Þjóðviljinn - 29.08.1981, Blaðsíða 12

12 StÐA — ÞJ6ÐVILJINN Helgin 29.-30. ágúst 1981
garöar 09 gróður
Umsjón
Sjötti ágúst 1758
Móritz Halldórsson gaf út ís-
lenska garöyrkjubók áriö 1883.
Þar getur aö lesa:
„Björn Halldófsson á þakkir
í ágústmánuði fyrir um
223 árum voru kartöflur
f yrst settar niður i íslenska
mold. Björn Halldórsson
prófastur í Sauðlauksdal á
heiðurinn af því.
Kartaflan, sem ber vlsinda-
nafniö Solanum tuberosum (af
tuber = hnýöi), haföi veriö i rækt-
un hjá Idniánum Suöurameríku
um óminnistlö löngu áöur en
Spánverja rak þangaö. Indlánar
þurrkuöu kartöflur og geröu af
þeim m jöl og höföu gert lengur en
þeirra sögur náöu. Kartaflan var
þá þegar oröin svo gömul nytja-
jurt aö ekki hefur tekist aö finna
villtar kartöflur af neinu tagi.
Eitt er samt vlst aö þær hafa
komiö upp á I Andesfjöllunum.
bar eru erföasjóöir kartöflunnar
Rót
Hafsteinn
Hafliðason
og Sævar
H.Jóhannsson
og leiö á löngu áöur en bændur
læröu þaö. Landbúnaöarfélagiö
danska lét útbýta 1772 bæklingi
ókeypis um jarðeplarækt. Haföi
prestur einn danskur er Trojel hét
samiö hann. Konungurinn hét
verðlaunum fyrir ræktun þeirra
ár eftir ár, en þaö kom fyrir ekki.
Tilraunirnar meö jaröeplarækt-
ina uröu færri og færri þangaö til
um siöustu aldamót (1700/1800),
voru þó ýmsir er lögðu fast aö
bændum aö halda áfram ræktun
jarðepla og káltegunda. — Þegar
aöflutningar á kornvöru uröu
stopulir um byrjun þessarar
aldar, meöan á 7 ára striöinu
milli Dana og engla stóö varö
jarðeplaræktin þó fyrst almenn
um land allt, þaö fer svo jafnan og
i öllum löndum, aö neyöin kennir
nöktri konu aö spinna”.
Brauð
Móritz gefur svohljóöandi upp-
skrift aö Kartöflubrauði: „Jarö-
eplin eru vel þvegin i köldu vatni
og siöan soöin uns þau eru vel
meyr. Vatninu er nú hellt úr
pottinum og er svo hrært i meö
þvöru eöa ausu meöan þaö er
volgt þangaö til þau eru oröin aö
mauki. Atta pottar af þessu
mauki eru blandaöir fjórum pott-
um af rúgmjöli og láta menn
vökvann ráöa sjálfan, sem i
maukinu er og skal ekkert vatn
látiö saman viö. Litiö eitt af súr-
deigi er gott aö láta I maukiö og er
þaö svo látiö standa um nætur-
tlma. Næsta morgun er enn
blandaö svo miklu rúgmjöli sem
þurfa þykir til þess að brauö-
deigiö veröi nógu þétt I sér. Þetta
brauð má svo baka sem önnur
brauö”.
— Ekki er laust viö aö þessi
uppskrift minni mig á rúgbrauöiö
sem ég vandist ungur viö Djúp!
En þessum þætti má ekki ljúka
án varnaroröa: Látiö sem minnst
ljós komast aö kartöflunum. Ekki
þarf mikla birtu til aö hnýöin fari
aö mynda eitriö solanin. Boröiö
ekki hráar grænar kartöflur. Sol-
anin veröur óvirkt viö suöu en
skilur eftir rammt og súrt bragö.
Strax eftir upptöku veröur aö
þurrka kartöflurnar á dimmum
staö, ekki i sólinni eöa björtum
skúr. Svöl dimm geymsla er best.
hinna
eilífu
og er þaö markaö af þvi, aö þar
eru enn i umferö ýmis frumstæö
afbrigöi og stofnar. Okkar dag-
legu kartöflur eru meira eöa
minna komnar fram I Evrópu viö
endurteknar innfrjóvganir á þeim
kartöfluafbrigöum sem bárust I
upphafi hins vesturlenska kart-
öfluskeiðs. Þegarmikiö viö liggur
aö fá ný afbrigöi meö auknu mót-'
stööuafli gegn kvillum og
veöráttu er leitaö i þennan litn-
ingabanka til aö fá fram þá eigin-
leika sem þykir henta.
Rót hinna eilífu
Spánverjar voru ekkert seinir á
sér aö taka þessa forvitnilegu
jurt, sem Indlánar kölluöu „bat-
atas” þ.e. rót hinna eillfu, til
heimalandsins mest til að sjá og
sýna.
Englendingar, meö Sir Frances
Drake I broddi fylkingar, uröu þó
fyrstir til aö rækta kartöflur af
einhverri alvöru. Bretar og Irar
höföu nokkurra áratuga forskot I
kartöfluátinu þegar Þjóöverjar
uppgötvuðu aö hægt var aö
brugga úr þeim. Þar meö var
Þýskaland falliö fyrir „die
Kartoffel”. En Frakkar fúlsuöu
viö enn um stund. Marie Antoi-
nette og Loövlk hennar efndu til
sérstakra kartöfluveislna, hún
meö kartöflublóm I hári og hann I
barmi, og eins létu þau bera fram
kartöflur á borö sln daglega.
Hvort má um þakka þessum kon-
unglega áróöri eöa þvl aö
hungursneyö rlkti i Frakklandi,
þá leiö ekki á löngu aö hinir
hrjáöu Frakkar tóku kartöflurnar
fram yfir sultinn.
1 Danmörku var um þessar
mundir maöur aö nafni Mikael
Hindhede. Hann vildi sanna og
sýna aö hægt væri aö lifa á kart-
öflum einum saman viö góöa liö-
an. Til aö gera kenningar sinar
áþreifanlegar lét hann garð-
yrkjumenn slna, Madsen og
Jörgensen, nærast á kartöflum
einmata, meö tólg til viöbits I eitt
og hálft ár. Þaö fylgdi sögunni,
þegar ég heyröi hana, aö þeir
Madsen og Jörgensen heföu veriö
hressari eftir tilraunina en fyrir
og aö úthald þeirra og starfsþrek
heföi aukist aö mun.
skiliö, þótt eigi hefði hann gert
neitt annaö sér til ágætis, fyrir aö
hafa oröiö fyrstur manna á Is-
landi til aö gróöursetja þar jarö-
epli. — Ég haföi — segir hann
(Björn) — lesiö um þennan nyt-
sama jaröávöxt, aö hann væri
notaður I Þýöverjalandi og á
mörgum stööum um noröurálfu
heims, og menn matreiddu jarö-
eplin og geröi úr þeim mél og
heföu þau til margra rétta. Mig
langaöi þá til aö reyna, hvort þær
gætu eigi vaxiö hjá mér. Fékk ég
mér þá frá Kaupmannahöfn
skeffu af jaröeplum. En þau kom-
ust eigi I mlnar hendur fyrr en ári
siðar (1758) og eigi fyrr en 6. dag
ágústmánaöar, þvi aö skip kom
þetta ár slöla hingað. Þegar ég
skoöaöi eplin, voru þau alsprottin
og fest meö rótunum saman i
bundini, er sjálfar voru af þvl
skorpnar og úttaugaöar, svo ég
var hræddur um aö þær væru eigi
framar nýtar, einkum þar sem
svo langt var liöiö á sumar og
besti timinn um garö genginn. Ég
lét þau þvi I annaö stærra ilát og
blandaöi þau moldu og lét svo
vera. En I októbermánuöi þá er
ég skoöaöi þau, fann ég nokkur
smáber og voru hin stærstu á
stærö viö piparkorn. Geymdi ég
þeirra til ársins 1780 (svo!) er ég
setti þau niöur til reynslu og var
svo heppinn eftir fjórar vikur, að
lita hér i landi ókennda jurt
spretta upp af þeim”. — Og svo
heldur Móritz sjálfur áfram:
„Eftir aö reynslan haföi sýnt,
aö jarðeplin gætu oröiö full-
þroska, fóru ýmsir bændur aö
rækta þau og heppnaöist þaö vel á
velflestum stööum. En menn voru
eigi á tslandi vanir aö leggja sér
þennan ókennda ávöxt til munns,
Kartöflur —
kóngafæöa
Kartöflur með
paprikurjóma.
Það sem þarf:
1 kg nýjar kartöflur,
125 gr flesk,
1 st. laukur,
1—2 tsk. paprikuduft,
2 dl. rjóm i,
söxuö steinselja eöa graslaukur.
Sjóöið kartöflurnar, flysjiö og
skerið i' teninga. Brúniö flesk-
bita, kartöflur og saxaöan lauk,
stráið papríku yfir, helliö létt-
þeyttum rjóma yfir og stráiö
saxaöri steinselju eöa graslauk
á.
Gott með fisk-eöa kjötréttum.
Kalt kartöflusalat
Þaö sem þarf:
1/2 kg soönar kaldar kartöflur,
1 stk. epli,
1/2 st. laukur miölungi stór,
1 msk. sætt sinnep,
1—2 msk. tómatsósa,
1/2—1 msk. eplaedik,
2 msk. majones.
Sinnepi, tómatsósu og epla-
ediki hrært vel saman við
majonesiö. Kartöflur og epli
brytjuö i' bita, frekar smáa, og
laukurinn smáttsaxaður. Þessu
er bætt i löginn og hrært saman
við. Agætt er aö láta kartöflu-
salatið standa i isskáp góða
stund áöuren þaö er boriö fram.
Vel má sleppa eplinu að skaö-
lausu, ef kartöflur eru nógar.
Þetta salat er t.d. mjög gott
með brauðmat.
Spænsk Tortilla
Þaö sem þarf:
8 miðlungi stórar kartöflur,
1 laukur,
4 egg,
2—3 msk. smjörliki,
salt og pipar.
1) Skræliö kartöflurnar og sker-
ið i' eins þunnar sneiöar og
hægt er. Skolið vel undir
köldu vatni.
2) Flysjið og finhakkið laukinn.
3) Steikið kartöflur og lauk I
smjörlikiou. ATH. — ekki
hafa pönnuna of heita. Hræriö
iaf og til. Þaö gerir ekkert til
þó aö kartöflusneiðarnar
merjist.
4) Þeytiö eggin létt I þaö stórri
skál að bæta megi kartöflun-
um út I. Setjiö þær út I þegar
eggin eru nægilega þeytt.
Saltiö t.d 1/4 tsk. og takiö
nokkra snúninga á pipar-
kvörnina.
5) Snerpiðaftur undir pönnunni
og rétt áöur en feitin byrjar
aö krauma hellir þú eggja-
hrærunni á pönnuna. Hrærið
stöðugt i' meö gaffli, þar til
hræran þykknar.
6) Hvolfiö diski jafnstórum
pönnunni yfir hana og snúið
svo Tortillan fari yfir á disk-
inn. Renniö henni siðan aftur
á pönnuna og steikiö hina
hliöina.
Þessi uppskrift af spánskri
Tortillu dugar vel fyrir tvo. Gott
er aö hafa salat meö og jafnvel
aö boröa hana kalda.
Kartöflukrás íæ
ofninum
Það sem þarf:
1 kg nýjar kartöflur,
250 gr kjöthakk,
2 st. laukur,
60 gr flesk,
500 gr tómatar,
2 dl. rjómi,
majoram, paprlka, salt, brauö-
mylsna, rifinn ostur og smjör-
liki.
Sjóðið kartöflurnar, flysjiö og
sneiöið. Brúniö flesk og lauk,
hrærið kjöthakki saman viö,
kryddiö og helliö i smurt eldfast
mót ásamt -sneiddum tómötum
og kartöflum. Þeytiö rjómann
léttog helliö yfirí mótinu, stráiö
rifnum osti og brauömylsnu yfir
og setjiö smjörlikisklipu hér og
þar. Bakiö góöa stund I ofni.