Þjóðviljinn - 15.07.1979, Blaðsíða 6

6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 15. júli 1979.
skrifa
á svell

„mhg ræðir við
Þorvald Jónsson,
fyrrverandi
bónda og
verkamann,
en „nú les ég bara
lon og don"

Út af Hrólfi sterka
og Högna prestafööur
— Þú vilt vita hvað ég sé orðinn
aldraður, já. Ja, það á nú að heita
að ég hangi i þvi að vera fæddur
1884 og má raunar ekki tæpara
standa að ég teljist af þeim ár-
gangi þvi ég skaust inn i veröld-
ina á gamlaársdag. Faðir minn
hét Jön og var Þorvaldsson,
Kristjánssonar, Ólafssonar,
Gislasonar hreppstjöra á Ing-
veldarstöðum á Reykjaströnd.
Móðir pabba hét Helga Jóns-
dóttir, dóttir Steinár-Jóns eða
Barna-Jóns eins og hann var lika
nefndur þvi hann átti slikan f jölda
barna, enda fjórgiftur og dugði þó
ekki til, þvi að ömmu mina átti
hann utan hjónabands með Ingi-
björgu Hrólfsdóttur, Þorsteins-
sonar. Hrólfur var bróðir Jóns
sterka á Hryggjum og voru þeir
út af Hrólfi sterka. Ingibjörg
Hrólfsdóttir giftist Hannesi
Guðmundssyni á Hömrum I
Lýtingsstaðahreppi og börn
þeirra voru Guðmundur á
Hömrum og Jórunn i Valadal,
kona Péturs bónda þar. Móður-
amma min var Vigdis Guðm-
undsdóttir frá Haga i Grims-
nesi, komin út af sr. Högna
prestaföður. Jóhann afi minn
var albróðir Halldórs Stef-
ánssonar, sem bjó á Viðimýri
en hann var faðir Asgeirs á Fossi
á Skaga, sem margir eldri Skag-
firöingar kannast við.
Ja, hvernig list þér á þessa
þulu, lagsmaður? Heldurðu aö
nokkur maður botni i þessu?
Heldurðu að þeir séu mikið fyrir
ættfræði, sem lesa Þjóðviljann?
En það verður þá að hafa það. Úr
þvi að þú vilt fá þetta viötal þá
verð ég eitthvað að reyna að
Forsíðu
myndin
Valgeröur Bergsdóttir
Valgerður Bergsdóttir
hefur stundað nám i Mynd-
lista- og handiðaskólanum,
Myndlistarskólanum I Rvik
og Kunst- og hdndverker-
skolen i Oslo. Hún hefur
kennt við Myndlistarskólann
i Reykjavik og tekið þátt i
fjöldamörgum samsýn-
ingum, m.a.: i Unuhúsi,
Norræna húsinu og
Kjarvalsstöðum, i Oslo,
Buenos Aires, Frakklandi,
Finnlandi og Bergen. Siðustu
sýningar heiinar voru á
islenskri grafik i Norræna
húsinu 1977, Nordisk grafik
Union i Helsinki 1977, Inter-
grafik i Berlin 1977 og Islensk
grafik I Trondheim 1978. Þá
hefur Valgerður fengist við
búningagerð og teiknaði
búninga i sýningu Alþýðu-
leikhússins á „Blóma-
rósum” nú i vor.
segja þér. Sjálfur hef ég gaman
af ættfræöi og finnst hún slst
lakara umtalsefni en margt ann-
að.
r
Utidyrahurðin var
skurðarborð
Þegar ég fæddist bjuggu for-
eldrar minir i Stapa i Tungusveit,
smákoti, má vist segja. En það er
hlýlegt og fallegt þarna sunnan
undir Stapanum, með vatnið við
túnfótinn. Móður minnar naut ég
aöeins skamma hríð þvi hún dó
þegar ég var tveggja ára. Faðir
minn hélt samt áfram búskap i
Stapa, með einhverjum kerling-
um til að byrja með. En þar kom
að þvi að hann kvæntist á ný. Var
siöari kona hans Guðrún Jó-
hannsdóttir, fædd á Skagaströnd-
inni, en faðir hennar mun um
eitthvert skeið hafa verið bóndi á
Brúsastöðum i Vatnsdal.
Berklar voru á þessum árum og
lengi siðan skæöur sjúkdómur,
sem lagði marga að velli og flesta
hverja fyrir aldur fram. Fjöl-
skylda min fór ekki varhluta af
þeim vágesti. Pabbi fékk berkla I
annan fótinn. Kom svo, að fótur-
inn varð allur holgrafinn upp á
mitt læri og var föður minum ekki
hugað lif. Séra Jón Magnússon
var þá prestur á Mælifelli. Hann
vissi hvernig ástatt var hjá okkur
i Stapa og leist ekki á blikuna. En
hér var ekki gott viö gerðar.
Læknar voru þá ekki jafn nær-
tækir og nú er orðið. Að visu bjó
Arni læknir þá i Glæsibæ i Staðar-
hreppi en hér mun verra hafa
verið i efni en svo, að hann fengi
við ráðið.
Guðmundur Hannesson frá
Eiðsstöðum i Blöndudal var þá i
læknanámi en átti þó nokkuö i
land með að ljúka stöðum og það
orð lék á, að hann mundi vera
mikið læknisefni. Um þetta vissi
séra Jón á Mælifelli. Hann dreif
sig nú vestur I Eiðsstaði og fékk
Guðmund til þess aö koma
norður i Stapa. Guðmundur skoð-
aði fótinn og kvað þegar upp
þann úrskurð að ekki væri nema
um eitt að gera: taka hann af.
Árni læknir I Glæsibæ var feng-
inn til aöstoðar. Er Guðmundur
hafði lokið skoðuninni labbaði
hann niður að vatni og sótti þang-
að hreinan og fallegan mosa, lik-
lega hefur það staðið i sambandi
við sótthreinsun. Siðan var pabbi
lagður á útidyrahurðina og var
hún notuð sem skurðarborð. Árni
sá um svæfinguna en Guömundur
tók fótinn af.
Sagt var, aö Guðmundur hefði
ekki getað sofið fyrst eftir að
hann kom vestur. Var þaö ekki aö
furða þvi hann átti hér mikið i
húfi. Hann haföi ekki enn öðlast
læknisréttindi og hafði þvi ekkert
leyfi til að gera svona aögerö.
Með þessari tilraun til þess að
bjarga lifi pabba lagði hann
læknisframtið sina að veði. Ef
pabbi hefði dáið þurfti Guömund-
ur vist ekki að gera þvi skóna að
hann fengi aö halda áfram
læknisnámi. Og þá hefði islensk
læknastétt og þjóðin öll orðið af
miklum snillingi. En aðgerð
Guðmundar heppnaðist og pabbi
varö heill heilsu þótt ekki hefði
hann nú lengur nema annan fót-
inn við að styðjast.
Þetta gerðist snemma að vor-
inu en seinni hluta sumars var
pabbi farinn að ganga að slætti.
Og það bar ekki á öðru en að hann
ynni öll verk viö búskapinn að
öðru leyti en þvi að binda hey,
láta upp bagga og rista torf.
Pabbi bjó i Stapa þar til hann
missti seinni konuna.
Hann ólst upp hjá vandaiausum. Stundaði búskap á
tveimur smábýlum norður f Skagafirði í 20 ár. Fluttist
þá til Sauðárkróks. Vann við vitabyggingar víðsvegar
um land. Hvarf til Reykjavíkur rúmlega sextugur.
Hefur síðan, í rúmlega30 ár, búið við Miklubraut^ og
lif ir þar „eins og blómi í eggi". Heitir Þorvaldur og er
Jónsson.
/fóstur að
Brúnastöðum
Þegar ég var sjö og hálfs árs fór
ég i einskonar fóstur til Jóhanns á
Brúnastöðum i Tungusveit. Hann
bauð pabba að taka mig án allrar
meðgjafar. Ég gat valið um tvo
staði: að fara til Jóhanns eða I
Litladalskot til Páls Ólafssonar,
ágætismanns. Ég valdi Brúna-
staði og þar var ég heppinn þvi
Páll dó tveim árum seinna og er
þá óvist hvað um mig hefði orðið.
— Ólstu svo alveg upp á Brúna-
stöðum?
— Já, ég var þar fram yfir tvi-
tugt eða i 14 ár. Og það fór að
mörgu leyti vel um mig þar; hefði
naumast haft það betra annars-
staðar. Þetta var gamaldags
heimili og allt i föstum skorðum.
Jóhann var sterkrlkur maður.
Sagt var að þeir Jón á Svaðastöð-
um væru þá einu bændurnir i
Skagafirði sem ættu peninga.
Nýi timinn hafði þá ekki haldið
innreið sina i sveitina. Lestrar-
félagið hélt þó ball einu sinni á
vetriog svo kom ungmennafélag-
ið með sina starfsemi. Litið var
þvi um skemmtanir,en ég vandist
allri likamlegri vinnu og það var
ekki slegið slöku við vinnuna á
Brúnastööum frekar en annars-
staðar i þá daga.
Hálfs mánaðar
skólaganga
Já, ég hef sjálfsagt átt gott mið-
aö við önnur tökubörn þvi ævi
þeirra vildi nú vera æöi misjöfn.
Nema hvað litið fór fyrir bóklega
lærdómnum, en það þótti nú ekki
tiltökumál I þá daga. Þá voru
engir farskólar komnir eða þvi-
umlikt. En Elin á Brúnastöðum,
kona Jóhanns, var bókhneigö og
ágætlega greind. Hún kenndi mér
dálitið að lesa.
En Magnús bóndi i Gilhaga var
um margt á undan sinni samtið.
Hann tók farkennara á hverjum
vetri til að kenna börnum sinum,
— eini maðurinn i hreppnum sem
það gerði, — og fengu þá gjarnan
fleiri að njóta góös af. í Gilhaga
dvaldi ég I hálfan mánuð fyrir
ferminguna og það varð nú öll
min skólaganga um ævina.
Ég byrjaði á þvi að draga til
stafs með þvi að krota á bréf-
snepla, sem ég komst yfii; en litið
fór mér fram i þeirri list fyrr en
Brynjólfur afabróðir þinn gaf
mér forskriftarbók. Brynjólfur
var listaskrifari. Fjórir menn i
Lýtingsstaðahreppi sköruðu þá
langt fram úr á þvi sviði, en það
voru þeir Brynjólfur, Arni bróðir
hans á Reykjum, Jóhann i Litla-
dal og Pétur I Teigakoti. Þegar ég
hafði fengið bókina góöu frá
Brynjólfi varð ég mér úti um
broddstaf og skrifaði með honum
á svell. Og þrátt fyrir fremur
frumstæö skilyrði til skriftaræf-
inga, varð ég all-sæmilega skrif-
andi, þótt lftið fari fyrir þvi nú-
orðið.
Skagfirsku bankarnir
— Hvert lá svo leiöin þegar þú
fórst frá Brúnastöðum?
— Þá fór ég i Skfðastaði til Gisla
Björnssonar, sem gifti sig um
vorið og keypti jörðina. Til hans
réöist ég i tvö ár,en var þar þó
aldrei nema á hálft annað. Stóð
þannig á þvi, að Ólafur nokkur
Reykdal var ráðinn að Brúna-
stööum en hann mun hafa veriö
búinn að fá eitthvert peningalán
hjá Jóhanni. Þeir Jón á Svaöa-
stöðum voru nefnilega nokkurs-
konar bankar i Skagafirði. Og þó
að nú sé mikið um það talað og
sjálfsagt meö fullum sannindum,
hvað bönkum fjölgi ört, þá hefur
það ekki orðið I Skagafirði. Þar
eru nú tveir bankar eins og áður
þótt þeir heiti ekki Jóhann á
Brúnastöðum og Jón á Svaðastöð-
um heldur Búnaðarbanki og Sam-
vinnubanki.
Þegar til kom vildi Ólafur ekki
fara i Brúnastaði og Jóhann gaf
það eftir ef hann gæti útvegað
mig i sinn staö. Varð það úr.
Lítið fyrir fiskinn
Sannast að segja varö ég þess-
um skiptum hálf feginn. Að visu
haföi ég undan engu öðru að
kvarta á Brúnastöðum en þvi, aö
mér likaði fæðið ekki allskostar.
Þar var sifellt borðaður fiskur og
hafragrautur og féll mér hvor-
ugt.
Þá kunni ég ólikt betur við kjötið
og bankabyggsgrautinn á Brúna-
stöðum. Það var minn matur. A
Skiðastöðum fékk ég svo mikið
ofnæmi fyrir fiski að ég gat ekki
borðað hann fram eftir öllum
aldri.
/ öðrum sóknum
Þegar hér var komið sögu yfir-
gaf ég Lýtingsstaðahreppinn. Þá
bjó Halldór Jóhannsson á Vöglum
i Blönduhlið. Til hans fór ég nú,
vinnumaður að hálfu, harða vor-
ið, sem svo hefur verið nefnt, —
og með fullum rétti, — vorið 1906.
Aldrei hef ég lifað verra vor. Þá
komu augalausar blindhriðar um
páska, á sumardaginn fyrsta og
um krossmessu. Margir voru
orðnir heylausir, bæði fyrir fé og
kýr. og höfðu rekið féð fram á
Norðurárdal. Þar var snjólaust
þvi þangaö náði norðangarðurinn
ekki. Snjórinn náði ekki nema i
hólana framan við Silfrastaði.
Þetta fór sæmilega hjá þeim,
sem gátu staðið yfir fénu. Verr
fór fyrir hinum, sem ekki höfðu
ráð á þvi og misstu svo féð niður
um alla sveit.
Einstaka menn voru aflögufær-
ir með hey, eins og Pétur i Stokk-
hólma, og hjálpuðu þeir eftir
getu.
Siðar um vorið réðum við okkur
fjórir Skagfirðingar i jarðabóta-
vinnu vestur i Svinavatnshrepp.
Auk min voru það Gunnlaugur
nokkur, ég man nú ekki hvers son
en hann átti heima I Glaumbæjar-
torfunni, Agnar Baldvinsson, sem
seinna bjó i Litladal i Blönduhlið
og svo á Sauðárkróki og Bergur á
Skörðugili. Blanda var ófær svo
við urðum aö ganga niður á
Blönduós til þess að komast til
þeirra Svlnhreppinga. Þarna fór-
um við milli bæja og unnum við
ofanafristu og önnur jarðabóta-
störf.
Um sumarið var ég heima á
Vöglum og heyjaði fyrir nokkrum
kindum og hrossum, sem ég átti
en fékk heyskap á Miklabæ.
Vorið 1907 fórum við Gunnlaug-
ur aftur vestur I Svinavatnshrepp
i sömu erindum og áður. Varð úr,
að ég færi ekkert heim um haust-
ið. Halldór á Vöglum tók að sér
að hirða fyrir mig skepnurnar en
ég gerðist beitarhúsamaður hjá
Guðmundi i Holti i Svinadal, vet-
urinn 1907 — 1908. Guðmundur I
Holti var faðir Magnúsar ráð-
herra og Sigurbjargar á Veðra-
móti, konu Siguröar A. Björns-
sonar, sem þar bjó lengi. Ærnar
sem ég hirti á beitarhúsunum,
voru 90 að tölu og heyhestarnir,
sem þeim voru ætlaðir yfir vetur-
inn, jafnmargir. En veturinn var
ágætur. Um vorið átti ég
helminginn eftir af heyinu en
ærnar voru sflspikaðar. Ég var I
rauninni ráðinn þarna bara upp á
fæði en Guðmundur fékk mér 30
kr. I peningum, er ég fór um vor-
ið. Þetta var bráðskemmtilegt
heimili og ég undi mér þar vel.
Búskapurinn byrjar
— Hvenær hófstu svo sjálfstæð-
an búskap?
— Það var vorið 1908. Þá flutt-
um við Jóhann heitinn Hjálms-
son, tengdafaðir minn, I Hjalta-
staöakot — sem nú nefnist
Grænamýri, — og hófum þar bú-
skap. Jóhann var nú raunar litið
heima heldur viö smiðar hér og
þar. Um voriö keyptum við tvær
kýr og 60 ær og byrjuðum að
Framhald á 21. siðu.