Þjóðviljinn - 29.01.1978, Blaðsíða 6
6 SMBA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 29. janúar 1978.
MAGNÚS KJARTANSSON:
HVAÐ ER VERÐBÓLGA?
Meöan kenningar Lúters voru
ennþá trúarbrögö á íslandi voru
tvær meginandstæöur i hugum
manna, húsbændurnir i efra og
neöra. Húsbóndanum i neöra var
veitt öllu meiri athygli, jafnt i tali
manna sem ræöum þrumu-
klerka, eins og Jóns Vidalins, og
ég efast um aö nokkru fyrirbæri
hafi áskotnast önnur eins ókjör af
gælunöfnum og Kölska. Um af-
stööuna til Kölska eins og hún
birtist m.a. i gælunöfnunum verö-
ur vafalaust skrifuö lærö doktors-
ritgerö á sinum tima, en þó má
taka hana sama i eina setningu:
Þaö voru allir á móti honum (aö
undanskildum örfáum sérvitring-
um). Eftir aö lúterskenningar
breyttust úr trúarbrögðum i
venju i sérstökum tengslum viö
nafngiftir, fermingar, giftingar
og útfarir er sárasjaldan minnst á
hann i neöra og trúlega aldrei úr
prédikunarstólum i kirkjum.
Seinustu áratugina hefur annaö
fyrirbæri tekið sessinn, verðbólg-
an, og við henni er brugðist á
sama hátt: Það eru allir á móti
verðbólgunni. Þetta kemur fram I
ræöum og greinum manna úr öll-
um stjórnmálaflokkum, öllum
stéttum og ölium aldurshópum.
Hins vegar er fjallað um hana af
fjölmörgum sjónarhólum, enda
eru áhrif veröbólgunnar flókiö
þjóðfélagslegt fyrirbæri, þótt
henni hafi ekki enn verið valdar
jafn fjölskrúöugar og skemmti-
legar nafngiftir og húsbóndinn i
neöra átti að fagna. Að þvi kemur
vafalaust.
Aileiðing
ai stéttaátökum
Þótt áhrif jveröbólgunnar séu
býsna flókið félagslegt fyrirbæri
eru orsakir hennar einfaldar. Hún
er hvarvetna afleiðing af stétta-
átökum i þjóöfélögum. Veröbólg-
an á Islandi er mjög ljóst dæmi
um þetta. Hún er afleiöing af
átökum launafólks og atvinnu-
rekenda um kaup og kjör og inn-
lent vandamái aö Iangmestu leyti
(þótt alþjóðleg veröbólga geri
vart viö sig i vaxandi mæli, eins
og þegar oliuverðhækkunin dundi
yfir 1973 og fjölmargar alþjóöleg-
ar hækkanir á vörum sem tengust
oliu). tslenska veröbólgan þróast
ofur einfaldlega þannig: Samtök
launamanna heyja baráttu fyrir
hærra kaupi og bættum kjörum.
Eftir tiltekin átök eru geröir
samningar sem leggja byröar á
atvinnuvegina. Siöan taka at-
vinnurekendur til sinna ráöa,
hækka verð á öllum framleiöslu-
vörum sinum og velta þannig
byrðunum af sér út I verölagiö.
Þeir atvinnurekendur sem fram-
leiöa fyrir erlendan markað geta
ekki notaö svona einfalda aöferö,
heldur er gengi krónunnar skráö
i þeirra þágu með gengislækkun-
um eöa þeirri nútimaaöferð sem
nefnd er „fljótandi gengi”. Þessi
hringrás var frekar hæggeng
þegar hún hófst i siðustu heims-
styrjöld, en siöan hefur hún aukiö
hraða sinn meö minniháttar hlé-
um þar til i tiö núverandi stjórn-
ar, aö viö erum að ná Evrópumeti
og veröum vafalaust fljótlega
heimsmethafar ef áfram veröur
haldiö á sömu braut. Veröbólgan
er oröinn meginþáttur i viöhorf-
um allra, fyrirtækja jafnt og fjöl-
skyldna og einstaklinga. Gengi
krónunnar er skýr mælikvaröi
um verðbólguna. Alltfram til 1947
var alþjóðlegt verögildi íslenskr-
ar og sænskrar krónu hiö sama:
nú þurfa Islendingar aö greiöa
um 45 krónur fyrir eina sænska
krónu. Þetta merkir ekki að lifs-
kjör tslendinga séu nú aðeins einn
fertugasti og fimmti hluti af lifs-
kjörum Svia I samanburöi viö ár-
iö 1947, heldur fyrst og fremst aö
veröbólguhjólið hefur snúist
margfalt hraöar hér en þar.
Hinn snauðasti varð
hinn rikasti
Veröbólgan er ekki aöeins til
marks um stéttaátök, hún hefur
orðið sjálf gróðamyndunaraö-
feröin i islensku þjóðfélagi. Faöir
minn sagöi mér einu sinni fróö-
lega sögu um þessa þróun. Þegar
hann var um tvítugt austur i
Árnessýslu kom til hans erindreki
sem seldi liftryggingar og lagöi
aö honum að vera fyrirhyggju-
samur og hugsa til elliáranna.
Þessar röksemdir voru áhrifarik-
ar, þvi aö þjóöfélagiö var fullt af
blásnauðum og réttlausum
gamalmennum, sem mörg hver
voru mun verr leikin en aröbær
búpeningur. Faðir minn geröi
samning viö erindrekann um þaö,
aö hann fengi sextugur greidda
upphæö sem virtist mjög álitleg
þegar samningurinn var geröur.
Tekjur fööur mins voru litlar um
þær mundir, og hann sagöi mér
aö hann hefði margsinnis oröiö aö
neita sér um að kaupa föt þrátt
fyrir brýna nauðsyn, til þess aö
geta staöið i skilum viö liftrygg-
ingarfélagið. Þegar hann fékk lif-
trygginguna greidda sextugur
nægöi hún nákvæmiega fyrir ein-
um fötum.
Flestir voru þoiendur þessarar
þróunar, en smátt og smátt fóru
gáfaöir fésýslumenn meö aöstööu
aö átta sig á henni. 1 tiö vinstri-
stjórnarinnar fyrri var fram-
kvæmd eignakönnun, þar sem
fasteignir, vélar og önnur verö-
mæti voru metin á réttan hátt en
ekki samkvæmt úreitu fasteigna-
mati. Útgerðarmenn báru sig þá
mjög illa eins og jafnan, fyrr og
siöar, en enginn var talinn eins
bágstaddur og Einar Sigurösson
útgeröarmaöur i Vestmannaeyj-
um, en hann var þá landskunnur
fyrir athafnasemi, greind og
skemmtilega lund. Einar var
stórskuldugur i lánastofnunum og
hann haföi þann hátt á aö skilja
aldrei viö sig pening fyrr en I siö-
ustu lög, hvorki i launagreiöslur,
afborganir né vexti, hann greiddi
venjulega af lánum sinum nokkr-
um klukkutimum fyrir auglýst
nauöungaruppboð. Eignakönnun-
in leiddi hins vegar i ljós að þessi
blásnauöi útgerðarmaöur var i
raun auöugasti maður landsins.
Hann hafði fengið lánsfé i bönk-
um, sparisjóðum og öörum sjóö-
um og fest upphæöirnar i stein-
steypu, framleiöslutækjum og
skipum. Fasteignirnar höföu
hækkaö i samræmi viö veröbólg-
una og raunar öllu meira, en
krónurnar sem lánin voru reiknuö
i uröu verðgildisminni meö hverj-
um degi og þvi um að gera að
borga sem siðast. Þannig varö
Einar snauði aö Einari rika, og
ætti að koma fyrir höggmynd af
honum i þeim deildum háskólans
sem fjalla um svokölluö hagvis-
indi.
V erðgildi
krónuwnar
Verðbólguþróunin hefur ekki
bitnaö jafn greinilega á neinu og
verðgildi krónunnar. Þegar ég
var ungur var mönnum þaö
keppikefli að reyna aö tryggja af-
komu sina á elliárunum, meö lif-
tryggingu eins og ég minntist á
áöan, með þvi aö nurla saman
vaxandi peningaupphæö i lána-
stofnunum, og allir vildu a.m.k.
„eiga fyrir útförinni sinni”. Oöa-
veröbólgan hefur ekki leikið
neina jafn grátt og þessa spari-
fjáreigendur, fjármunum þeirra
hefur hreiniega verið stolið.
Vissulega hafa komiö til aðrar
aögerðir á móti, og má þar fyrst
og fremst nefna almannatrygg-
ingakerfiö, þótt bætur þaðan séu
enn smánarlega lágar. En þessi
beini þjófnaöur úr lánastofnunum
hefur oröiö til þess aö sparifé
hefur aö undanförnu sifellt
minnkaö sem hlutfall af þjóöar-
tekjum, allir sem haft hafa aö-
stööu til. hafa reynt aö varöveita
fé sitt í eignum af steinsteyputagi
til þess að tryggja verögildiö.
Stjórnarvöld hafa gert sér
þetta ljóst aö undanförnu og reynt
aö draga til sin sparifé meö si-
hækkandi vaxtagreiðslum, meö
útgáfu á rikisskuldabréfum og
sérstökum sparifjárbókum sem
tryggja hámarksvexti meö til-
teknum bindingarákvæöum um
spariféö. Er nú svo komiö aö
opinberir vextir á Islandi eru
orðnir fimmfalt hærri en hlutfall
þaö sem hét okurvextir 1 islensk-
um lögum fyrir tiltölulega fáum
árum. Samt fer þvi fjarri aö þessi
ávöxtunaraöferö jafngildi stein-
steypuaöferöinni. Þeir sem sifellt
þurfa á lánum aö halda eins og til
að mynda atvinnurekendur
kvarta mjög undan þvi aö vext-
irnir séu þungur baggi sem at-
vinnurekendur fái ekki undir ris-
ið, nema velta þeim út i verölagiö
og magna þannig veröbólguna.
Allt er þetta rétt, en þaö á ekki viö
um vexti frekar en annaö. öll aö-
föng atvinnufyrirtækja hækka
jafntog þétt, stundum stórlega og
ófyrirsjáanlega, og hækkununum
er auövitað velt út I verölagiö.
Laun hækka árlega um tugi pró-
senta — aö krónutölu en ekki aö
verögildi — og hækkununum er
velt út i verðlagið. Þannig mætti
lengi telja. Aö taka vextina eina
út úr og ætlast til að sparifé sé
verr tryggt en önnur aöföng i at-
vinnurekstri stenst ekki. Af-
leiðingar slikrar stefnu yröu þær
einar að frjáls sparifjármyndum
hverfi, enginn vildi eiga fé heldur
allir skulda peninga.
Engar bremsur
Ein orsök þess að veröbólga er
oröin óöari hér en i öllum nálæg-
um löndum er sérkennilegt hag-
kerfi sem ég hef stundum nefnt
pilsfaldakapitalisma. Meirihluti
framleiðslukerfisins og peninga-
kerfisins er I höndum félagslegra
aöila að. forminu til, rikis,
sveitarfélaga og samvinnuhreyf-
ingar. Einkaatvinnurekendur
koma árlega volandi til rikis-
stjórnar og alþingis og biöja um
„rekstrargrundvöll”. I þróuöum
auövaldsþjóöfélögum eru hópar
voldugra manna sem leggja
stund á peningaviöskipti, og þeim
er aö sjálfsögðu brýn nauösyn aö
peningar haldi sem best veröi
gildi sinu. Slikir fjármagns-
kapitalistar meö eigið fjármagn
hafa ekki veriö til á Islandi. Menn
hafa vissulega fengist viö lána-
starfsemi i gróöaskyni en ævin-
lega stundaö þá iöju i skjóli bank-
anna. Þeir sem hafa veriö taldir
efnahagslega sterkir hafa haft
vissa lánakvóta i bönkum. Þeir
hafa siöan keypt vixia af bág-
stöddu fólki með ærnum afföllum
en getað selt þá á fullu veröi i
bönkum. Bankarnir hafa borið
ábyrgöina, séö um innheimtuna
og tekið á sig skellina, ef til þess
kom. Fjárplógsmilliliðum af
þessu tagi er auövitaö sama þótt
verögildi peninganna rýrni jafnt
og þétt, þvi aö þeir lána i raun
ekki eigin f jármuni heldur sparifé
almennings. I traustum auö-
valdsþjóöfélögum er þaö viö-
fangsefni peningamanna aö
tryggja sem best verögildi pen-
inganna, enda er Þýska sam-
bandsrikiö og Sviss, þau Vestur-
evrópuriki sem minnsta verö-
bólgu hafa, en veröbólgu-
kapitalisminn fslenski hefur eng-
ar bremsur — og þess vegna er
verðbólgan gróðamyndunaraö-
feröin hériendis.
„M«é einii
peiMstrfti”
Þegar óöaveröbólgan sem er
megineinkenni islensks þjóöfé-
lags hófst i siöustu heimsstyrjöld,
komst ólafur Thors, þáverandi
leiötogi Sjálfstæðisflokksins, svo
aö oröi aö veröbólguna væri hægt
aö stöðva „meö einu penna-
striki”. Trúlega getur þessi kenn-
ing staöist fræöilega, en i fram-
kvæmd yröu afleiðingarnar ógn-
arlegar i þjóöfélagi þar sem búiö
er aö gera veröbólguviöhorfiö aö
þætti i öllum ákvöröunum, jafnt
hjá fyrirtækjum sem einstakling-
um. Ef verðbólgan stöövaöist i
einu vetfangi án annarra aögeröa
myndu þúsundir fjölskyldna
missa húsakynni sin og verulegan
hluta þeirra gripa sem menn
safna kringum sig, sama máli
gegnir um hvers konar fyrirtæki.
Eins og vikiö var aö i upphafi er
veröbólgan afleiöing, ekki orsök.
I sjálfu sér þarf veröbólga ekki
aö vera gróðamyndunarkerfi fyr-
ir auöstéttina, fræöilega væri
hægt að búa til veröbótakerfi er
tryggöi launafólki hagnaö af
verðbólgu, ef þaö fengi hærri
verölagsbætur meö hverju hækk-
uöu visitölustigi en kostnaöar-
aukningunni nemur. Slikt kerfi
mundi stööva veröbólguþróunina
á svipstundu, en i glundroða þjó-
félagi eins og þvi islenska er hætt
viö að afleiðingarnar yröu veru-
legt og vaxandi atvinnuleysi, og
það er ennþá verri kostur. Þótt
orsakir veröbólgunnar séu aug-
ljósar, eru afleiðingar hennar
flóknar. Þvi koma engar penna-
strikslausnir til greina, hverjir
svo sem ráða efnahagsstefnunni.
Eina baráttutækið
Verðbólgan er til marks um
stéttaandstæður i þjóöfélaginu og
þvi veröur ekki unninn bugur á
veröbólgu nema með þvi aö brúa
andstæðurnar og vinna aö þvl aö
uppræta þær á markvissan hátt.
Sá aöili sem samtök launafólks
þarf fyrst og fremst aö takast á
viö er rikisvaldiö, vegna þess
hvernig islenska efnahagskerfinu
er háttað. Lykillinn aö rikisvald-
inu er alþingi, og þaö er helsta
meinsemdin hjá samtökum
launafólks, að þau eru veik á
þingi þótt þau séu mjög öflug i
samningum um kaup og kjör —
þau hafa til skamms tima verið
þverklofin á stjórnmálasviöinu.
Sighvatur Björgvinsson, þing-
maður Alþýöuflokksins, skrifaöi
nýlega grein i Alþýðublaöiö og
hélt þvi fram aö I pólitiskum deil-
um innan samtaka launafólks
hefðu hægrikratar alltaf haft rétt
fyrir sér siðan Alþýöuflokkurinn
klofnaði 1930. Ekki ætla ég aö
deila viö Sighvat um þetta, allra
sist á þeim umræöugrundvelli
sem hann velur sér, enda gerist
þess ekki þörf: kjósendur hafa
kveðið upp dóm sinn eftir áratuga
hjaöningavig. I siöustu kosning-
um styrkti Alþýöubandalagið
stööu sina meöal kjósenda og á
þingi, en þaö valt aöeins á
hundruðum atkvæöa aö Alþýöu-
flokkurinn héldi nokkrum manni
innan veggja þinghússins. Siöan
hefur Alþýöuflokkurinn veriö i al-
gerri upplausn. Ofl innan flokks-
ins haföi hrakið Gylfa Þ. Gisla-
son, aöalleiötoga flokksins og
hugsjónafræöing, frá framboöi i
næstu kosningum. A sama hátt er
búiö aö flæma frá framboöi Egg-
ert G. Þorsteinsson, eina þing-
mann Alþýðuflokksins meö rætur
i verklýöshreyfingunni, og Jón
Armann Héöinsson. Hinir
væntanlegu arftakar stunda mál-
flutning sem ekki er I neinum
tengslum viö sósialdemó-
kratisma eöa hagsmuna- og rétt-
inda-baráttu launafólks, þeir
ástunda kenningar af svipuöu
tagi og Glistrup hinn danski. Þaö
gildir einu hvort Alþýöuflokkur-
inn veltur út af þingi eða hangir
þar inni, hann hefur skoriö á öll
tengsl sin viö samtök launafólks.
Alþýöubandalagiö er eini flokk-
urinn sem heldur uppi merki
launafólks og félagslegra viö-
horfa. Þvi fer fjarri aö ég hafi
hug á aö bera nokkurt lof á Al-
þýöubandlagiö, mér eru mjög
ljósir annmarkar þess, jafnt i
skipulagi sem störfum. En Al-
þýöubandalagiö getur oröiööfl-
ugt baráttutæki til jafns viö
aöra verklýðsflokka I V-Evrópu,
sem ýmist kalla sig sósialdemó-
krata eöa kommúnista ef lands-
menn gera sér ljósa nauðsyn
sliks baráttutækis. I slikum flokki
þarf aö vera hátt til lofts og vltt til
veggja, þar þarf að ræöa öll viö-
fangsefni fræöilega og láta mis-
jöfn viðhorf þróast, en taka jafn-
an kreddulausar ákvaröanir.
Þegar slikur flokkur hefur náö
þeim styrk sem samtök launa-
fólks þurfa á aö halda, er hægt ab
takast i alvöru á viö óöaverð-
bólgu, rangláta tekjuskiptingu og
önnur þau mein sem herfilegust
eru I islensku þjóöfélagi. Þetta
gerist ekki I hendingskasti frekar
en aörar félagslegar breytingar
heldur meö þrautseigju, en þetta
verður aö gerast ef landsmenn
vilja tryggja sér öryggi og vax-
andi réttlæti i þjóöfélagi sinu.
500 i gær, 5000 i dag, 50000 á morgun.