Þjóðviljinn - 20.04.1980, Page 15

Sunnudagur 20. aprn 1980 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 15
endasal draga mjög úr bergmáli,
auk þess sem á gaflveggjum var
komið fyrir þykku lagi af glerull
bak við rimla úr kjörviði. Tókst
þessi framkvæmd svo vel, að
hljómburður er með ágætum”.
,/ Arkitektoniskur
horror"
Ekki voru allir á einu máli um
ágæti þessarar sérkennilegu
byggingar Guðjóns Samúelsson-
ar. Þannig skrifaði Bjarni Guð-
mundsson, siöar blaðafulltrúi i
Stúdentablaðið 1929: „Ég hirði
ekki að dæma teikninguna til
neinnar hlitar þvi að hún stendur
jafn langt að baki nútimahúsalist
og islensku torfbæirnir Péturs-
kirkjunni i Róm”. Um það að
setja þessa byggingu við hliðina á
Landsbókasafninu sem Bjarna
finnst falleg bygging segir hann:
,,Að skella leikhúsinu við hliðina
á þvi væri meiri arkitektoniskur
horror en nokkurn tima hefur
þekkst á Islandi”.
Fyrr getur natural-
isminn orðið plága
Halldór Laxness var einn af
hörðustu gagnrýnendum bygg-
ingarinnar þó að hann siðar ætti
sæti i fyrsta þjóðleikhúsráði og
leikrit hans íslandsklukkan væri
með fyrstu verkunum sem þar
voru tekin til sýningar. Halldór
skrifaði grein i Þjóðviljann 16.
des. 1943 og hafði þá margt út á
húsið að setja og kallaði það
minnisvarða yfirborðsmennsk-
unnar i islenskum menningar-
málum siðasta áratugar. bað
hafði þá staðið autt i 12 ár. Hann
segir siðan:
„Þetta „þjóðleikhús” hefur fáa
kosti góðrar leikhússbyggingar,
en marga galla. Plani leikhúss-
ins, hugmynd og tilhögun, svipar
litið til nútima leikhúsa, heldur
virðist vera sniðið eftir leikhúsum
fyrri tima, þar sem m.a. er gert
ráð fyrir ákaflega miklu starfs-
mannahaldi, en slikt fer mjög i
bága við nútimaviðleitni i rekstri
leikhúsa. Þótt rúm sé furðu mikið
i húsinu, notast illa að þvi, mikið
fer i ganga og fatageymslur, auk
allskonar króka og kima, eins og
jafnan vill verða um „facade-
arkitektur”, þar sem fyrst og
fremst er hugsað um ytra útlit, án
tillits til nákvæmrar innanskip-
unar”.
Halldór tinir svo upp mörg að-
finnsluatriði, og segir m.a. að til
séu i húsinu „herbergi” i laginu
eins og bókstafurinn vaff lagður á
hliðina og önnur þar sem aðeins
rönd af glugga gægist upp fyrir
gólfbrún. Siðan segir hann:
„Af riti sem byggingameistar-
inn, hr. Guðjón Samúelsson,
hefur gefið út með titlinum „Is-
lensk byggingarlist” (sérprentun
úr Timariti V.F.t. 1933), en það
eru lýsingar á nokkrum húsum
eftir sjálfan hann, verður ekki
séð, að þegar hann gerði uppdrátt
„þjóðleikhússins” hafi hann fyrst
og fremst haft leikhús i huga,
heldur einkum verið um það hug-
að að gera „einskonar ævintýra-
borg, einskonar álfakonungs-
höll”. Hann segir orðrétt: „Þvi
þá ekki að búa til einhverja
klettaborg yfir allt það ævintýra-
lega lif, sem sýnt er á leiksviöi”.
Um slika athugasemd er ekki
annað að segja en það, að fyrr
getur natúralisminn orðið plága
en byggingameistarar taki upp á
að likja eftir klettum, þegar þeir
byggja nútima menningarstofn-
anir”.
Fastur punktur
tilverunnar
I grein sem Indriði Einarsson,
aðalhvatamaður að byggingu
Þjóðleikhúss, skrifaði i Fálkann
1930 er hann eins og dálitiö undr-
andi á húsi Guðjóns. Hann segir
þar:
„Þjóðleikhúsið verður mikið
hús og sérkennilegt. Það verður
byggt i islenskum stil, og það þori
ég að ábyrgjast að það verður
kallað svo, þegar frá liður”.
En hvað um það? Nú hefur
Þjóðleikhúsið gegnt mikilvægu
hlutverki i leikhúslifi íslendinga i
30 ár og engum dettur i hug að
gagnrýna bygginguna nema þá
helst leikurum. Hún er löngu orð-
in einn af föstum punktum tilver-
unnar i Reykjavik. Eins og
klettaborg.
—GFr
Kæri Sigurður:
Mig langar til að senda þér fá-
einarlinur, nokkurskonar skýrslu
um þaö hvernig ég hef staðiö aö
þvi aö ganga frá þessu leikriti
þinu til frumflutnings i leikhúsi
nú röskri öld eftir dauða þinn.
Mér er lika skylt að þakka þér
fyrir það sem mér hefur lærst af
þvi verki.
Undarlegt má það annars heita
að ég sem hef atvinnu af þvi að
skrifa texta fyrir útgáfu — handa
dauðum sálum mestanpart —
skuli ekki fyrr hafa skrifaö fram-
liðnum manni bréf. Það sem ég á
við er náttúrlega þetta: Þú ert
mér um þessar mundir lifandi
staðreynd og það umfram marga
þá sem ég daglega er að heilsa á
götunum hérna i Reykjavik. Þar-
aöaukiskilég þig liklega að sumu
leyti betur en þú gerir sjálfur. Og
það er vænti ég forsenda alls var-
anlegs lifandi kunningskapar —
svo ekki sé talaö um fjandskapinn
— það veit enginn betur en þú.
Þú ert kallaöur rómantiker og
það ertu. Almennt er þvi trúað aö
þú hafir drepist úr hor og vesöld
sem sprottin var af þvi aö þú
hafðirekkibeskyn á peninga. Það
er náttúrlega fjærri öllum sanni
eins og þú veist. En svona hefur
fólkið þurft að hugsa —tóma vit-
leysu.
Hversvegna?
JU, einhverra hluta vegna þurfa
menn að trúa þvi að heimurinn
sem þeir lifa i sé betri en aðrir
þekktir heimar. Þetta er ein-
hverskonar lágmarkskrafa til
andlegra þæginda. En leiðir á
hinn bóginn af sér þá reginfirru
að gjörvöll þróun heimsins sé
framþróun, allt sé betra en það
varáður. Þvllik hugsanavilla tek-
ur á sig furðanlegustu myndir.
Oft eru hugsanavillur nefnilega
frjórri en vandaöar hugsanir.
Þannig lifi ég nú, á timum
þegar menn verða umhugsunar-
laust að trúa þvi — til aö foröa sér
frá sálarháska —aö borgaralegur
realismi sé fullkomnari hugsun-
armáti, betri skilningsleið en
gamla rómantikin var. A öðrum
svæöum búa aðrir menn við þær
aöstæður að sósialrealisminn er
þeirra andlegi hægindastóll. En
báðum þessum hugsanakerfum
er vaxandi nauðsyn aö þvi að
gera rómantlkina fyrir hvern
mun að andheiti, andstæðu við
raunsæi. Rómantiskt er það sem
er óraunsætt.
Nú er sannleikurinn sá að þvi
lengur sem maður veltir þessum
hlutum fyrir sér þvi augljósara
verður manni að borgaralegur
realismi ellegar sósialrealismi
eru bara einsog gengur skömmt-
unarkerfi mannlegrar hugsunar
og staðna i staönandi samfélagi.
Þaö rennur semsé upp fyrir
manni — meðal annars við kynni
af mönnum einsog þér — að real-
ismarnir eru llka bara reglur um
það hvað leyfist aö segja, sjá og
túlka sem „veruleika”. Og hrörni
mannsideal einhvers realismans
niðri smálegasta kvább — einsog
dæmi eru til — þá fækkar stofn-
aukunum á þeim skömmtunar-
seöli andlegra verðmæta stund-
um svo gressilega að útá þá fæst
litið nema blinda og fordómar,
frasar og patentgagnrýni.
Og sveimér ef þörfin fyrir að
túlka ykkur rómentlkerana sem
óraunsæja kjána og draumóra-
menn vex ekki I réttu hlutfalli við
tómahljóðið i viökomandi „real-
isma”. Þá geta menn orðiö hálf-
gerðir fangar þessarar blekk-
ingar að rómantik sé andstæða
alls raunsæis. Og rómantikin sem
er sprottin uppúr byltingaróti
söguiegra tima þegar mannsi-
dealið, hugmyndirnar um mögu-
leika mannsins eru þær aö hann
sé ofjarl kringumstæöna sinna og
fær um að bæta þær, eöa minsta-
kosti breyta þeim. Hversvegna
ætti hugsunarháttur sem þvflikir
timar geta af sér endilega að vera
„óraunsæi”? Nema þá frá sjón-
arhóli kyrrstöðunnar og
stjarfans.
Það eru vitaskuld til bæði raun-
sæir og óraunsæir rómantikerar
og realistar eru sumir blindir og
aörir sjáandi. Telja má vist að
rómantikerar séu flestir óraun-
sæir enda gengur þaö upp i þeirri
staöreynd að flestir realistar eru
blindir. En þegar rómantikerinn
er raunsær þá verður hann stór.
Mannsideal hans er stærra, við-
feðmara og möguleikarlkara.
Það eru einfaldlega stærri and-
stæður og meira flug i rómantisk-
um raunsæismanni helduren
raunsæjum raunsæismanni.
(Afmælissýning Þjóöleik-
hússins er „Smalastúlkan” eftir
Sigurð málara Guðmundsson.
Verkið er endurunnið af Þorgeiri
Þorgeirssyni rithöfundi. Bókaút-
gáfan Iðunn hefur sent frá sér
leikritið i bókarformi og ritar
Þorgeir þar eftirmála sem hér er
birtur með leyfi bókaútgáfunnar
og rithöfundarins.)

wm /vi
Þorgeir Þorgeirsson:
Bréf
Sigurðar
málara
Þú ert rómantlskur raunsæis-
maður.
Vafalaust stafar það af mikilli
eölisgreind, skapfestu og svo
þessari ómissandi heppni — sem
mér liggur stundum við aö segja
að hún geti orðiö fullstór. Heppni
þin varð minstakosti þitt ólán
þegar öll kurl koma til grafar.
Enda naumast einleikið um
hana.
Sautján ára gamall, rétt um
þærmundirsem þú hlýturaðhafa
verið búinn að taka til þin flest
það sem islensk bændamenning
hafði að færa á öndverðri 19. öld,
þá taka rausnarbændur Skaga-
fjarðar og baráttuvinur þeirra —
Jón Sigurðsson — þig uppá arma
sina og styrkja þig til þess að fara
beint til Kaupinhafnar en ekki i
Læröaskólann i Reykjavik
þarsem lunginn úr atgerfissonum
bænda var hakkaöur i andlegum
kvörnum konungsvaldsins við
enga heimspeki en mikinn aga og
latinubeyingar þangaðtil fabrik-
an skilaði fullbúnum embættis-
mannadraugum úti kerfið. En þú
komst ferskur og ósnortinn til
Kaupinhafnar árið 1849 þegar
seinustu glóöirnar af frönsku
byltingunni loguðu sem skærast
um gjörfalla Efrópu.
Enda er heimspeki þin þaðan.
Af eftirlátnum munum þinum
sé ég lika að þar hefurðu fundiö
myndlistararf þjóðarinnar i
teiknibókum Arnasafns — þennan
sem ýmsir voru siðar aö upp-
götva sér til viöurværis — þvi
hann hefuröu kópérað nostur-
samlega og haft með þér heim
aftur.
Enda listrænn metnaður þinn
þaðan.
Og fyrirmyndir þinar i leikhús-
inu eru — sýnist mér — Shake-
speareogMoliére ásamt natúral-
isku leikhúsi samtima þins I Dan-
mörku. Undarleg blanda þaö.
Og þú skrifaðir þetta eina leik-
rit: Smalastúlkuna.
Lengi var ég að fást við að
skrifa það leikrit upp. Ekki veit
éghversvegna, þvi mér gekk það
fremur illa. Einhverntima sat ég
og var að lesa eftirmála þinn að
þvi verki, liklega i hundraöasta
sinn. Ég haföi nýlega fengið um-
sögn eins af sérfræðingum min-
um i heimspeki um valda texta
eftir þig — þess efnis að sjaldgæft
væri að sjá jafn Utfærða heim-
spekilega skólun i islenskum
nitjándualdartexta og fundinn
yröi ianarkisma þinum. Og ég las
enn upphafið að EPTIRMÁLA
sem þú bersýnilega skrifaðir á
seinasta æfiári þinu, 1874.-'
,,Mörgum mun þykja of
djarft aö setja Henglafjöllin
sem útilegumannastöövar, sem
eru svo nærri byggð, en aögæt-
andi er aö margar lauslegar
alþýöusagnir eru bæði um tröll
og útilegumenn i Henglafjöll-
um; og þegar alþýða trúir að
útilegumenn séu á einum stað,
á hafa menn — einkum fyrr á
öldum — veriö mjög hræddir að
rannsaka fjöllin. Allir þekkja
sögnina um Jóru úr Jórukleif
sem sumir segja aö hafi átt
heima i Jóruhelli sem er i gili i
Jórutind, hún á að hafa verið úr
ölvesi oghafa tryllst við hesta-
at afþvi' aö hestur fööur hennar
varð halloka fyrir öðrum hesti,
þá fór hún uppi Jóruhellir og
hafðistþar viö lengi. Henni var
svo háttaö að hún þurfti aldrei
að sofa nema Jónsmessunótt —
aðrir segja hvitasunnunótt. Þá
sveikst maður að henni og hjó
milli herða henni, en i þvi hún
fékk áverkann sagði hún:
„Höndurnar fastar við skaft-
ið!”
Þá sagði hann:
„öxina framaf!”
Þá er sagt hún hafi hlaupið
þar ofan skriðu frá hellinum og
ofani vatn. Svo er hún úr sög-
unni.
Menn hafa hver eftir annan
fundið helli stóran sunnanundir
Selfjalli fyrir sunnan Lækjar-
botna; i honum hafa menn sagt
mér aö þeir hafi fundið mikið af
ösku svo auöséð er að menn
hafabúiöþar— enalþýða segir
að þar hafi búið tröllskessa; og
elti hún eitt sinn smalann á
Hólmi niðrundir bæ. Hún haföi
þá yfir sér jarpa hrosshá. Við
hana eru vist kennd tröllbörn.
Sagt er að stúlka, Margrét að
nafni, ættuö austanúr Hreppum
hafi lagst út i Svinahrauni og
f jöllin þar i grennd, hún átti aö
hafa átt heima i Hafnarfirði þá
húnlagðistút, orsökina hefi ég
ekki heldur heyrt, sagt er hún
hafi étið hrátt, og var orðin svo
tryllt, svo sterk og ill að hún
réðstá menn er fóru um veginn
og rændi þá enda þótt þeir væru
2 eða 3 saman. Siöast vóru 2
menn gerðir út til að ná henni
og drepa hana, en þeir urðu
fráskila hvor frá öörum annaö-
hvortaf hrekk eða tilviljun. Þá
kom Magga aö öðrum þeirra og
flaug á hann, þau gllmdu alla
nóttina, loksins hafði hún hann
þó undir, en hann var hand-
sterkari svo hann gat náö um
hálsinn á henni og kreisti hana
síðan niðurað sér, og beit i
sundur á henni barkann —
menn fullyrða að þetta sé sönn
saga og segja að þetta hafi skeð
fyrir um 100 árum siðan, og
nafngreina jafnvel ætt þess
sem drap hana.
Til eru og ýmsar enn óljósari
sagnireinsog um að Fjalla-Ey-
vindur og Halla hafi verið
þar...”
Hvurneginn verður svona texti
til? Þúleggur upp með skyldur og
kvaðir hins natúrallska leikhúss
og þarft að útlista það og sanna
með „visindalegum hætti”, fyrir
leiktjöldin þin trúlega, að úti-
legumenn geti vei hafa búiö i
Henglinum. Óðara c-rtu farinn aö
tina til það sem okkur „raunsæis-
mönnunum” þykja hindurvitni
um konu sem leggst út og étur
hrátt, veröur af þvi tveggja
manna maki og forynja sem bita
þarf á barkann svo fært sé um
alfaraleið.
En velaðmerkja — hvað eru
hindurvitni? Sjálfur þekki ég ein-
staklinga sem orðið hafa hálfu
verri forynjur af þvi að leggjast
út á bankabiðstofur, svo öflugir
eru þeir aö enginn þorir að bita þá
á barkann. Fréttamyndir um jöt-
uneflda mannlega fólsku I Viet-
nam, Kampútseu, Laos og Afriku
velta daglega inná gólfteppið hér
án þess að mér hvarfli nokkurn-
tima að kalla þær hindurvitni.
Samt eru þetta frásagnir um
hálfu tröllauknari forynjur i
mannsliki en þær eru skessumar
Framhald á bis. 16