Þjóðviljinn - 28.03.1981, Qupperneq 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 28.-29. mars 1981
sunnudagspistill
Enn er svo komiö, aö sá sem
setur orö á blaö um Pólland á
miövikudegi veitekki hvort þau
eru Urelt oröin á sunnudegi.
Smærri og stærri átök hafa
geysaö I landinu og viöleitni
Jaruzelskis forsætisráöherra og
Lech Walesa, foringja óháöa
verkalýössambandsins Sam-
stööu, til aö koma á einskonar
vopnahléi hefur ekki tekist. Lög-
regluárás á fund Samstööu-
manna í Bydgoszsc verður vart
skilin ööru vlsi en tilraun ein-
hverra aöila til aö ögra til
meiriháttar átaka — og þaö
gerðist i fyrsta sinn fyrir opnum
tjöldum, aö viðsjálft lá aö Lech
Walesa missti tökin á sinum
mönnum. Hann náði að sönnu að
sveigja þá aö nokkru á sitt band
eftir mikinn átakafund á mánu-
dag og þriðjudag, en um fram-
haldiövitum viöekki og er búist
við allsherjarverkfalli þegar
þetta er skrifað og allra veöra
von.
Ástandið er ekki
okkar verk
Saga hinna nýju pólsku stétta-
samtaka, sem hófst upp Ur
ur settará blað strax i þvi sam-
komulagi sem verkamenn I
Gdansk geröu viö yfirvaldiö. I
janUar gerðist þaö svo, aö birtar
voru í Varsjá tillögur um slikar
umbætur, sem rikisskipuö nefnd
haföi unnið að og hvatt til ráöa
með sér sérfræðinga sem og
fulltrUa Samstöðu. Þetta er um
margt merkilegt plagg. Eiris og
aö likum lætur er þar mikiö um
almennt oröalag sem gefur til
kynna góö áform, sem ekki er
gott aö vita hvernig fram-
kvæma skal. Engu að siöur er
plagg þetta hiö merkasta, ekki
sist vegna þess, að meö þvi er,
beint og óbeint, komiö inn á ým-
is grundvallaratriöi er varöa
stööu verkalýösfélaga i sam-
félagi eins og hinu pólska, já og
reyndar i öðrum gerðum samfé-
laga einnig.
Færibands-
kenningar
Þegar RUssar höröu gert sina
byltingu 1917hófst hjá þeim um-
ræöa um stöðu verkalýðsfélaga,
sem stóö i nokkur ár. HUn verö-
ur að sönnu ekki rakin hér. En
þar kom fljótlega sögu, aö
Pólskir
verkamenn
og við
verkföllunum i águst leiö, hefur
einkum einkennst af þvi til
þessa, að verið var að treysta
innviði samtakanna, móta
skipulag þeirra, tryggja stööu
þeirra andspænis lagabókstaf.
Hvaö eftir annað hafa Lech
Walesa og aörir talsmenn Sam-
stöðu visaö frá sér spurningum
um pólitisk áhrif og hlutverk
hinnar nýju verkalýðshreyfing-
ar. Þeir hafa gjarna svaraö á
þessa leið: Fyrst þurfum viö að
koma á fót samtökum og venja
fólk við félagaf relsið, siöan
kemur að öörum hlutum. Eöa:
viö vorum ekki spuröir ráöa
þegar það erfiöa efnahags-
ástand var að þróast, sem nú
hefur m.a. gert pólska rikið
skuldugt upp yfir höfuö. Þaö er
þvi ekki hægt aö ætlast til að við
förum að taka á okkur ábyrgð á
ástandinu nU, til dæmis með þvi
aö verkalýöshreyfingin gangi
inn i stjórn fyrirtækja.
Spurningar bíða
Þetta eru i sjálfu sér skiljan-
leg svör, og koma reyndar ofur
kunnuglega fyrir sjónir þeim
sem vanir eru vestrænum að-
stæðum. En um leið má vel
minna á, aö pólska verkalýðs-
hreyfingin hefur á stuttum tima
fariö i kröfugerö og árangri
langt Ut fyrir það sem kalla
mætti heföbundin kjaramál.
Þegar hUn til dæmis hlutast til
um aðgang kaþólsku kirkjunnar
aö fjölmiölum, um þaö hvort
vissar tegundir matvæla skuli
fluttar Ut eöa ekki, eöa setur af
embættismenn sem hún telur
hafa gengið á hlut alþýöu, þá
ber allt þetta vitni um það fyrst
og fremst, aö hér hefur oröiö til
mikiö pólitiskt afl. Og þetta afl
verður spurtað þvi fyrr en siöar,
hverskonar breytingar það kýs
aö gerðar veröi á stjórnkerfi og
á efnahagskerfi landsins.
Umbótaplagg
Slikar breytingar hafa veriö
til umræöu I Póllandi frá þvi i
fyrrahaust og Samstaöa hefur
tekiö undir við þá leit aö lausn-
um, enda voru efnahagsumbæt-
kveðin voru niöur sjónarmiö
þeirra byltingarmanna sem
vildu óháð verkalýðsfé-
lög og forræöi þeirra yfir
framleiöslunni. Þess i staö voru
þau innlimuö i rikiskerfið, urðu
..færiband” fyrir miöstjórnar-
viljann — á þeirri forsendu, aö i
verkamannariki gætu verka-
menn ekki átt i neinum Utistöð-
um við rikið. Siðan er mikið
vatn runniö til sjávar, og efling
hátimbraðs rikisvalds I Sovét-
rikjunum og viöar hefur fyrir
löngu staöfest mikiö djUp milli
verkafólks annarsvegar, rikis-
valds og forstjóravalds hinsveg-
ar. Atburðirnirl Póllandi i fyrra
voru einmitt mjög rækileg staö-
festing á þeim andstæöum: þeir
sýndu greinilegar en flest annað
sem gerst hefur um austan-
veröa Evrópu að hugmyndin um
flokksræðið sem einskonar
„visindalega” samræmingu
allskonar hagsmuna i þjóðfé-
lagi er löngu gjaldþrota, og var
reyndar röng frá upphafi. Hið
nýja félagafrelsi i Póllandi er
bein og óbein viðurkenning á
þvi, aö það er þessum samfélög-
um mikil nauðsyn aö brjótast út
Ur vitahring valdaeinokunar-
innar, annars biður þeirra ekki
annaö en hnignun.
Markaðs-
sósíalismi
En þegar þetta liggur ljóst
fyrir, kemur fljótt á daginn aö
firnamörgum spurningúm er
ósvaraö.
Ekki sist þessari hér:
ef tekst að vinna i friöi að um-
bótum I Póllandi, hvaöa ábyrgö
á þeim ætlar ný verkalýöshreyf-
ing aö axla, hvaöa hlut ætlar
hún sér?
1 umbótaplaggi þvi sem fyrr
var nefnt er ráö fyrir þvi gert,
aö fyrirtækin i landinu veröi
sem sjálfstæöust og þar meö aö
mistjórnarstofnanir veröi mjög
skornar niður sem og allskonar
geöþóttaákvaröanir stjórnvalda
i efnahagsmálum. Stefnan er
einskonar markaössósialismi.
Höfuöforsendan er blátt áfram.
sú, aö þaö sé ógjörningur að
stjórna efnahagskerfi meö
arskerðingar vegna þjóöarhags
né heldur að óaröbær fyrirtæki
séu bláttáfram lögð niöur. Sami
maður lætur og i ljós nokkurn
ugg um að samheldni innan
verkalýöshreyfingarinnar nýju
geti hopað fyrir hinum alþekktu
vandmálum sérhagsmunanna:
að allir sláist við alla. Hann seg-
ir m.a. aö þvi miður hafi eftir-
launafólk I Póllandi þegar feng-
ið að kenna á þvi, að það hefur
ekki eins sterka og duglega tals-
menn i kjaramálum og ýmsir
hópar verkamanna.
\
Mismunur og
hliðstæður
t fregnum frá Póllandi þykj-
umst við sjá að þeir valdsmenn
sem helst vilja hið nýja sam-
takafrelsi I landinu feigt reyni
meö ýmsum ráðum að sundra
samtökum verkamanna, ögra
þeim með lögreglukylfum, etja
saman varfærnum og bráölát-
um og þar fram eftir götum,
jafnvel beina gömlu gyðinga-
hatri gegn andófsmenntamönn-
um. Allt er þetta i gangi vafa-
laust og hafa Lech Walesa og fé-
lagar hans fimamargar gildrur
að varast. En þar fyrir utan
munu þau sömu vandamál
reyna á þolrif samstöðu og
stéttarvitundar i Samstööú,
sem einnig hrjá stéttasamtök á
Vesturlöndum. Eðli kjarabar-
áttu samkvæmt munu þar sem
hér takast á sjónarmið jafn-
réttis, jafnari kjara og svo
þeirra sem hafa þrengri sér-
sjónarmið og fylgja þeim eftir
til hins ýtrasta, án tillits til þess
hvaö grönnunum liöur. — Og
þrátt fyrir mjög ólikar aðstæður
eru menn spuröir fyrir austan
og vestan þaö tjald sem skiptir
álfu i tvennt: ef þið getið náö
umtalsveröum völdum yfir
vinnustööum, yfir efnahagslifi,
til hvers ætlið þiö aö nota þetta
vald?
Meöal annars af þessum sök-
um er hin pólska þróun gifur-
lega merkileg. Meöal annars af
þessum sökum óttast menn að
afdrif hennar veröi svipuö og
vorsins i Prag 1968.
—áb.
Lech Walesa á fundi; Gifurlega merkileg þróun, og samt réttbyrjuö...
Velmegun
og öryggi
Það er llka eftir að ræöa þaö
mál sem er einna viðkvæmast,
en það er hugsanlegt atvinnu-
leysi. Hiö gamla miðstýrða
kerfi fól I sér mikla sóun m.a. á
vinnuafli, og þeirri sóun hafa
verkamenn sjálfir bölvaö, þvi
vitanlega spillir hún öllu skyn-
samlegu andrúmslofti á vinnu-
staö. En á hinn bóginn þýddi
þessi sóun á vinnuafli lika, að
vinnuálag var yfirleitt ekki
mikið og atvinnuöryggi meira
en i'samkeppnisþjóöfélagi. Eins
og hinn þekkti trotskisti Ernst
Mandel hefur bent á, þá er þetta
atriði eitt af þvi, sem gerir
ýmsa verkamenn i rikjum eins
og Póllandi tortryggna á boö-
skap efnahagslegra umbóta,
sem eiga aö auka afköst og laun
en þýöa um leiö auknar aga-
kröfur og minna atvinnuöryggi.
Einn þeirra menntamanna sem
styöja Samstööu hefur m.a.
komist svo að oröi (viötal viö
danska blaöiö Information. 18.
jan.) aö hvorki Lech Walesa né
aörir viti hvort Samstaöa sé
reiðubúin til þess t.d. aö sam-
þykkja timabundnar kaupmátt-
ekki sjálfkrafa framgang jafn-
aðarkrafnanna. Séu fyrirtækin
sjálfstæð I raun og veru og beri
starfsfólk hvers og eins hag eöa
tjón af árangri þess á markaði,
þá er augljóst aö upp kemur
með nýjum hætti misræmi i
kjörum. Vitaskuld er hægt aö
vinna gegn þeirri þróun meö
svipuðum hætti og gert er i
Júgóslavfu, þar eru annarsveg-
ar I gildi lágmarkslaun, sem
ekki má fara niður fyrir, hins-
vegar leggja fyrirtækin i sam-
stöðusjóð af veltu sinni og er
hann notaður til að aöstoöa þá
sem I erfiðleikum eiga. En þetta
eru semsagt mál, sem eftir er
að koma á hreint i Póllandi. Það
er lika eftir aö ræða það, hvort
hin nýju verkalýðssamtök geta
sætt sig við kaupmáttarskerö-
ingar til dæmis vegna þess, að
Pólverjar eru háskalega skuld-
ugir bæöi Sovétmönnum og
Vesturveldunum.
r
Arni
Bergmann
skrifar
menn mega ekki heldur furða
sig á þvi, þótt verkamannasam-
tökin eigi ekki skýr svör á
stundinni við ýmsum spurning-
um sem efnahagsumbætur af
þessu tagi skapa.
1 fyrra miðstjórnarkerfi eða
ofstjórnarkerfi koma ákvarðan-
ir um verölag og kaup aö ofan
aö mestu leyti. Launakerfið er
sumpart til oröið meö tilliti til
hagsmuna þeirra sem kallaðir
hafa veriö ,,hin nýja stétt”
(háttsettra stjórnenda), og
sumpart verða launastigar til
með það fyrir augum aö laöa
fólk að vissum störfum og um-
buna fyrir afköst. 1 þessu kerfi
hefur þróast margskonar mis-
ræmi og ranglæti, sem hin nýju
verkamannasamtök hafa barist
gegn og sett þá jafnaöarkröfur á
oddinn. Um þær hefur náöst til-
tölulega viðtæk samstaða til
þessa, enda er ráöist gegn kerfi
sem aörir, sem þeirhafa skap-
aö.
En efnahagsumbætur i anda
„markaðssósíalisma” auövelda
fyrirskipunum að ofan og Ut-
hlutunum einnig aö ofan á hrá-
efnum og öðru sem til þarf. Það
á að reyna að skapa kerfi þar
sem ábyrgðin liggur hjá hverju
fyrirtæki, og lif þess og dauði fer
eftir hvernig þvi vegnar með af-
urðir sinar á markaði. Sjálf-.
stjórn og eigin fjármögnun eru
lykilorðin. Yfirstjórn þeirra er
einskonar blanda af forstjóra-
valdi og verkamannaráðum
sem allir starfsmenn kjósa til.
Þverstæður
Þetta hljómar klárt og kvitt.
Og hagfræðingar úr röðum
andófsmanna, sem hafa verið
Samstöðu til ráögjafar, hugsa
einmitteitthvaðá þessa leið. En