Þjóðviljinn - 15.07.1981, Blaðsíða 9

Þjóðviljinn - 15.07.1981, Blaðsíða 9
„ÍSLAND í NATO" FLOKKARNIR OG VARNARMÁLIN „Hér stöndum viö meö stjarfa hönd á pung, þvi stjórnin ætlar brátt aö reka herinn”... var kveöiö þegar Variö land fór af staö meö aögeröir sinar snemma árs 1974. Siöan þá hafa tvær vinstri stjórnir veriö myndaöar. t stjórnarsáttmála hvorugrar eru ákvæöi um brott- för hersins eöa úrsögn islands úr Nato. Alþýöubandalagiö er ekki lengur sá framvöröur i baráttunni fyrir herlausu landi sem þaö var áöur og telur nú aö árangur i hermálinu sé kominn undir framgangi annarra baráttumála flokksins. 30. maí sl. varði Elfar Loftsson doktorsritgerð sína, ísland í Nato, parti- erna och försvarsfrSgan, við Gautaborgarháskóla. Andmælendur voru tveir, Dag Anker, professor við háskólann í Abo og Anna G. Jónasdóttir, sem les til doktorspróf s við háskólann í Orebro. Stjórnmála- fræðistofnun Gautaborg- arháskóla hefur gefið rit- gerð Elfars út á bók og fæst hún í nokkrum bóka- verslunum hér á landi, m.a. í bókaverslun Máls og menningar og Bóksölu stúdenta. Er hún á sænsku með enskum úrdrætti. Elfar Loftsson las stjórnmálafræði við há- skólann í Gautaborg og hefr unnið að doktorsverk- efninu sl. f jögur ár. Hann er búsettur í Svfþjóð. Bókin skiptist i þr já aöalhluta. I hinum fyrsta er stuttlega rekin saga islensku þjóöarinnar fram aö lýöveldisstofnun 17. júni 1944. Annar hlutinn er greining á islenskum stjórnmálaflokkum og flokkakerfi. I þriöja og siöasta hluta bókarinnar er svo fjallaö um þróun islenskrar varnar- málastefnu fram til þessa dags. Frá hlutleysi til hernaðarbandalags Aöalviöfangsefni doktorsrit- geröarinnar er hin breytta utan- rikisstefna Islendinga aöeins fá- um árum eftir aö lýöveldi var stofnaö, en þá var horfiö frá hlut- leysisstefnu og til þátttöku i hern- aöarbandalagi áriö 1949. Er kannaö hvaö hafi valdiö þessari stefnubreytingu i Islenskum stjórnmálum og eru þrjú megin- atriöi lögö til grundvallar rann- sókninni. 1 fyrra lagi stefna og gerö islenskra stjórnmálaflokka — þ.e. greining á fsl. stjórnmála- flokkum og flokkskerfi. t ööru lagi þróun varnarmála á tslandi og meö aöaláherslu á inngönguna I Nato og I þriöja lagi er gerö til- raun til aö skýra afstööu flokk- anna i utanrikismálum og vai þeirra á varnarpólitlskri lausn fyrir tsland, svo og hugsanlegar stefnubreytingar flokkanna síö- an. Sáralitiö hefur hingaö til veriö fjallaö um þaö atriöi, þ.e. ástæöur flokkanna fyrir afstööu sinni en fyrri atriöin tvö eru forsenda fyr- ir aö sú hliö varnarpólitfkurinnar veröi könnuö. Heimildir þær sem höfundur notar eru aö stórum hluta islenskt efni, sem hann aflaöi sér á tslandi en vann úr viö Gautaborgarhá- skóla. t formála bókarinnar segir hann þaö hafa valdiö sér miklum erfiöleikum og takmarkaö rann- sóknina, aö fjöldi mikilvægra heimilda séu enn leyndarskjöl á tslandi, sérstaklega heimildir varöandi atburöi eftir inngönguna I Nato. Engin lög séu til á tslandi um hámarksleynd skjala og aö- gangur aö islensku efni um varn- armál þvi af skornum skammti. Auk þess sé islenska utan- rikisráöuneytiö sérstaklega I- haldssamt varöandi birtingu á gögnum um varnarmál. Aöalheimildir um sjálfa inn- gönguna I Nato eru frá banda- riska utanrikisráöuneytinu, National Archives. Aögangur er þar greiöur aö skjölum varöandi máliö, svo er fyrir aö þakka bandariskum lagabókstaf sem kveöur á um 25 ára hámarksleynd skjala. Samt er litiö til um tlmabiliö eftir 1949 og til þessa dags. Flokkagreining Hér er ekki rúm til aö rekja itarlega rannsóknaraöferöir heldur minnstá þærlauslega eftir þvi sem efni standa til i þessari umfjöllun um bókina. Svo sem fyrr segir er markmiö rannsóknarinnar þriþætt og könnun á islenskum stjórnmála- flokkum undirstaöa hennar. Ann- ars vegar er rakinn uppruni flokkanna þróun þeirra stefna og styrkur. Hins vegar þaö sem ein- kennir þá mest og skýrir afstööu þeirra og frámgang i Nato-mál- inu. I fyrra tilvikinu kemur fram e.k. sjálfmynd flokkanna þvi aö þar er stuöst viö efni frá þeim sjálfum en i hinu siöara eru kann- aöar geröir flokkanna og frum- kvæöi þeirra á þingi mánuöinn áöur en ákveöin var inngangan i Nato. Þessi flokkagreining leiöir I ljós ákveöin einkenni: íslenskt flokka- kerfi festist i sessi I núverandi mynd meö stofnun Sjálfstæöis- flokksins 1929 og Kommúnista- flokksins áriö eftir. Sjálfstæöis- flokkurinn hefur alla tiö veriö ráöandi stjórnmálaafl siöan. Mestur málefnalegur ágreiningur viröist vera milli Sósialistaflokks (Kommúnistaflokkur/Sósialista- flokkur/Alþýöubandalag) og Framsóknarflokks en málefnaleg samsvörun mest hjá Sósialista- flokki og Alþýöuflokki. Þeir líokkar sýna þó minnstan áhuga allra á samvinnu. Séris- lenskt einkenni er sameining I- haldsflokks og frjálslynds flokks. Slikt þekkist ekki á öörum Norö- urlöndum. Vinstri vængurinn I is- lenskum stjórnmálum viröist hins vegar þróast á sömu lund og þar. Allir eru flokkarnir mjög ósam- mála um mikilvægi mála og for- gangsröö, einnig er svo aö sjá sem máli skipti hvaöan af landinu flokkarnir fá fylgi sitt þegar um val á forgangsmálum er aö ræöa. Þá kemur og { ljós skýr ágrein- ingur milli stjórnarflokkanna þriggja (Sjálfstæöisflokks, Framsóknarflokks og Alþýöu- flokks) annars vegar og Sósial- istaflokks hins vegar. Gildir þaö um öll mál sem fjallaö var um á Alþingi þetta timabil. Sósialistar taka afstööu á einn veg, stjórnar- flokkarnir á annan. Þaö kom þvi ekkert á óvart aö sama lina kæmi fram I varnarmálunum. Miöflokkunum (Framsóknar- flokkur og Alþýöuflokkur) var þó meiri vandi á höndum i þvi máli en öörum þar sem nú varö ekki lengur komist hjá aö taka afstööu meö eöa móti aöild aö Nato. Tækju þeir afstööu meö aöild höföu þeir veikari stööu eftir en áöur gagnvart Sjálfstæöisflokkn- um. Væru þeir á móti aöild stofn- uöu þeir f hættu möguleikum sin- um til stjórnaraöildar meö Sjálf- stæöisflokknum I framtiöinni. Fá aðstöðu á íslandi til langframa Bæöi Þjóöverjum og Banda- rikjamönnum var ljóst þegar fyr- ir fyrri heimstyrjöld hernaöarlegt mikilvægi Islands en þaö var ekki fyrr en meö breska hernáminu 1940 aö stórveldin fóru aö smiöa sér herfræöilegar kenningar um hernaöarlegt mikilvægi lands- ins.SIÖan 1941, þegar Bandarikja- menn leystu Breta af hólmi, hefur aögangur aö lslensku landi veriö einn liöur I hernaöaráætlunum Bandarikjamanna. Af banda- riskum skýrslum sést aö þá strax var markmiöiö meö hernáminu aö fá til frambúöar aöstööu i landinu til hernaöarumsvifa. Um leiö ætluöu þeir aö tryggja aö I landinu færu meö völd lýöræöis- iegar rikisstjórnir hliöhollar Bandarikjunum. Til aö ná þess- um markmiöum átti aö gæta þéss aö beita friösamlegum aögeröum og foröast að reita landsmenn til reiöi eöa móöga þá. En umfram allt lögöu Banda- rikjamenn rækt viö þá hernaöar- list aö notfæra sér bæöi efnahags- lega og diplómatiska yfirburöi og hvort tveggja reyndist auövelt. í krafti þessara yfirburöa nánast þvinguöu þeir Islenska stjórn- málamenn til aö taka skjótar ákvaröanir i varnarmálinu. Þeim var talin trú um aö mikiö lægi á aö stofna N- Atlandshafs- bandalagiö og mörgum atriöum sem skiptu máli var haldiö leyndum fyrir lslendingum i lengstu lög. Hin gamalkunna aö- ferö, aö koma sér I mjúkinn hjá áhrifamönnum var heldur ekki spöruö. Skrásetti 384 kommúnista Bandariski sendiherrann á Is- landi, Richard Butrick átti greiöa leiö aö leiö aö leiöandi mönnum i öllum flokkum nema sósialista- flokknum. Hann var t.d. nær dag- legur gestur á heimili Bjarna Benediktssonar utanrlkisráö- herra og ræddu þeir löngum stundum Islensk stjórnmál, m.a. hvernig koma mætti I veg fyrir áhrif kommúnista I landinu. Sendiherrann blandaði sér bein- linis i islensk stjórnmál bæöi meö þvi aö leggja á ráöin um hvernig bægja ætti kommúnistum frá Is- lenska rikisútvarpinu og einnig meö þvi aö útvega stjórnarflokk- unum áróöursefni i kosningunum 1949. Þaö var einnig hann sem lét skrásetja 384 Islenska kommún- ista og veit enginn hvort þeirra skráningu hefur veriö hætt. t efnahagsmálum áttu Banda- rikjamenn auöveldan leik bæöi aö þvi er varöar verslunartengsl viö landiö, lánafyrirgreiöslu o.s.frv. Islenskir Natosinnar hara löng- um ekki viljaö viöurkenna þannig áhrif og tengsl viö stórveldiö en ljóst er af bandariskum gögnum aö Bandarikjamenn skildu frá fyrstu tiö gildi efnahagslegra yfirburöa viö aö ná fram hernaö- arlegum markmiöum sinum á Is- landi. Ekki er unnt aö fá úr þvi skorið meö vissu hvenær lslendingum Bók Elfars Loftssonar doktors I Gautaborg: bárust fyrst boö um aö ganga i Nato. Sterkar likur benda þó til aö þaö hafi veriö 7. desember 1948 en þá boöaöi bandariski sendiherr- ann Richard Butrick, Bjarna Benediktsson á sinn fund og skýröi honum frá hugmyndunum um Norður-Atlantshafssamning- inn. ' Þá strax ræddi islenska rikis- stjórnin málið en engin skjöl eru til frá þeim umræöum. Þaö varö samt fljótlega ljóst aö Islenskir stjórnmálamenn hugsuöu sér að hafa hliðsjón af þvi hvaöa stefnu aörar Noröurlandaþjóöir tækju I málinu. Hernámsandstæöingar héldu fjölmennan fund á Þingvöllum sumariö 1960 eftir fyrstu Keflavlkuigönguna. A þeim rúmu 20 árum sem liöin eru hafa margar göngur veriö gengnar og baráttusamkomur veriö haldnar og aldrei þreytast þeir sem trúa á málstaöinn góöa. Ekkert frekar en islenskir bændur I sjálfstæöis baráttunni fyrri sem stóö samfleytt i 700 ár. t ræöustól er Sverrir Kristjánsson, sagnfræöingur. Leynd og flýtir 5 janúar 1949 var tslendingum boöin formlega þátttaka i Nato. Biarni Benediktsson, utanrikis- ráöherra og Stefán Jóhann Stefánsson, forsætisráöherra tóku viö þeim boöum frá Richard Butrick og þá strax var lögö mikil áhersla á aö öllu væri haldiö leyndu. Leynd og flýtir einkenna siöan alla meöferö málsins og hiö sama er að segja um gerö her- stöövasamningsins 1951. Þrátt fyrir tilraunir rikis- stjórnarflokkanna aö leyna al- menning þvi hvaö væri á döfinni þegar fyrirhugað var aöildin aö Nato vakti máliö sem kunnugt er gifurlega athygli og miklar um- ræöur og deilur bæöi I fjölmiölum og á þingi. Um herstöövasamn- inginn 1951 var ööru máli aö gegna. Yfir gerö hans hvildi nán- ast fullkomin leynd og fréttir um hann bárust almenningi ekki sem neinu nam fyrr en allt var um garö gengiö. Hvað vissi almenningur? En hvaöa möguleika haföi al- menningur þá til aö hafa áhrif á ákvarðanir I báöum þessum mikilvægu málum? Eins og áöur segir voru þeir næsta litlir varö- andi herstöövasamninginn en meö þvi aö rannsaka blaöaskrif flokksblaöanna frá þessum tlma fyrri hluta árs 1949 má sjá hvernig flokkarnir upplýstu les- endur slna. Þá kemur þetta I ljós m.a.: Sjaldan eöa aldrei hefur veriö deilt jafnhart I íslenskum blööum og um inngönguna I Nato og jókst harkan eftir þvi sem á leið. Hvor hópur um sig lýsti sinum viöhorf- um og var þeim fátt sameigin- legt. Röksemdafærsla beggja var mest I þá veru aö styrkja eigin skoöanir fremur en aö mæta and- stæöingnum á málefnalegum grundvelli. Enga málamiölun var aö finna. Annaö hvort skyldi Is- land ganga I Nato eöa ekki. Munurinn á málsmeöferö hjá Sósialistaflokknum og rikis- stjórnarflokkunum kemur heim og saman viö þá tilgátu aö hann hafi litiö á máliö sem heppilegt pólitiskt mál en rikisstjórnar- flokkarnir taliö sig hafa verri stööu I Nato-málinu en I öörum pólitiskum ágreiningsmálum. Málið var sameiningartákn sósialista og málflutningur þeirra náöi langt út fyrir raöir flokks- manna. Miðflokkastefna Samstaöan sem rikisstjórnar- flokkarnir náöu, gat aftur á móti ekki haldist. Miöflokkunum (Framsókn og Alþýöufl) reyndist æ erfiöara aö kyngja hinni hrein- ræktuöu Bandarikjavinsemd Sjálfstæöisflokksins, en sá flokkur hefur veriö langsterkasta afliö I isl. stjórnmálum sföan þá. Miöflokkarnir gátu viröingar sinnar vegna og kjörfylgis ekki veriö taglhnýtingar Sjálfstæöis- flokksins til eiliföarnóns. Þeim nægöi ekki aö hafa sameiginlega meiri þingstyrk en sjálfstæöis- menn eins og þeir höföu 1949. Enn sem fyrr greinir þessa flokka á um ýmis atriði I varnarmálunum. Samt hafa sjónarmiö þeirra nálg- ast svo mjög aö nú er rétt aö tala um miöflokkastefnu sem hina þriöju stefnu I Islenskri utanrikis- og varnarpólitik. Stefnunni óx mjög fiskur um hrygg á timabili samstjórnar Al- þýöubandalags og Framsóknar 1971 - 1974. Þá var Alþýöuflokkur- inn i stjórnarandstööu og notaöi tækifæriö og haföi visst frum- kvæöi I hermálinu. Flokkurinn gagnrýndi aögeröarleysi stjórn- arinnar en rikisstjórnin haföi sett sér þaö markmiö m.a. aö stefna aö þvi aö herinn færi úr landi. Um þaö uröu miklar deilur sem end- uöu á þvi aö samiö var um aö end- urskoöa samninginn og láta her- inn fara I áföngum. Aöur en til frmakvæmda kom féll stjórnin og ný rikisstjórn festi fremur I sessi en losaöi um herinn. Að vera eða ekki vera í Nato ■ Framgangur Alþýöubanda- lagsins I hermálinu meöan þaö var aöili aö rikisstjórn 1971 - 1974 hlaut talsveröa gagnrýni en á sama tima óx miöflokkastefnunni fylgi. Þetta var póiitiskur draumatimi fyrir Sjálfstæöis- flokkinn þar sem hermáliö var einá máliö sem Sjálfstæöismenn gátu sameinast um. Undirskrifta- söfnun Varins lands tókst mjög vel og allt hjálpaöi þetta til aö auka fylgi flokksins I næstu kosn- ingum, 1974. Miöflokkastefnan kom Alþýöu- bandalaginu hins vegar I aukinn vanda. Stefnan gerir ráö fyrir aö sökum tækniframfara muni eöli herstöövarinnar á Keflavikur- flugvelli breytast. Hún muni veröa e.k. eftirlitsstöö fyrir N-At- lantshafiö og æ færri hermenn þurfi aö vera þar. Einnig leggja miöflokkarnir áherslu á aö dylja sem mest veru hersins I landinu. Þungamiöja umræöunnar færist æ meir I þá átt aö um sé aö ræöa ákveöinn vanda innan þess ramma sem veran i Nato setur. Gagnvart þessari stefnu veröur sifellt erfiöara fyrir Alþýöu- bandalagiö aö standa á fyrri stefnu, þegar ekki var nema um tvo kosti aö ræöa: Aö vera eöa vera ekki I Nato. Enn slakað á Næst þegar Aiþýðubandalagið gerðist aðili að rikisstjórn lands- ins 1979 og aftur 1980 var enn slakað á i hermálinu. Mögu- leikarnir á að koma öðrum málum fram voru metnir meira en að halda fast við fyrri stefnu. Minni áhersla flokksins á her- málið felur i sér áberandi breytingu á allri annari pólitik flokksins. Úr þvi að afstaðan til Nato hefur ekki sama forgang og áður, hlýtur sú spurning að vakna, hvort flokkurinn lendi ekki i sömu klofningsvandræðum og miðflokkarnir. Hin breytta stefna hefur þegar valdið deilum i Alþýðubandalaginu. Þó ekki um grundvallaratriði heldur hvað eigi að halda fast við þau. A- greiningurinn er enn sem komið er fyrst og fremst um leiðir en ekki markmið. Ráðandi stefna i flokknum er sú að fyrir stjórnar- þátttöku megi fórna miklu. Tals- menn hennasleggja á það áherslu aðþar sem markmiðum flokksins i hermálinu verði ekki náð samkv. þingræðisleiðinni, sé á- rangursrikast fyrir málstaðinn að vinna innan rikistjórnar aö framgangi annarra mikilvægra stefnumála flokksins.. Þá verði auðveldari eftirleikur- inn i hermálinu. Liður i þessari stefnu er aö tengja saman þjóö- ernisstefnu og efnahagsmálin. Hvernig á að útfæra og fram- kvæma þá stefnu i smáatriðum er óljóst. Um það er talað að i at- vinnumálum skuli haga málum þannig að vera hersins verði óþörf frá efnahagslegu sjónar- miði séð. Hvernig eigi að fá hina flokkana, sem eru hlynntir hern- um, til að fallast á slika stefnu, er aftur á móti óleyst vandamál. Alþýðubandalagið leggur málið til hliðar Með þessari stefnu virðist Al- þýðubandalagið hafa i reynd lagt baráttuna gegn Nato á hilluna á sama hátt og >miðflokkarnir. Allir islenskir stjórnmálaflokkar segj- ast vera á móti her i landinu á friðartimum en þá greinir á um hvaða skilyrði þurfi að vera fyrir hendi til að herinn geti farið. Draga má saman röksemda- færsluna i hinum þremur flokka- stefnum saman á þessa leið: Sjálfstæðisflokkur: Þvi aðeins * að þróun alþjóðamála verði á þann veg að her og hervæðing verði óþörf, getur ísland afsalað sér vopnaðri verndun. Miðflokkar: Versni ekki ástand heimsmála frá þvi sem nU er og geti aðrir tekið að sér varnir landsins, t.d. Islendingar sjálfir, þá getur bandariski herinn farið. Alþýðubandalag: Arangur i baráttunni gegn Nato er háður árangri flokksins i öðrum pólitiskum málum. Varnarmálin hafa ekki lengur þann forgang sem þau höfðu hjá Sósialistaf lokknum . Svo 'viröist sem þau séu orðin Ur- elt sem mikilvæg pólitisk bar- áttumál fyrir flokkinn, nU þegar hann hefur fest i sessi meðal hinna stjórnmálaflokkanna. Hann þarf þá ekki lengur á her- málinu að halda sem réttlætingu fyrir tilvist sinni sem lýðræðis- legur flokkur. Margt bendir til að þessi stefnubreyting flokksins hafi þeg- ar valdið óeiningu meðal stuðn- ingsmanna Alþýðubandalagsins en erfitt er að meta hversu mikil eöa alvarleg hUn er. Aður var af- staðan til Nato sameiningarmál flokksins, nú virðist málið vera að verða uppspretta deilna og sundr- ungar. —HS i

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.