Þjóðviljinn - 03.02.1980, Blaðsíða 14

14 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 3. febrúar 1980
Ewa Dalkowska leikur eiginkonu fréttamannsins I myndinni An
deyfingar.
Kvikmyndatökuvélinni beint ab „fyrirmyndarverkamanninum”
Birkut (Jerzy Radziwillowicz).
1 Póllandi hefur jafnan staöiö
nokkur styr um myndir
Wajda. Þær hafa vakiö deilur
einsog öll almennileg listaverk
hljóta að gera. Þessar deilur
hafa þó yfirleitt ekki verið
fagurfræöilegs eölis, heldur
hafa þær fyrst og fremst snert
efnið i myndum hans, pólitískt
innihald þeirra. Wajda er
enginn kerfismaöur. I krafti
frægöar sinnar og vinsælda
hefur honum tekist aö segja
margt sem aörir heföu ekki
mátt segja. Enginn má þó
skilja þessi orö á þann veg, aö
hér sé kominn dæmigeröur
andófsmaöur. Wajda starfar
innan pólska kerfisins og er i
hávegum haföur i landi sinu.
En hann er ekki rétttrúnaöar-
maöur, hann gerir ekki glans-
myndir af veruleikanum til
þess aö þóknast yfirvöldunum.
Öánægt íhald
Nýjasta dæmiö um þetta er
einmitt Marmaramaöurinn,
(1976). Yfirvöld áttu i erfiö-
leikum meö aö kingja þeim bita,
og myndin var oröin tveggja
ára þegar húnloks fékkst sýnd,
utan keppni, á Cannes-hátföinni
1978. 1 Póllandi fékk hún góöar
viötökur áhorfenda, ekki siður
en á Vesturlöndum, en óánægja
greip um sig I rööum ihalds-
samra kvikmyndager öar-
manna. 40 slikir skrifuöu undir
mótmælabréf til pólskra yfir-
valda, þar sem þeir mótmæltu
,,of miklu frjálslyndi” i
menningarmálum og nefndu
sem dæmi Marmaramanninn
eftir Wajda.
Vonandi á þetta bréf ekki
eftir aö draga dilk á eftir sér,
en vist er aö Wajda, sem var
haröákveöinn aö koma á Kvik-
myndahátiöina i Reykjavik,
hætti skyndilega viö þaö og
sagöist þurfa aö sitja þing
pólskra kvikmyndageröar-
manna á sama tlma. Vafalaust
veröur máliö rætt þar.
Forboðið
verkefni
En um hvaö fjallar þá þessi
margumdeilda mynd,
Marmaramaðurinn? Efni
hennar er i stuttu máli á þessa
leið: Agnieszka er ung stúlka
sem er aö ljúka námi viö kvik-
myndaskóla og leita sér aö efni
i lokaprófsmynd. Hún finnur
marmarastyttu af hetjulegum
verkamanni frá Stallntimanum
inni á rykföllnu safni og dettúr i
hug aö reyna aö hafa uppi á
þessum manni, sem sat fyrir
hjá myndhöggvaranum, og for-
vitnastum lif hans. Faöir Agni-
eszku er járnbrautarstarfs-
maöur og hefur sagt henni
margt um Stalintímann, þegar
hann sjálfur var ungur.
Þetta uppátæki stúlkunnar,
aö fjalla um Stalintimann,
vekur urg meöal kennara henn-
ar, en hún lætur þaö ekkert á
sig fá. Smám saman tekst
henni aö hafa uppi á ýmsum
atriöum úr ævi verkamannsins
Birkuts. Hún nær tali af fólki
sér, reyna aö finna rætur sinar
ef svo má aö oröi komast. Hún
finnur aö án vitneskju um þann
jaröveg sem hún er sprottin úr
getur hún ekki lifað og starfaö I
nútlmanum. Þannig mótmælir
Wajda þeim sem vilja þurrka
út fortiöina af þvi aö hún er
óþægileg. Og þetta er einmitt
ástæðan fyrir viöbrögöum
ihaldsins I Póllandi viö þessari
mynd.
Marmaramaöur inn er
meistaraverk, einnig frá kvik-
myndalegu sjónarmiöi.
Nútiminn og fortiöin fléttast
saman á snjallan og mynd-
rænan hátt og andrúmsioft
beggja timabilanna veröur
sérlega lifandi: hraði og tauga-
spenna nútlmans, þunglama-
leiki Stallntlmans. Nútlminn er
I björtum litum, Stalintiminn er
dimmur. Inn I myndina er
skotiö „heimildamynd” sem
Wajda gerir núna i anda Stalln-
tlmans. I fortexta hennar
stendur: aöstoöarleikstjóri:
Andrzej Wajda. Menn hafa velt
þvi fyrir sér hvaö Wajda sé aö
fara meö þessu, hvort hann sé
kannski aö gera grin aö sjálf-
um sér. Ég held aö hann sé
beinlínis aö segja: ég var lika
til á þessum tima, ég er partur
af þessari sögu, þetta er lika
mitt lif.
Hinar tvær
Mér hefur oröiö tiörætt um
Marmaramanninn hér, en þaö
stafar llklega af þvi aö hún er
eina myndin af þessum þremur
sem ég hef ennþá séö.
Samkvæmt þeim upplýsingum
sem mér eru tiltækar um hinar
tvær eru þær kannski ekkert
slðri aö gæöum.
An deyfingar er llka ádeilu-
mynd á Pólland nútlmans, ekk-
ert slöur en Marmara-
maöurinn. 1 henni segir frá
þekktum fréttamanni, sem
veröur fyrir hverju áfallinu á
fætur ööru, bæöi i einkalifinu og
vinnunni. Hann telur sig nógu
‘sterkan til aö geta sagt ýmis-
legt sem ekki er I samræmi viö
hinn opinbera sannleika, en I
ljós kemur aö svo er ekki.
Stúlkurnar frá Wilko er
hinsvegar mjög frábrugöin
hinum tveimur. Hún er byggö á
skáldsögu eftir Jaroslaw
Iwaszkiewicz, sem er mjög
virtur pólskur rithöfundur á
níræðisaldri. Söguna skrifaöi
hann á fjóröa áratugnum.
Iwaszkiewicz er einnig höfund-
ur sögunnar „Birki-
skógurinn”, sem Wajda geröi
kvikmynd eftir áriö 1970.
Stúlkurnar frá Wilko er
rómantlsk mynd og aö mestu
leyti laus viö pólitlskar vanga-
veltur. Hún fjallar um mann
sem kemur i þorp eitt, Wilko,
þar sem hann haföi eitt sinn átt
margar góöar stundir, einkum
1 kompanii viö fimm ungar
systur og nú vill hann reyna aö
endurvekja fortiöina. En
timanum veröur ekki snúiö til
baka. Lífiö er annaö og meira
en endur minningar um
for tíðina.
Þaö er mikill fengur aö
þessum þremur kvikmyndum,
og ætti nú enginn reykvlskur
kvikmyndaunnandi aö láta happ
úr hendi sleppa.
meistari pólskrar kvikmyndalistar
Á Kvikmyndahátíð 1980, sem hófst i
gær, eru sýndar þrjár nýjustu myndir
pólska kvikmyndastjórans Andrzej
Wajda: Marmaramaðurinn, Án deyf-
ingar, og Stúlkurnar frá Wilko. Myndir
eftir Wajda hafa áður verið sýndar hér á
landi, og flestir kvikmyndaunnendur
kannast eflaust við meistaraverk hans
Aska og demantar, Birkiskógurinn,
Aska, Landslag eftir orrustu, Allt til
sölu; svo nokkur séu nefnd.
þar sem hann er aö sýna leikni
sína viö múrverkiö. „Verka-
maöur gegn verkamanni —
hvernig getur þaö veriö?” —
spyr hann, furöu lostinn.
Skömmu siöar hverfur besti
vinur hans. Þegar hann spyrst
fyrir um vininn hjá flokknum
fær hann svarið: „Viö skulum
hafa uppi á honum, haföu engar
áhyggjur, og umfram allt:
geröu ekkert sjálfur I málinu,
láttu okkur um þaö”. Birkut
sættir sig ekki viö þessi mála-
lok, og nú fer aö halla undan
fæti fyrir honum.
Andstaðan eykst
Þegar hér er komið sögu
vandastmáliö fyrir Agnieszku
og þaö veröur stööugt erfiöara
aögrafa upp staöreyndir úr lifi
Birkuts. Jafnframt eykst and-
staöan gegn þessu fyrirtæki
hennar i skólanum, og á end-
anum fær hún hvorki filmu né
vél til aö halda starfinu áfram.
En faðir hennar hvetur hana til
aö hætta ekki fyrren hún hefur
fundiö Birkut s jálfan. Þaö tekst
henni nú reyndar ekki, þvi aö
Birkut er dáinn. En hún finnur
son hans, sem vinnur I skipa-
smíöastöö I Gdansk. Þar haföi
faöir hans einnig unniö siðustu
árin, og er gefiö I skyn aö hann
hafi farist I uppreisninni þar
1970. Meö því er Wajda aö segja
okkur aö Birkut hafi veriö
baráttumaöur til siöustu
stundar og aldrei látiö deigan
slga, einsog svo margir vinir
hans og samferöamenn, sem
Agnieszka hefur talaö viö og
sem viö sjáum komna I góöar
stööur, sátta viö kerfiö og búna
aö „gleyma” Stalintimanum.
Leit að uppruna
Fjórar persónur I þessari
mynd eiga samúö höfundarins:
Agniezska og faöir hennar,
Birkut og sonur hans. Þannig
tengir Wajda þaö besta úr for-
tiðinni viö þaö bes ta I nútiðinni:
fólkiö sem gefst ekki upp,
sættir sig ekki viö ódýrar
lausnir mála, en þrjóskast viö
og sækir fram. Agnieszka er
ekki aö grafast fyrir um afdrif
Birkuts af einni saman for-
vitni: hún er aö leita aö sjálfri
Marmaramaöurinn: Agnieszka (Krystyna Janda) og sonur
Birkuts (Jerzy Radziwiliowicz ).
sem þekkti hann, og grefur upp
gamlar heimildamyndir um
hetjuskap hans. Birkut var
geöslegur og fremur einfaldur
sveitastrákur, sem geröist
múrari og tók þátt I aö byggja
mikil mannvirkiá árunum eftir
stríö, þegar Pólland var aö
rísa úr rústum. Hann var
geröur aö „fyrirmyndar-
verkamanni” og látinn setja
met i afköstum, öðru ungu fólki
til eftirbreytni.
Birkut undi þessu vel og hélt
hann væri aö gera þjóö sinni
mikiö gagn. En svo fer hann aö
uppgötva aö ekki er allt sem
sýnist. Hann veröur fyrir árás
Christine Pascal leikur aöalkvenhlutverkiö I myndinni Stúlkurnar
frá Wilko, sem er pólsk-frönsk framleiösla.
Ingíbjörg
Haralds-
dóttir
snrirar um
kvíkmyndir