
og mynstrað. Báruplast i rúllum
og plötum. Glærar plastþynnur.
Þakgluggar og margt fleira.
í Nýborg "
Bygginga-
vöru-
afsláttur
til 4. febrúar
Hreinlætistæki: ARABIA, finnsk gæðavara.
Baðherbergisskápar í úrvali. Blöndunar-
tæki, viðarþiljur, gólfkorkur.
Nýborg
H
BYGGINGAVÖRUR
Ármúla 23 simi 86755