Þjóðviljinn - 06.08.1981, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 6. ágúst 1981 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
þessum Austrahornum. Hann gaf
þá litiö út á þaö — svona lagaö er
ekki hægt að gefa út, sagði hann
þetta er skrifað fyrir liðandi
stund. Má vera. En hver sá sem
þræðir þann annál, sem á heima i
islenskum dagblööum, mun undr-
ast þessi hvössu leiftur sem skera
grámóskuna, þessi litlu listaverk
og kennsludæmi i þvi að láta
hvert orð draga hægt og bitandi
upp þann boga, sem skyndilega er
skotið af i siðustu setningu.
Magnús gaf leiðurum dagblaðs
annan og nýjan svip en þeir áður
höfðu. Hann var glöggur ferða-
söguhöfundur og brá þvi fyrir sig
að semja þrautir og dægradvöl
ýmislega i hátiðablöð Þjóðvilj-
ans. Oftar en menn nú muna var
hann og mættur i uppslætti á for-
siðu blaösins — það kallaði hann i
hálfkæringi „að reka upp gól”.
Þar fléttaði hann saman með sin-
um sérstæða hætti pólitisk tiðindi
og ádrepu i skemmtilegri and-
stæðu við fjölmiðlafræði nútim-
ans, en samkvæmt þeim á blaða-
maðurinn að vera einhverskonar
svampur sem úr lekur á fréttasið-
urnar, en sérhæfðir menn vinna
svo úr lekanum pólitiskt stöðu-
mat á sérstökum básum annars-
staöar.
Lengri greinar Magnúsar munu
vafalaust gefa besta mynd af
þekkingu hans, rökfimi og bar-
áttugleði. bar er að finna snarpar
ádrepur á lágkúru og nisku, áróð-
ur fyrir réttlæti og örlæti i menn-
ingarmálum sem og jafnréttis-
málum aldraðra og fatlaðra. Þar
er skotið á þá ófrjóa neysluhyggju
sem kreppir að hverri djarfri
hugsjón. Og fyrst og siðast er þar
lyft merki i baráttu fyrir islensku
sjálfstæði i viðri merkingu orðs-
ins — baráttu gegn hersetu og
hernámi hugarfarsins, vesæl-
dómi i menningarmálum, ósjálf-
ræði i efnahagsmálum. Sósialismi
hans var af tveim rótum sam-
fléttuðum, önnur óx upp af kröf-
unni um jöfnuð og samstöðu, hin
af kröfunni um reisn og þjóðlegan
metnað. Róttæk þjóðernishyggja
hans var ekki einangrunarstefna.
Magnús var jafnan með hugann
við stórtiðindi heimsins og ein-
blindi þá ekki á vítahring valda-
blokka austurs og vesturs— hann
horfði öðrum fyrr ,,i suöur”, var
áhrifamikill útskýrandi baráttu
þriðja heimsins og þýöingar
hennar fyrir okkur tslendinga.
Hann skrifaði þrjár merkar bæk-
ur um þær byltingar undir rauð-
um fánum i þriöja heiminum sem
afdrifarikastar hafa verið. Ræðu
um stöðu og möguleika islenskrar
þjóðar, sem hann flutti á fundi Al-
þýðubandalagsins 1972, hóf hann
á hruni nýlenduskipulagsins og
sigri vietnömsku þjóðarinnar og
lauk henni á þessum orðum: „Við
þurfum að halda sókninni áfram
af reisn og djörfung i átt til þess
þjóöfélags samhjálpar og sam-
eignar, þar sem frjáls þróun
hvers einstaklings er skilyrði fyr-
ir frjálsri þróun heildarinnar.
Barátta okkar fyrir islenskum
sósialisma er einnig framlag okk-
ar til óhjákvæmilegrar alþjóð-
legrar þróunar”.
Ég vann i áratug meö Magnúsi
Kjartanssyni hér á Þjóðviljanum.
Sum þau ár voru næsta dapurleg;
ofan á hefðbundið auraleysi bætt-
ist sundurlyndi mikiö meðal að-
standenda blaðsins. Þar i móti
kom ekki sist nærvera Magnúsar,
sem var liðsmönnum drjúgur
styrkur i þvi að halda höfði upp-
réttu. Ekki aðeins með hressileg-
um skrifum sem allir gátu lesiö.
Hann kunni þá áhrifagóðu list að
benda á æskileg verkefni og
stjórna án þess að það sæist.
Halda uppi skemmtilegum anda
meö gamansemi og hnyttnum at-
hugasemdum. Einhverju sinni
var einn okkar að kvarta yfir þvi
að það væri ekki nóg með aö kaup
okkar blaðamanna væri seint og
illa greitt, nú færi stór hluti af
þeirri hungurlús i Happdrætti
Þjóöviljans. Magnús leit upp úr
blýinu sem hann var að rýna i,
vék til hliðar pipunni góðu og
sagði með vinsamlegu glotti:
— Þú hlýtur að skilja það, aö ef
aðrir vilja ekki borga þér kaupið
þitt, þá verður þú að gera það
sjálfur!
t þann tima þekktu menn litt til
stjórnunar, sem nú heitir svo,og
allra sist á Þjóöviljanum. Blaðið
gekk fyrir einhverju óhöndlan-
legu hugsjónasamhengi á bak við
okkur einstaklingana, og varð
það okkur að þvi vinnusiðferöi
sem varð að duga. Undir kvöld
gengu ritstjórar um og spurðu:
ert þú ekki með eitthvað? Jú, allt-
af lagðist okkur eitthvað tií. Og
Magnús Kjartansson átti jafnan
„eitthvað” þaö i fórum sinum
sem um munaði. Skrif hans og
nærvera voru okkur „uppspretta
þreks” sem endist lengur en dag-
ar og ár sem siöan liöa, vonandi
sem allra lengst.
Við Þjóðviljamenn minnumst
ritstjóra okkar með miklu þakk-
læti og sendum ástvinum hans
okkar innilegustusamúöarkveðj-
ur.
Arni Bergmann.
Við erum mörg sem I dag
kveðjum góðan félaga og vin,
mann sem við dáðum og okkur
þótti vænt um. Magnús Kjartans-
son var maöur mikilla og fjöl-
breytilegra hæfileika, og hann
bar gæfu til aö beita þeim við stór
verkefni, verkefni sem áttu hug
hans allan og voru unnin til þess
að færa okkur Islendinga nær
þjóðfélagi jafnréttis, öryggis og
félagshyggju. Það var dæmigert
um hæfileika Magnúsar að hann
var jafnvigur á háskólanám i
verkfræðiog norrænu. Hann hafði
rökvisi stærðfræðingsins til að
bera og átti einnig heitar og rikar
tilfinningar, sem eru aflgjafi
snilldar af allt öðrum toga.
Þaö var viljinn til aö veita sjálf-
stæði Islands lið, sem öðru frem-
ur gerði Magnús að baráttumanni
i röðum sósialista. Sú mikla nið-
urlæging aö skriða undir hramm
stórveldis örskömmu eftir aö full-
veldi var fagnaö á Þingvöllum
kallaði á margan góðan dreng til
dáða, þar á meðal Magnús.
Hann skýrir sjálfur svo frá i
viðtali i Þjóðviljanum á fertugs
afmæli blaösins: „Þá gerðust þau
tiðindi haustið 1945 að Banda-
rikjamenn báru fram kröfur sin-
ar um þrjár herstöðvar á Islandi i
99 ár. Ég held aö enginn atburöur
hafi haft eins mikil áhrif á mig
um dagana, og ég einsetti mér að
beita þvi afli sem ég kynni aö eiga
til að koma i veg fyrir erlend yfir-
ráð”.
Viö vitum, hvernig þessi bar-
átta var háð með snjöllum og
hvössum greinum og ræðum, og
störfum i Samtökum hernáms-
andstæðinga. Hún var háð á sið-
um Þjóðviljans, á Alþingi við
Austurvöll og á alþingi götunnar.
Það yljaöi og gaf aukinn þrótt að
vera á mannfundum þar sem
Magnús talaði og að lesa pistlana
hans.
Magnús hafði sósialismann að
veganesti úr foreldrahúsum og
það var honum jafnsjálfsagt mál
að vinna fyrir þá hugsjón eins og
að vinna gegn skerðingu á sjálf-
Enginn maður hefur á tslandi verið jafn oft Hér cru þeir reykvísku verkamenn sem tókn sig saman og söfnuðu fé.til þcss að
dæmdur i tugthús fyrir skrif og Magnús lcysa Magnús úr fangelsi sumarið’55. Gunnlaugur Scheving hafði gefið Þjóðviljan-
Kjartansson. Hér er hann á leið i „Grjótið” á um mynd til þess að sclja, svo leysa mætti Magnús úr haldi, en vegna fjársöfnun-
Skólavörðustig sumarið 1955. Verkamenn i _ arinnar skipar myndin, sem sést að baki hópnum, enn heiöurssess i húsakynnum
Reykjavik söfnuðu fé til að leysa hann út. Þjóðviljans.
Magnús viö setjaravélina i Prentsmiðju Þjóð-
viljans.
Magnús Kjartansson in memoriam
Aldrei bjóst ég við þvi að min
biöi aö standa yfir moldum
Magnúsar Kjartanssonar sem
var hátt i tuttugu árum mér ýngri
maður. Ég hefði kunnað betur við
að hann hefði staðið yfir minum.
Hann var að sumu leyti meiri
vinur minn en ég átti skilið, en
það var af þvi hann hafði leingi
þekt mig af bókum, þar sem ég er
skárri en hversdagslega. Hann
las á únglingsárum ádeilubækur
minar um eymd og volæði
islendinga til lifs og sálar, sam-
fara einhverskonar evangeliskri
miklun á móral sem i þvi var
falinn aö vera aumastur allra.
Magnús hefur sjálfur lýst þvi
hvernig þessi samhljómur verk-
aði á hann. Eftilvill tók hann
aldrei rökrétta afstöðu til stöðu
minnar sem rithöfundar eftir að
islendingar voru orðnir finir
menn og hættir að vera bakka-
bræður og bera sólskinið i hripum
inni gluggalausa moldarkofann
sinn. Margir af skoðanabræðrum
okkar fornum halda þvi fram að
sumir höfum við svikið „hugsjón-
ina”; eða öllu heldur að fátæktin
sem var styrkur islendinga hafi
svikið okkur. í fátækt sinni voru
islendingar stórir og ég vona og
bið að það sé ekki okkur Magnúsi
Kjartanssyni að kenna að við höf-
um smækkaö i samræmi við þann
fornislenska formála sem segir:
margur verður af aurum api. En
það hlægir mig aö við höfum
báðir lifaö þá stóru tið, nútimann,
aö fimmeyringar urðu einskis
virði og gull þaðanaf billegra, en
atómbomban hefur komið i
staðinn fyrir trúna á krossinn —
og það I tvöföldum skilningi: sem-
sé bomba þessi á i senn að bjarga
kommúnismanum frá kapital-
ismanum og kapitalismanum frá
kommúnismanum. Svona lángt
komstsemsé heimurinn i visdómi
á okkar dögum, Magnús. Altieinu
eru bakkabræður forfeður vorir
orönir vitrir menn; þeir sem áður
báru sólskiniö i hripum inni
gluggalausan kofa sinn, bera
núna myrkrið inni húsið gegnum
þessar ógurlegu rúður búðar-
gluggastilsins; og i fegurstu
kirkju húsameistarans góða, aö
Hjarðarholti i Dölum, hafa þeir
nú útrýmt smáu finu rúðunum
sem tempruðu ljós guðshússins,
en sett búðarglugga i staðinn til
að gleypa sólina. Með nokkrum
hætti var tukthúsið við Skóla-
vörðustiginn orðið siðferðilegt
höfuðból rikisins um skeið, og
mér liggur viö að segja riki ljóss-
ins i samanburði við ýmsar aðrar
heldristofnanir; að minsta kosti
kapital og patent þeirra stjórn-
málamanna sem höföu völdin en
skorti hæfileika til að svara fyrir
sig á prenti. Þú fékst Skóla-
vörðustig 9 fyrir pennann þinn
en ég féll á þvi prófi einsog öðr-
um. Að visu var á lægri dómstig-
um uppkveðinn yfir mér tukthús-
dómur, en þegar máliö kom fyrir
hæstarétt var Eggert Claessen
þar réttarforseti og plantaöi
dómsskjalinu undir nasirnar á
dómsbræörum sinum altaðþvi
þegjandi að ég hygg; og náði það
ekki leingra. En aldrei þorðu
þessir menn aö lita á mig á götu
uppfrá þvi heldur krossuðu strit-
una i tæka tið ef þeir sáu mig
áleingdar. Þvi miður fór ég aldrei
„inn”. En Magnús settu þessir
dreingir i tukthúsið fyrir ritsnild
hans og sá sérstaki heiður var
ævinlega eitt af öfundarmálum
minum gagnvart honum.
Það var erfitt hugsandi höfundi
að sýna aungva tilburði með að
draga sig til beinalagsins austur i
Evrópu á okkar æskudögum. Þvi
þó svipuö tiðindi hafi oröið i forn-
sögum, þá var atburöur einsog
rússneska byltingin aö viðbættu
striðinu milli þeirra bræðra
Hitlers og Stalins, og raunar
upphófust sem bandamenn, at-
burður sem kallaöi á slika hugar-
hræringu og spennu að það var
ekki hægt fyrir aðra en sveitar-
ómaga og sýsluþrot að setjast útá
vegg, halla keifunni og glotta
meðan þessir hugsjónamenn lik-
framleiðsluiðnaöarins voru i
stuði.
Ég fletti fram og aftur siðustu
bók Magnúsar Elds er þörf og
undrast að svo fjölmentaður og
alhliða meistari ritaðs stils, og átt
hefur þátt i aldahvörfum sem
skift hafa sköpum um gæfu
þjóðarinnar, skuli vera að kveöja.
Endurminning slikra manna er
samt hughreysting og vonarljós
þeim sem á eftir koma, vegna
þess að krafa þessara manna um
siðferðilega viðreisn þjóöar
sinnar var þeim dýrmætara
markmið en frami þeirra sjálfra,
og þeir lögðu einsog Magnús
stórfeldar einkafyrirætlanir sinar
fyrir róöa þó þeir heföu fyrir-
sjáanlega náö þar mikilsverðum
markmiðum. Magnús var svo
artaður að honum varð vandséð
hvar hann skyldi helst einbeita
hug sinum. Ösérplægni lundar-
lagsins og hugsjón félagshyggj-
unnar mörkuöu honum stefnu.
Hann haföi tilamunda i fyrstu æth
að sér að gerast verkfræðingur,
þvi hann haföi mikið næmi sem
eðlisfræðingur og tölfræðingur.
En þegar kom til háskólanáms
sneri hann sér aö málfræði og
bókmentum — alt Jóni Helga-
syni að kenna, einsog hann sagði.
Ég hef heyrt hann hafi verið vel
skáldmæltur maður en ekki flikað
þvi; en sem stjórnmálamaöur
hefur hann stýrt einhverjum
besta penna okkar i
blaðamensku og ritgeröasmið.
Hann hafði á valdi sinu klassiska
islenska kaldhæðni, og svo rök-
snjall um leið og vel máli farinn
að ég hef heyrt um aungvan
stjórnmálamann á tslandi sem
haft hafi roö við honum i kapp-
ræðu. En leitun var á hugljúfari
og skemtilegri félaga. Alvara,
skap, gamansemi, samfara
þekkingu á óskyldustu málefnum,
alt var þetta á valdi þessa töfr-
andi gáfumanns.
Magnús hafði frá bernsku van-
ist við rammislenskt og fjölbreytt
túngutak heima hjá sér.
Ekki má undan fella að minnast
þess hver þarfamaður hann var
islenskunni á Alþingi þegar ein-
hverjir höfuöhleypingar komu
upp með fáránlegar tillögur um
breytingar á túngunni, og vildu
láta lögleiða. Einusinni komust
þeir svolángt aö þeir höfðu undir-
búið stjórnarskrárbrot á Alþingi
með einhverjum bjánagángi útaf
stafsetningu. Eitt af verkum
Magnúsar var að koma i veg fyrir
þessa ósvinnu. Margar rökræður
áttum við Magnús saman um
túnguna og stundum i blööunum
þegar okkur leiddist. Það er mik-
ill sjónarsviftir að þessum glæsi-
lega alþýðlega höfðingja á besta
aldri, og tregt túngu að hræra.
llatldór Laxness