Þjóðviljinn - 22.08.1981, Síða 18

18 StÐA
ÞJÓÐVILJINN Helgin 22.-23. ágúst 1981
Áratugir aldarinnar
Gunnar M.
Magnúss
rithöfundur
skrifar
Samantekt um áratugi 20. aldarinnar
ANNAR HLUTI
A þessum áratug koma fram og eru starf-
andi Jóhannes Kjarval listmálari, Guö-
mundur Thorsteinsson (Muggur) listmál-
ari, Jón Þorleifsson listmálari, Rikharöur
Jónsson myndhöggvari og Jón Stefánsson
listmálari.
Þá var máliö auögaö meö ættarnöfnum,
samkvæmt lögum:Aöils, Arnalds, Bjarkan,.
Bjarman, Brekkan, Elfar, Einis, Hamar,
Hjörvar, Kjaran, Kjarval, Kaldalóns,
Markan, Kvaran, Leifs, Rafnar, Sæberg,
Smári, Viöar, VIÖis, Þormar, örvar, svo aö
nokkur séu nefnd.
Tveir atburöir frá þessum áratugum
minntu á nýlendustigiö. Þegar islensku
Ólympiufararnir fóru til Stokkhólms 1912,
ætluöu þeir aö ganga saman sem fulltrúar
þjóöarundir nafni Islands á skildi. En Dan-
ir skipuöu þeim aö ganga inn á völlinn I
miöjum danska hópnum. íslendingar neit-
uöu þessu og gengu ekki inn á völlinn fyrsta
daginn. Þeir sneru sér til verndara
Ólympiuleikanna og fengu eftir þaö aö
koma fram sem sjálfstæö samvinnuþjóö
Ólympiuleikanna.
Hinn atburöurinn var sá, að Danir leigöu
Bretum landhelgi Islands I fimmtiu ár fram
i tlmann, þannig aö landhelgin var ákveöin
þrjár sjómilur. 1 staö þess ætluðu Bretar að
kaupa danskar landbúnaöarvörur, svlns-
flesk og egg. Islendingar kölluöu þennan
þvingunarsamning „flesksamninginn”. En
þó aö Bretar mættu veiöa svo nærri landi,
að menn gætu úr landi greint lit á peysum
skipverja á togurunum, þá brutu Bretar
þessa landhelgi og skröpuöu inn aö strönd-
um Suöurnesja og eyöilögöu veiöar lands-
manna á stórum svæöum. Danir höföu hér
varðskip aö nafninu til, en þau lágu tiöum i
Reykjavikurlogni og Islendingar kölluöu
þau „heimalömbin”.
Nú var þaö 1913 aö stofnaður var á
Alþingi Landhelgissjóöur til styrks viö mál-
staö tslands. Og meö sambandslögunum
1918 var Islendingum heimilað aö taka
strandgæsluna I sinar hendur.
Bretum var eftir sem áöur heimilt aö
veiöa inn aö þremur sjómilum frá landi. Þá
skyldi stjórnum annarra landa vera
heimilt, ,,er þegnar þeirra stunda fiskveiö-
ar á hafinu umhverfis Færeyjar og Island
aö ganga aö samningi þessum”. Sem
sagt: öllum þjóöum var opnaöur vettvang-
ur upp aö þremur sjómilum frá ströndum
landsins.
Ariö 1915 geröust þeir atburöir, sem eru
minnisverðir i sögunni: lslendingar fengu
viöurkenndan fána, þ.e. krossfánann þrilita
sem sérfána Islands. Hitt var, aö konur
„skuli hafa kosningarrétt og kjörgengi til
jafns við karlmenn”. Konur fögnuöu þess-
um réttindum, sem þær hlytu „fyrstar
kvenna i heimi”, héldu hátiö, tóku aö gefa
út málgagn fyrir sig, „19 júni”,og stofnuöu
Landsspitalasjóö. Segja má, aö þær hafi,
siöan hrint byggingu Landsspitalans i
framkvæmd.
Eimskipafélag Islands var stofnaö 1914.
Þjóöin fagnaöi þessum atburöi, sem var
merkur liður i frelsisbaráttunni. Gullfoss,
fyrsta skip félagsins, kom til landsins i
april 1915. Atta dögum slöar varö mesti
stórbruni á lslandi, er tólf hús I Reykjavik
brunnu á einni nóttu. Alþýðusamband
Islands stofnaö 1916, allsherjarsamtök
verkalýðs-og iönaöarmannafélaga. Forseti
þess kosinn Otto N. Þorláksson skipstjóri.
Islendingar eignuöúst fyrstu flugvélina
1919.
Ariö 1918 var mikiö örlagaár. I ársbyrjun
voru fádæma frosthörkur, svo aö flóar og
firöir voru manngengir. Hafls rak aö landi
á Vestfjörðum um Noröurland til Aust-
fjaröa. Siglingar til landsins tepptust. Sjö
hvitabirnir gengu á land. Þaö er til marks
um ishelluna á Faxaflóa, aö af Skólavöröu-
hæö I Reykjavik sást hvergi I bláan sjó.
Harðindin stóöu fram undir febrúarlok.
Um haustið barst til landsins spænska
! veikin. Or drepsóttinni féllu á fjórða hundr-
aö manns á landinu, þar af um 260 manns I
Reykjavik. úr henni féllu m.a. skáldin Jón
Trausti og Guömundur Guömundsson.
Þá var Kötlugos, sem geröi mikinn usla
meö jökulhlaupum og vatnavöxtum.
Hinn 1. desember 1918 tóku sambandslög-
in gildi, danski fáninn var dreginn niöur á
Stjórnarráöshúsinu og islenski fáninn dreg-
inn aö hún.
Stjórnskipan landsins haföi breyst, þann-
ig aö 1917 voru skipaöir þrlr ráöherrar i
staö eins áður. Eftir gildi sambandslag-
anna var stofnaöur Hæstiréttur 1920. Og Js-
land skipaöi i fyrsta sinn sendiherra I Dan-
mörku. Þaö var Sveinn Björnsson. Og Dan-
ir skipuöu sendiherra á Islandi.
Þá var samþykkt nýtt skjaldarmerki.
„Skjaldmerki Islands skal vera krýndur
skjöldur og á hann markaður fáni Islands.
Skjaldberar eru hinir alkunnu fjórar land-
vættir, þannig: dreki, gammur, uxi og
risi.”
Skjaldarmerkið leysti af velli Valinn á
bláum grunni, en valurinn haföi áöur kom-
iö i staö flatta þorsksins, sem var merki
Islands.
Tvö stórskáld féllu frá i lokin, Jóhann
Sigurjónsson 1919 og Matthias Jochumsson
1920, rúmri viku eftir áttatiu og fimm ára
afmæli sitt.
Margt markvert og áhrifarikt haföi gerst
i þjóöfélaginu á þessum áratug.
Þriöji áratugurinn
Þriöji áratugurinn byrjaöi meö talsverö-
um umsvifum i þjóöfélaginu. Meö sam-
bandslögunum lögöust margar skyldur á
þjóöina. Danmörk átti aö hafa utanrikis-
mál Islands 1 umboöi þess og hafa á hendi
gæslu landhelginnar, þar til Islendingar
kynnu að vilja taka hana aö einhverju eöa
öllu leyti i sinar hendur. Hæstiréttur Dana
átti aö hafa æösta dómsvald i islenskum
málum, þar til Islendingar kynnu aö
ákveöa aö skipa æösta dómstól I landinu
sjálfu. Þá var samþykktur gagnkvæmur
ríkisborgararéttur i báöum löndunum.
Islendingar tóku fljótlega strandgæsluna
i sinar hendur. Vélbátar voru I fyrstu viö
gæsiuna. Ariö 1920kombjörgunarskipiö Þór
til Vestmannaeyja. Ariö 1926 keypti rikið
skipiö til strandgæslu.
Þar meö hófst strandgæsla lslendinga á
gufuskipum. Sama ár kom varöskipiö Oö-
inn til landsins, nýsmiöaöur i Danmörku,
annaö gufuknúna varöskip landsins.
Þetta ár fóru breskir togarar 1954 veiði-
feröir á tslandsmiö.
Alþingi geröi kröfur um uppsögn „flek-
samningsins”, en allt kom fyrir ekki.
Skipastóll landsmanna haföi aukist eftir
styrjöldina. Seglskútur voru nú aö mestu úr
sögunni, en i þeirra stað komnir vélbátar og
togarar. Árið 1928 áttu Islendingar 39 tog-
ara, sem á þvi ári fóru i 504 veiöiferöir.
Bannlögin voru i gildi, en af þeim hlutust
meiri vandræöi meö ári hverju. Ariö 1921
kom til Siglufjaröar þýskt skip meö 30 smá-
lestir af vini, sem skipsskjöl sýndu að ætti
aö fara til Gautaborgar. Þaö var gert upp-
tækt. Þýskt skip kom til Grindavikur og
ætlaöi að smygla vini á land. Miklar vin-
biirgöir fundust I kolabarki i Reykjavik. En
mesta smyglmál hér á landi var þó, þegar
skipstjóri á varöbátnum Trausta ætlaði aö
smygla á land 600 litrum af spfritus og 530
flöskum áf koniaki.
Arið 1922 veitti rikisstjórnin undanþágu
frá bannlögunum, aö kaupa mætti létt vin
frá löndum, sem kaupa islenskan saltfisk
(Spánarvinin).
I landinu haföi risiö upp stétt manna, sem
gegndu hlutverki bannlaganna. Þeir voru
nokkurskonar vasaútgáfa af lögregluþjón-
um. Aö visu gengu þeir ekki i uniformi, en
þeir þurftu aö hafa einn sérstakan hæfi-
leika. 1 skólum var kenntaö maöurinn heföi
fimm skilningarvit: Sjón, heyrn, ilman,
smekk og tilfinningu. Þessi stétt þurfti aö
hafa ilmanina i lagi. Þeirra verk var aö
fara á mannfundi og skemmtanir og þefa.
Þeir þefuöu einnig af bilstjórum, svo aö
eitthvaösé nefnt. Þeir voru almennt kallaö-
ir þefarar og uröu margir landskunnir. En
ekki voru þeir öfundsverðir af starfinu, þvi
aö tiðum var bent á þá á götu, eins og þar
færu grunsamlegir menn.
Dæmi um starf þefara er eftirfarandi frá-
sögn, dagsönn: Skemmtun var i sveitahér-
aöi á sunnudegi. Prestur, sem haföi veriö
aö embætta á annexiu i héraðinu, kom á
heimleiöinni viö á skemmtuninni. Tók hann
þátt i dansinum og var á skemmtuninni,
þar til lokaö var.
Þefari var á skemmtuninni. Hann skrif-
aöi kæru til sýslumanns um afbrot prests. 1
skýrslunni stóö: „Og sýndist mér hann
reika I dansinum.” Þaö var rétt. Prestur
hafði smakkað þaö. Hann haföi veriö meö
prestkraga sinn i öskju, en týndi kraganum
á skemmtuninni. Hann fékk áminningu hjá
sýslumanni og viðeigandi sekt.
Þefarar uröu brátt kunnir menn. Ekki af
þvi aö þeir þekktust af þeffærunum, heldur
sökum þess, aö almenningur haföi andúö á
banni i þessum efnum. Og fólk haföi nokkra
skemmtan af ástandinu og söng: „Þar sem
bændurnir brugga i friði, meöan —"
Vafasamter, hvort nokkur stétt manna
hefur hlotið hlálegri stööu i þjóðfélaginu en
þefararnir. Þaö var eins og þefaranefniö
stæöi skrifað i loftinu, hvar sem þeir fóru.
Og liklegt var, að þeir bæru þefaraheitið
fram eftir öldinni. Þaö kvaö svo rammt aö
þessu, að börn þeirra guldu þeirra, svo sem
aö vera kölluö „þefaradóttir”.
A þessum áratug kom Kristján X. kon-
ungur Islands og Danmerkur þrisvar sinn-
um til tslands. Arið 1921 kom hann með
Alexandrinu drottningu sinni og tveimpr
sonum, Friðrik og Knúti. Konur fögnuöu vel
komu konungs. Þaö var hann, sem skrifaði
undir réttindi þeirra 1915. Konur færðu
drottningu islenskan skautbúning, allan af
gulli og silki geröan. Konungur gaf viö
þetta tækifæri tiu þúsund krónur i Lands-
spitalasjóö og fimm þúsund krónur til
fátækra.
Meöan konungur dvaldist hér aö þessu
sinni var stofnuö hin islenska Fálkaorða,
sem kom i staö Dannebrog.
Næst kom konungur meö drottningu sinni
áriö 1926. Þá lagöi Alexandrina drottning
hornstein i grunn Landsspitalans.
Hiö þriöja sinn kom konungur til landsins
á Alþingishátiöina 1930.
íþróttir stóöu I blóma. Gliman var I há-
vegum. Glimuflokkur fór til Noregs 1925 pg
sýndi þar glimu undir stjórn Jóns Þor-
steinssonar, til Danmerkur 1926 undir
stjórn Jóns Þorsteinssonar og 1929 til
Þýskalands undir stjórn Jóns Þorsteinsson-
ar og Lúövigs Guömundssonar. Jóhannes
Jósefsson glimukappi var erlendis á annan
áratug, feröaðist um mörg lönd Evrópu,
siöan um Kanada og Bandariki Norður-
Ameriku og sýndi Islenska gllmu og sjálfs-
vörn, en þar bauö hann hverjum sem vildi
aö koma upp á pallinn og reyna aö leggja
sig. Komu hnefaleikamenn og allskonar I-
þróttakappar á móti honum, en sjálfsvörn
hans og islensk glimubrögö dugðu honum
venjulega til sigurs. Nú kom hann heim til
Islands og byggöi fyrsta nýtisku veitinga-
hús á Islandi Hótel Borg.er tók til starfaAl-
þingishátiöaráriö 1930.
Sundiö var önnur aöaliþróttin, sem stöö-
ugt var i blóma, sundfélög voru stofnuö og
um land allt voru geröar sundlaugar i sveit-
um, einkum á vegum ungmennafélaganna.
Konur létu til sin taka. Asta Jóhannesdóttir
synti frá Viðey til lands 1927. Atján ára pilt-
ur, Jón Ingi Guömundsson, varö sundkóng-
ur 1927. Hann varö sundkóngur i fjögur ár,
1927-1930. Og Erlingur Pálsson synti úr
Drangey á Skagafiröi til lands, svo sem
Grettir haföi gert fyrir nálega 900 árum.
Þetta var þvi kallað Grettissund. Sund Erl-
ings var um 7 1/2 km. Hann var 4 klst. og 25
min. á sundinu. Þetta var mesta sundafrek
íslendings.
Atvinna landsmanna hafði aukist eftir
samdrátt styrjaldarárin. Skipaflotinn var
endurnýjaöur og aukinn, landbúnaður tók
framförum meö áveitum og auknum véla-
kosti. Klemens Kristjánsson hóf kornrækt á
Sámsstöðum i Fljótshliö.
Aldamótabörnin fóru að láta aö sér kveða
i bókmenntum og listum þennan áratug.
Sigurður Nordal hafði i lok fyrri áratugar
sent frá sér Fornar ástir. Og nú samdi
hann, ásamt Ólafi Lárussyni, Lögmanns-
kjör á Alþingi 930, sem flutt var á Alþingis-
hátiöinni. Fornólfur (Jón Þorkelsson þjóö-
skjalavöröur) gaf út Visnakver Fornólfs
1923. Margir gáfu út fyrstu bók sina á ára-
Kristján X kom hingaö áriö 1921 ásamt konu sinni Alexandrinu og tveimur sonum.
Hiuti slökkviliösins á æfingu 1921 viö slökkvistöðina I Tjarnargötu.