Þjóðviljinn - 31.10.1981, Blaðsíða 18

18 SÍÐA — ÞJÖÐVILJINN Helgin 31. okt. — 1. nóv. 1981
Ingólfur Margeirsson:
Drög aö vanda
ævisagnaritarans
Viðtalið er eitt algeng-
asta lesefni dagblaða og
tímarita. Sama gildir um
útvarp og sjónvarp, fréttir
fræðsluþættir og skemmti-
efni eru að miklu leyti
byggðir á viðtölum, spurn-
ingum sem þátttakendum
ber að svara. Jafnvel
heilagasta kýr þjóðar-
innar, bókin, hefur ekki
farið varhluta af viðtalinu.
Á síðustu áratugum hafa
viðtalsbækur flætt yfir
bókamarkaðinn, flestar
selst vel en fæstar skipað
sess í huga manna sem
bókmenntir.
Vera má aö hið mikla magn
viötala og mismunandi gæöi
þeirra hafi oröið þess valdandi aö
viötalsformiö hefur aldrei hlotiö
viöurkenningu. Viötalsbækurnar
bera oft keim af snöggsoöinni
blaöamennsku og slikt þykir ekki
fint á þrykki milli tveggja
spjalda. Hitt er þó undarlegra, aö
viötaliö hefur nær aldrei hlotiö
umfjöliun eöa greiningu á prenti
hérlendis, hvorki sem fjölmiðla-
form né sem listgrein.
Viötal er afgreitt sem viötal.
Áöur en lengra er haldiö er vert
aö drepa á helstu gerðir viötala,
sem oft vilja skolast til i úrvinnslu
og enda i einum hrærigraut. Ot-
koman veröur oft sú aö lesandinn
hefur enga hugmynd um hver til-
gangur viðtalsins var.
Ég hef kosið að skipta viötals-
forminu eftir ásetningi og inni-
haldi i þrennt: Fréttaviötaliö,
sérsviösviötaliö og persónuviö-
taliö. Fréttaviötaliö er yfirleitt
stutt og inniheldur samanþjapp-
aðar upplýsingar án þess að per-
sóna þess sem stendur fyrir
svörum, skipti neinu máli. Sér-
sviösviðtaliö er hins vegar viðtal
viö persónu sem ræöir starf sitt
eöa sérstök áhugamál en fjallar
ekki um lif sitt aö ööru leyti. Við-
töl þessi geta bæöi veriö i styttra
eða lengra lagi og tengja saman
persónuna og sérsviö hennar.
Persónuviötaliö endursegir hins
vegar ævi og persónueinkenni
frásögumanns og er þarafleiö-
andi viðtækast (og lengst). Slik
viðtöl sem stundum eru kölluð af-
mælisviötöl i niörandi tóni, setja
hve mestar kröfur til skrásetjara
ef afraksturinn á að *vera bæri-
legur. Bæði veröur spyrjandi að
hafa vald á spurningatækni og
hvunndagssálfræöi og viö úr-
vinnslu verður hann jafnan aö
þjappa miklu efni saman i læsi-
lega grein. Sé útkoman góð,
þekkja gamlir kunningjar frá-
sögumanns persónueinkenni hans
þegar i staö, (umhverfiö, frá-
sagnarmáti, likamshreyfingar,
oröaval og jafnvel mállýti) og
ókunnugir sem lesa viötaliö sjá
persónuna ljóslifandi fyrir sér.
Lengri gerö persónuviötalsins
leiöir af sér viötalsbókina, endur-
minningaritunina, ævisöguna.
Slikar skriftir bjóöa hins vegar
nýjum vandamálum heim og það
eru þau atriöi sem ég mun fjalla
litillega um i þessari grein.
Þaö sem einna helst hefur ein-
kennt islenska ævisagnaritun á
undanförnum árum er viröingar-
leysi skrásetjara gagnvart sögu-
manni. Viröingarleysiö getur
tekið á sig ótal myndir og má geta
nokkurra: Rangar forsendur
fyrir vali sögupersónu (viö'kom-
andi er frægur eða annálaöur
fyrir skemmtilegheit), yfirborös-
legt samband skrásetjara og viö-
mælanda (slæmar spurningar,
rangar áherslur i endursögn), hná
úrvinnsla (stuttur undirbúnings-
timi, kæruleysi, eöa timahrak þvi
bókin þarf að komast á jólamark-
að). Fleiri atriði lýta islenskar
endurminningar eins og t.d. til-
litssemi við vini og ættingja en
slik nærfærni verður oft til þess
aö bókin veröur gloppótt, flöt og
vart hægt aö taka trúanlega. Ell-
egar það sem verra er, heildar-
lýsing á sögumanni veröur eins
konar glansmynd, þvi hinir já-
kvæðu punktar úr lifi hans hafa
einirveriö nýttir og hafniri æðra
veldi. I besta lagi getur bók af
þessu tagi orðið skemmtilegt
kjaftæöi.
Erich Fromm sagði i einum
fyrirlestra sinna um sálgreiningu
og trúarbrögö, aö „sálgreining er
i grundvallaratriöum tilraun til
aö hjálpa sjúklingum aö öölast
eöa endurheimta hæfileikann að
elska”. Sé þessi staöhæfing heim-
færö upp á viðtaliö má meö sanni
segja aö viðtaliö sé tilraun til aö
hjálpa sögumanni aö öölast eöa
endurheimta hæfileikann aö
skilja sjálfan sig. Spyrillinn ööl-
ast svipaö samband viö frásögu-
mann og sálfræöingur viö sjúkl-
ing: Hann er hvati sem lýkur upp
innstu sálarhirslum viömæland-
ans. Þetta gerir hann ekki i þvi
skyni aö beita upplýsingunum
gegn viökomandi heldur til að að-
stoöa hann við aö gera endur-
minningarnar skýrari og setja
þær i rétt samhengi.
Skrásetjarinn þarf þarafleiö-
andi aö gera sér ljóst frá upphafi,
aö ef útkoma bókarinnar á að
vera þolanleg, veröur hann aö
þekkja frásögumann sinn til
hlltar. Séu þeir ekki gamlir kunn-
ingjar er höfundi bæöi hollt og
skylt aö kynnast sögupersónunni
vel, áöur en hin eiginlega sam-
vinna hefst. Slik viðkynning er oft
hentugust með þvi aö ræöa um
allt milli himins og jaröar annaö
en fyrirhugaöa bók. Almennar
viöræöur auðvelda hinum tveim
aöilum aö öölast innsýn hvorn I
annan.
Áriöandi er, aö skrásetjari geri
sérekki fyrirfram ákveðnar skoð-
anir um viömælanda sinn, heldur
sé opinn fyrir öllum áhrifum já-
kvæðum jafnt sem neikvæöum.
Siöar meir, þegar samvinnan er
hafin, losnar skrásetjari viö aö
gripa fram i lifandi frásögn meö
spurningum, en getur einbeitt sér
aö frásögninni og séö hana með
augum sögumanns. Endursýnin
þarf ekki aö vera afleiöing lit-
rikra lýsinga frásögumanns,
heldur nægja smávægilegustu at-
riöi af vörum viömælanda til þess
aö skrásetjari getur brugöiö sér i
ham sögumanns, þvi hann þekkir
viöbrögð og hugsanir hans.
Góöur skrásetjari þarf einfald-
lega aö vera betri hlustandi en
spyrjandi.
Engu að siður þarf textahöf-
undur aö kunna aö spyrja rétt. A
þessu stigi samvinnunnar þekkir
hann persónu sina aö mestu leyti,
en hann kann ekki deili á öllum
atriöum ævi hennar. Hvaö skiptir
máli? Hvaö ber að nýta, og
hverju á aö kasta? Aö minu mati
er mikilvægt aö nota sérhvert þaö
atriöi er útskýrir persónuna
nánar fyrir lesendum. Sagan
veröur þvi likt og pússluspil, þvi
fleiri einingar sem falla saman,
þvi heillegri og skýrari veröur
myndin. Þessi aðferö er einnig
dialektisk, brotin geta unnið gegn
hvert ööru meö þeim afleiöingum
að lesandinn uppgötvar nýjar
viddir i persónunni og leggur
annan skilning i fyrri viöbrögö og
atvik. Einfaldast væri að kalla
slika vinnslu nýtingu á and-
stæöum eöliseinkennum, sem
sérhver manneskja er samansett
af.
I þessu sambandi skiptir mann-
þekking og dómgreind spyrilsins
miklu. Undarlegustu smáatriði
geta skiptsköpum ileitinni aö per-
sónukjarna viömælandans.
Sá ágæti tékkneski rithöfundur
Ingólfur Margeirsson
Karel Capek ritaöi m.a. æviminn-
ingar Thomas Masaryks, fyrsta
forseta Tékkóslóvakiu (á ár-
unum 1918—35). Capek hefur
skrifað um tilurö þeirrar bókar og
greinir frá þvi hvernig hann fékk
hugmyndina aö henni. Capek og
Masaryk voru góðir vinir og eitt
sinn er þeir sátu saman ásamt
kunningjum sagði Masaryk frá
lifsháska sem hann haföi komist
i. Það var i rússnesku bylting-
unni, hann var staddur i Moskvu
og lenti óvart i skotárás milli bol-
sévika og hermanna Kerenskis.
Masaryk hljóp aö læstum hótel-
dyrum og barði á huröina meöan
skotin skullu á veggjunum i
kring. Dyravörðurinn kallaði
gegnum hurðina og spuröi hvort
hann byggi á hótelinu þvi honum
væri meinaö aö hleypa ókunn-
ugum inn. Og Masaryk héit
áfram frásögn sinni: „Ég vildi
ekki ljúga, en sagöi honum að
hætta þessari þvælu og aö lokum
hleypti hann mér inn”. Capek gat
ekki gleymt þessari einu setn-
ingu: „Ég vildi ekki ljúga”, og
hann öölaöist ekki sálarfriö fyrr
en hann var búinn aö festa ævi-
minningar forsetans á blaö.
A sama hátt og Capek fann
lykilinn að persónu Masaryks i
einni setningu, veröur sérhver
skrásetjari sem tekur hlutverk
sitt alvarlega, aö læra þá list að
hlusta og gripa sérhvern þann
Striðinu lauk ekki. Dagbókin
2. júli 1944: '
„Viö lifum á hræöilegum tim-
um. Eitthvaö hefur legið i' loft-
inu alla siðustu viku. Sett hefur
verið á útgöngubann, við eigum
að vera heima eftir kl. 20:00.
Veðriö er frábært, og flestallir
nágranníirnir standa úti á göt-
unni i smáhópum, gjóta augun-
um flóttalega i allar áttir, og
stinga hvislandi saman nefjum.
Þýskir hermenn þramma um
göturnar, vopnaðir vélbyssum
ogöðrum morötólum,og danska
lögreglan ekur um I hátalarabfl-
um og hvetur almenning hið
eindregnasta aö halda sér innan
dyra. Menn hlýða þessum til-
mælum, en aðeins i skamma
stund, meöan bilarnir aka
framhjá, síöan stinga allir út
kollinum á nýjan leik og taka
upp þráöinn þar sem frá var
horfiö. En nú vill fólk að eitt-
hvað gerist. Bál eru tendruð á
götuhornum; blöðum, gömlum
skóm og alls kyns drasli rignir
úr gluggunum og hinir áköfustu
draga fram borð, stóla og jafn-
vel barnavagna. Brunaíiöið
kemur og slekkur eldinn, en um
leið og slökkviliösbilarnir eru
horfnir, er eins og menn fyllist
djöfulmóði, nú fyrst tekur eld-
urinn völdin, eldkestirnir hlað-
ast margfaldir upp, bálbjarm-
inn lýsir upp alla götuna, og
sömusögu er að segja viðs veg-
ar um borgina. Við skelfumst
nóttina, en hún liður þó án allra
þjánínga. Viö heyrum skothvelli
og sprengingar i sífellu. En nú
hefur enn verri hlutur gerst.
Það er skolliö á alisherjar-
verkfall...”
UM BOKINA
Á bókarkápu segir m.a. um bókina Lífsjátningu,
,,LÍFSJÁTNING er opinská, blóðheit, ærleg saga, —
ein eftirminnilegasta ævisaga sem hér hefur komið út
um langt skeið. GUÐMUNDA ELIASDÓTTIR söngkona
á að baki óvenjulegan feril. Hér rekur hún lífshlaup sitt
hispurslaust: segir frá uppvaxtarárum sínum á Vest-
fjörðum, Reykjavíkurdvöl rétt f yrir stríð, hernámsárum
í Kaupmannahöfn. Hún lýsir búsetu vestan hafs, í Dan-
mörku og heima á íslandi. Hún f jallar um söngferil sinn
austan hafs og vestan, segir f rá kynnum af f jölda fólks,
frá sorgum sínum og fögnuði, sigrum og vonbrigðum.
Hún segir frá hjónaböndum sínum tveimur sem bæði
voru söguleg, hvort með sínu móti.''
Ingólfur Margeirsson, fyrrv. umsjónarmaður Sunnu-
dagsblaðs Þjóðviljans, hefur skráð þessa sögu og á bók-
arkápu segir að honum hafi tekist að skila Guðmundu
Elíasdóttur heilli til lesandans og að samstarf þeirra
haf i alið af sér bók sem verði sjaldgæf reynsla f yrir les-
andann.
Þjóðviljinn sneri sér til Ingólfs, en hann býr nú í Osló,
og bað hann að lýsa vandamálunum sem skrásetjari
slíkrar viðtalsbókar stendur frammi fyrir. Hann varð
góðfúslega við þeirri bón og birtist grein hans hér að of-
an.
Á FLÓTTA UNDAN
Þjóöverjarnir mættu allsherj-
arverkfallinu meö þvi aö svipta
okkur rafmagni, gasi, vatni og
nauðsynjavörum. Þeir einangr-
uöu borgina, lokuöu henni af og
hugðust beygja Kaupmanna-
hafnarbúa til hlýðni.
Og þarna var ég, i blóðbönd-
um. meö barnið nýfætt og
skrækjandi. Henrik þeyttist
milli búöa og keypti allt sem
hægt var aö fá, kartöflur, hafra-
grjón,álegg.Hverju heimili var
úthlutaöur tómur tveggja kilóa
kartöflupoki i búðunum, og
hann áttu menn sjálfir að fylla
af vörum.
Þaö var skammturinn.
En drykkjarföngin voru mik-
ilvægust. Fólk hamstraði sem
galiö gos, bjór, léttvin — og
vatn, ef það var fyrir hendi.
Henrik og aörir menn i götunni
fóru niöur að Peblingesöen, sem
lá skammt frá, I þvi skyni að ná
i vatn. Þeir höfðu með sér fötur.
A leiöinni heim sátu Þjóðverjar
fyrir þeim og skutu föturnar i
tætlur.
Eftir örfáa daga var orðiö ó-
lift i borginni. Matur og
drykkjarvörur voru á þrotum,
fólk varð aö brjótast inn i búöir i
leit að lifsnauðsynjum. Ég
missti mjóikina að mestu leyti
og óttaðist að brátt fengi barnið
mitt enga fæöu. Þjóðverjarnir
ruddust án afláts inn i húsin og
drógu út mennina og skipuðu
þeim að rifa niður götuvirki og
tina rusl á götunum. Margir
þessara manna áttu aldrei aft-
urkvæmt. Og stöðugt geltu vél-
byssurnar og kúlnahriöin small
á húsveggjunum. Viö þorðum
ekki að sofa á nóttunni. Við
skefldumst dauöann eða jafnvel
eitthvað enn verra.
Loks ákváöum við að flýja
borgina. Við tókum reiðhjólin
okkar, settum Búbúbus i barna-
vagninn og Henrik dró hann á
eftir sér á hjólinu. Takmarkið
var að komast til ættingja
Henrikssembjuggu á sveitabýli
i Lejre, tæpum 50 ki'lómetrum
fyrir utan Kaupmannahöfn.
Það var rólegt á götunum, en
öðru hverju stormuðu þýskir
hermenn framhjá okkur I stoln-