Þjóðviljinn - 31.10.1981, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 31. okt. — 1. nóv. 1981
bókmenntir Árni
Herinn var kominn ognýrkapituliaöbyrja I lifi drengs og þjóöar...
Sigurður A. Magnússon:
Möskvar morgundagsins.
Uppvaxtarsaga.
Mál og menning
1981 3S9 bls.
Undir kalstjörnu hét fyrsta
bindi þessa bálks og vakti gifur-
lega athygli eins og menn muna.
Sigurður A. Magnússon hafði
eignast sérstöðu i minningabók-
menntum. Við höfðum áður
kynnst uppvexti i fátækt og ör-
birgð, en venjulega i mildandi
fjarska hins eilifa Islands sveit-
anna, þar sem náttúran sjálf er
mikill þáttur þeirra hörmunga
sem yfir ganga. Hér vorum við
stödd i fátækrahverfi i okkar einu
borg og ekki lengra siðan en á
fjórða áratugnum — fæst okkar
höfðu áður komist i námunda við
;það mannlif. Þar við bættust hin-
|ar sérstæðu heimilisaðstæður
|sem sögumaður elst upp við. Að
þessu samanlögðu stækkaði það
land sem minningabókmenntir
höfðu helgað sér — en það gerðist
að sjálfsögðu ekki einungis vegna
þess hvar sögumaður var staddur
i tilverunni; hitt skipti mestu, að
hann bar söguefni sin fram með
hreinskilni sem stappaði nærri
lifsháska.
Hið almenna
og
hið sérstæða
Annað bindi þessa bálks, sem
nú kemur út i stórri bók, segir frá
þvi sem drifur á daga Jakobs,
eins og sögumaður kýs að heita,
allt frá móðurmissi og fram til
fermingar. Það er haldið áfram
að vefa í þá lifsmynd sem fyrr var
upp á fitjað. Heimilishagir eru
svipaðir og áður, fátækt, fylliri,
basl, veikindi. Athyglin beinist
einkum að þvi hvernig ýmisleg
reynsla safnast að ungum dreng
— i leikjum, hrekkjum, ihlaupa-
vinnu, skemmtunum og kynferð-
islegu fikti. I þessari reynslu geta
menn að sjálfsögðu fundið margt
sem allir hnusa af á vissu aldur-
skeiði — en um leið er h ún sérstæð
og sjaldgæf, vegna þess að
grimmd fátæktarinnar siast um
alla lifsþætti skapmikils pilts,
magnar upp þverstæður og býr tii
undarlegar blöndur: til að mynda
verður hin algenga strákavið-
leitni til að likjast Hróa hetti að
smáglæpamennsku sem gæti eins
snúist á hinn versta veg. Einmitt
við þetta er margt það tengt sem
eftirminnilegast verður i bókinni,
eins og siðar mun að vikið. Þegar
á liður söguna er eins og aðeins
birtiyfir: velviljaðir menn hafa á
bak við tossann, skróparann og
smáþjófinn Jakob séð ýmsar góð-
ar gáfur og möguleika. Eýsnin til
fróðleiks og skrifta er að vakna.
Sárir harmar eru þó jafnan
skammtundan. Og það er komið
hernám með mikilli ringulreið,
dósamat, braggahverfum, at-
vinnu og opinskáum uppáferðum
— nýr kapituli i sögu drengs og
þjóðar.
Minnið
ræður
ferðinni
Helsti gallí þessa bindis er sá,
að höfundur er of velviljaður
minni sinu, það er engu likara en
hann vilji ekki sjá af neinu sem
það kemur höndum yfir. Þær per-
sónur verða t.d. nokkuð margar
sem rétt eru nefndar til sögunnar
án þess að valda tiðindum — og
þetta er þeim mun óþarfara sem
valið er form minningaskáldsögu
og „rétt nöfn” ekki notuð á per-
sónurnar. (Hér má nefna til dæm-
is kaflann um „Frændgarð”
sögumanns). Einmitt þessi skil-
veggur skáldsöguformsins milli
lesenda og fyrirmynda ætti að
skera niður þær upptalningar,
sem annars sækja á hefðbundnar
minningabækur. Það er að sönnu
rétt, sem segir i bókinni að „Smá-
vægileg og tilviljunarkennd atvik
geta orðið einkennilega fyrirferð-
armikil i hugarheimi barns”. Og
slik atvik eru lika á sinum stað i
bókinni. En það þýðir ekki, að allt
sem minnið heldur sé jafnmikil-
vægt, einkum ef minningin er
nokkuð svo almenns eðlis, safnar
ekki I sig linu og lit. Ef til dæmis
þvi er haldið fram að skemmti-
kraftur einn hafi „reytt af sér
drepfyndna brandara þannig að
viðhéldum iðulega um magann af
hlátri” — og siðan ekki söguna
meir af þessum „ágæta spaug-
ara” þá hugsar lesandi sem svo:
annaðhvort fæ ég einn „drepfynd-
inn”, eða best er að sleppa dæm-
inu!
Eins og I fyrra bindi m4 Sigurð-
ur vara sig á vissum fræðilegum
bóklegheitum i útlistunum.
„Samband okkar var gersneytt
dýpri tilfinningum” segir hann
um stelpu sem hann fór með út i
kofa að geta hitt — það er sjálf-
sagt rétt, en einhvernveginn ank-
annalega að orði komist eftir það
sem er á undan gengið. Stundum
má Sigurður og vara sig á orðum
sem aðrir hafa farið illa með:
Marta „lifði algleymi likama og
sálar”, „samneyti við Andra
svalaði félagsþörf minni”.
Við skoðum og
heyrum
Miklu áhrifasterkari og aðlað-
andi verður textinn þegar jafn-
Bergmann
skrifar
vægi kemst á milli útlistunar,
sem er I skefjum haldið og tilefn-
is.atvikasem skoða má ogheyra.
t kafla um kynlega kvisti segir
t.d. mikla sögu i örstuttu máli af
skötuhjúum sem elskast yfirmáta
og ofurheitt — og ætla hvort ann-
að að drepa i bókstaflegum skiln-
ingi. Kol skolast upp á fjörur fá-
tæklinganna — og framganga
þeirra við kolatinsluna vekur upp
sárar efasemdir um mannlega
samstöðu. Herinn er kominn og
ungir strákar lifa sig svo inn i
heræfingaleik að þeir vita ekki
lengur hverjir þeir eru. ömur-
leiki ástandsins svonefnda smell-
ur framan i lesandann þegar
strákagrislingarhorfaá hermann
skella sér upp á miðaldra konu-
kind ofan á kolabing á bak við
sjoppuskúr. A uppgangstima nas-
ista er drengsins freistað með
fallegum hakakrossborða, sem
hann dauðlangar til að binda um
handlegginn, en rifur siðan, þótt
hann verði barinn fyrir, vegna
þess að móðir hans var kommún-
isti og hún er partur af siðferðis-
kerfi sem hann hefur komið sér
upp, þrátt fyrir allt. Hann röltir
niður I fjöru feginn þvi að hafa
tekið út pislir „fyrir að vera það
sem mamma vildi að ég væri. Ég
mændi út á gáraðan flóann i
þeirri veiku von að hún sendi mér
eitthvert jarteikn um samþykki
sitt eða viðurkenningu, en hafið
var flátt og þumbaralegt eins og
endranær”...
Þverstæður
B'yrst og siðast eru verðleikar
þessa bindis tengdar sjálfsmynd
drengsins, upplifun þeirra þver-
stæðna sem ólga og krauma i hon-
um. Og lýsa sér I snöggum sveifl-
um milli ófyrirleitni og uppgjaf-
ar, galsafengins fagnaðar og
dýpstu örvæntingar, saklausra
barnaleikja og tipls i fordyri und-
irheima. Sú trúarvakning, sem
drengurinn er á leið til, er eftir-
minnilega undirbúin, ekki endi-
lega með dvöl i sælureit KFUM i
Vatnaskógi heldur með skelfi-
legri reynslu: drengurinn er svo
hætt kominn i rambi sinu á milli
veruleika og draumóra að
minnstu munar að hann I undar-
legri siðvillu drekki litlu barni —
til þess eins að vita það með sjálf-
um sér að hann hefur unnið „af-
rek” stórglæpamanns! Þessi bók
er órafjarri einföldun á verujeik-
anum i nafni geðlausrar ftírir-
gefningar eða þá sjálfsfegrunar.
Sigurður A. Magnússon veit það
t.a.m. vel, að aldrei er hugur
manns svo gagntekinn að ekki sé
rúm fyrir eitthvað allt annað um
leið, sem er hálfgert blygðunar-
efni að kannast við.Undir lokin er
eldri bróðir drengsins borinn til
grafar og hann er yfirkominn af
söknuði og vonleysi — en getur
ekki heldur stillt sig um hégóma
þá er gengið er út eftir kirkjunni:
skyldu kirkjugestir ekki taka eftir
þvi, hvað ég er finn i dag....
AB
E
Hagalagðar Lúðvíks Kristjánssonar
Lúðvik Kristjánsson:
Vestræna.
Sögufélag 1981.
261 bls.
Þau verða því miður harla oft
örlög greina og ritgerða jafnvel
hinna merkustu rithöfunda aö
liggja á viö og dreif i litt aðgengi-
legum timaritum, og er þá hvort
tveggja að þær eru lesendum ekki
handbærarnemameðhöppum og
glöppum og auk þess rifnar út úr
sinu rétta samhengi, sem er aö
sjálfsögðu heildarverk höfundar.
Þvi er það fagnaðarefni að Sögu-
félagið skuli hafa tekið sér fyrir
hendur að m innast sjötugsafm æl-
is dr. Lúðviks Kristjánssonar
þjóðhátta- og sagnfræðings með
því að gefaútsafn af helstu grein-
um hans og ritgerðum. Nú má
kannske segja að hér sé um að
ræða e.k. „spássíugreinar” við
þau stórvirki höfundar, sem orð-
stir hans hvilir fyrst og fremst á,
— eða „hagalagðar” eins og hann
orðar það einhvers staðar sjálfur
— enþvi má þó ekki gleyma að i
þessum fræðum hafa smærri
formin ekki siður hlutverki að
gegna en hinstærri: þau eru við-
aukar, sem bregða stundum nýju
ljósi á stærri verkin, eða þá lausir
endar, hugmyndir sem höfundur
hefur e.t.v. ekki haft rúm fyrir
annars staðar eða tima til að
vinna úr en eru ábending til
þeirra sem á eftir koma. Stundum
hefurjafnvei komiðfyrir að stutt-
ar ritgérðirhafiörvaðrannsóknir
meira en stórvirki sem eru svo
yfirgripsmikil að við þau þarf
engu aö bæta.
Allt þetta á fullvel við um rit-
gerðasafn Lúðviks Kristjánsson-
ar. Þar kennir margra grasa,
eins og brugðið sé upp svipmynd-
um sem gefa sýn i ýmsar áttir.'
Vafalaust þykir mörgum fengur i
ritgerð eins og „Enn er Dritvik-
urmöl fyrir dyrum fóstra”, sem
lýsir i rauninni fyrst og fremst
sambandi ungs fræðimanns við
það sem gjarnan er kallað i fræö-
unum „heimildarmaður” hans,
enda er ekki óliklegt að hún gæti
orðiö þeim að umhugsunarefni
sem filósófera um slik samskipti.
Einnig má í safninu finna mjög
skemmtilega frásögn af giftíng-
armálum heimasætanna i Akur-
eyjum skömmueftirmiðjaöld,en
þar hygg ég aö Lúðvik háfi vikið
að rannsóknarefni sem litill
gaumur var gefinn þangað til
„nýju sagnfræðingarnir” frönsku
og félagar þeirra annars staðar
fóru að velta þeim fyrir sér.
En sá sem þessar linur ritar
verður þó að viðurkenna að hon-
um dvaldist einna mest við þriár
ritgerðir sem höfundur gaf upp-
haflega heildartitilinn ,,úr heim-
ildahandraöa seytjándu og átj-
ándu aldar”, þvi að þar er drep-
ið á ýmis viðfangsefni sem enn
eru lítt rannsökuð en skipta þó
meginmáli fyrir sögu landsins I
margar aldir. Höfundur sýnir þar
m.a. fram á að mestan hluta 18.
aldar borguðu danskir kaupmenn
Islendingum fyrir fiskinn aðeins
um fimmta hluta af þvi verði sem
þeir fengu síðan fyrir hann á er-
lendum markaði. Til að koma i
veg fyrir að talsverður hluti þjóð-
arinnar sæti auðum höndum á
vetrum, þegar menn voru ekki
uppteknir af vor- og sumarönn-
um, varframleitt prjónles i stór-
um stil, sokkar og vettlingar. En
fyrirþessa vöru fékksthins vegar
svo litið verð erlendis að það
nægði ekki fyllilega fyrir hráefni
og viðurværi vinnufólksins, og
var húnþvi um langan aldur seld
með verulegu tapi. Til þess af
vega upp á móti þvi þurfti þess
vegna mjög mikla tilfærslu á fé
frá sjávarútvegi til landbúnaðar.
Þannig stóð sjávarútvegurinn
undir efnahag landsmanna i' enn
rikarimæli en ménn skyldu halda
og verið hefði við eðlilegar að-
stæður, — þótt þeir bæru miklu
minna úr býtum en þeim bar — ,
og er þvi skiljanlegt að aflabrest-
ur skyldi jafnan hafa hinar hrika-
legustu afleiðingar. Höfundur
dregur fram i dagsljósiðað mjög
mikill aflabrestur varð á árunum
1686-1704 og sýnir afleiðingar
hans. Þessi atriði vekja menn ó-
neitanlega til umhugsunar um að
brýn nauðsyn er á þvi að sagn-
fræðingar og fiskifræðingar leggi
i sameiningi drög að „sögu
þorsksins” á sama háttog menn
hafa nú á siðustu árum og áratug-
is