Þjóðviljinn - 01.05.1982, Blaðsíða 14

14 SIÐA — ÞJÓÐVILJiNNHelgin 1,— 2. mai 1982
Svavar Sigmundsson
skrifar málþátt
Frá allsleysi til öreignar
Aö þessu sinni veröur skeggrætt um hluti sem áöur heföi ekki
þótt úr vegi að ræða á hátiðisdegi verkalýösins, fátæktina. 1
samfélagi okkar sem kennt er við neyslu og velferö fremur en
nokkuö annaö, er fátæktin bannorð, og fátækt fólk ekki lengur til
nema i endurminningum frá kreppuárunum. En hvað er þá fá-
tækt? Um það eru menn ekki sammála, þvi aö það er afstætt
hugtak. Siðustu tuttugu ár eða svo, hafa stjórnmálamenn og fé-
lagsfræðingar fjallað mikið um hvað fátækt sé, hvaða áhrif hún
hafi á lif fólks og hvernig henni verði útrýmt úr heiminum.
Hvergi er til sá algildi mælikvarði sem segir hvaö sé fátækt og
hvað ekki. Hvar eru þau mörk sem liggja milli mannsæmandi
kjaraog þeirra sem ekkieru talin mönnum boðleg? Þetta fer eft-
ir þvi hvaða menningu viðheyrum til. Og þá fyrst er hægt að fara
aðtala um fátæklingai þjóðfélagi, þegar ailir hópar i stéttskiptu
þjóðfélagi eru orðnir sammála um hvaða mælikvarða eigi að
leggja á hvað séu mannsæmandi kjör og hvað ekki. Þá er lika
hægt að fara aðgripa til félagslegra aðgerða gegn fátæktinni.
Ýmislegt bendir til þess að fátæktin I heiminum aukist og and-
stæðurnarmilli rikra þjóða og fátækra skerpist.Hér á landi er nú
hætt aö tala um fátæklinga nema átt sé viö fólk þriöja heimsins.
En i staðinn er talað hér um lágiaunafólk, lágtekjufólk eða þá
sem minnst bera úr býtum o.s.frv.
En hvaða orð á tungan þá um „fátækt”, og hvaöa orð tengjast
henni?Þessieruhelstum „fátæktina”: allsleysi, armóður, blank-
heit, efnaleysi, eignaskortur, fátæki, fátækt, féleysi, kröpp kjör,
peningaleysi, skortur, takfæö, vanefni, örbirgö, öreigamennska,
öreigö, öreign.
Nokkur orð má taka sér undir hugtakinu „bláfátækt” eða
„volæöi”, ef þá þykir ástæða að sundurgreina fátæktina á þann
hátt: bláfátækt, eymd, neyð, neyöarkjör, sultarkjör, vesaldóm-
ur, vesöld, volaö, volæöi.Getur þá bág heilsa bæst við fátækt-
ina, þar sem hún heíur veruleg áhrif á andlegt og likamlegt
ástand þess sem i hlut á.
Auk þessa eruorð um „betl”, t.d. húsgangurog ver(ö)gangur,
en ekki verður að sinnifarið úti þá sálma.
Ef segja skal deili á nokkrum þessara orða, þá eru sum gömul,
önnur ung; t.d. er armóðurfallið úr notkun að ég hygg (d. arm-
od),en blankheitfremur nýtt af nálinni. Takfæöer fornt orð, en
Halldór Laxness hefur orðið til að gefa þvi lif á ný i bókum sin-
um. Þá eru öreigamennska, öreigð og öreignöll fremur fátið.
Lýsingarorðin sem eiga viðþetta svið eru mörg samstæð nafn-
oröunum sem að ofan voru nefnd: allslaus, armur, blankur,
efnalaus, efnalitill, eignalaus, eignalitill, fátækur, fé-
laus, félitill, févana, krúkk, krunk, á kúpunni, peningalaus, rúinn
að fjármunum, snauöur, vanefna, vanefnaöur, þjarfurog þurft-
ugur.
Hér er sem fyrr stigmunur á orðum, og sum orðin eru gömul,
önnur yngri. Þannig er armurað mestu horfið úr notkun I þess-
ari merkingu en blankur nýrra.það er þó i Oröabók Blöndals frá
1920-24. Slanguryrði eru krúkkog krunkog á kúpunni = á hausn-
um,en þó getur verið merkingarmunur þar á. Þá er lika munur
á orðum, hvort þau merkja almennt að vera „fátækur” eða vera
„peningalaus” þ.e. vera ekki með aura á sér, en eiga þá
kannski. Þannig er blankurekki endilega sama og „fátækur” I
öllum tilvikum.
Þá er komið að orðum og orðasamböndum sem merkja „mjög
fátækur” þar sem samsvarandi orð t.d. á dönsku væru bundfatt-
igog ludfattig.Þau eru þessi: bláfátækur, blásnauöur, sem ekki
á bót fyrir rassinn á sér, gjörsnauöur, sárfátækur, (blá) skinandi
fátækur, skitblankur, slyppur og snauöur, staurblankur, taklaus,
með tvær hendur tómar, útafdauöur, kominn á vonarvöl, örbirg-
ur, öreiga og örsnauður.
Sjálfsagt eru til einhverjar fleiri samsetningar þar sem
áhersluliðir eru settir framan við almennu orðin.Þannig er lika
hægt að segja skinandi útafdauöurog e.t.v. fleira meö orðinu
skinandi.
Sá sem fátækur er er nefndur ýmsum nöfnum og er blæmunur
á þeim orðum eftir þvi hvers eðlis fátæktin er; allsleysingi, arm-
ingi, fátæklingur, gustukamaöur, snauöingi, þurfalingur, þurfa-
maður, þyrfill, þyrfingur, örbirgingur, öreigamaður, öreigi.Hér
eru tekin með nokkur orð sem nálgast að merkja „bónbjarga-
maður” þ.e. gustukamaöur, þurfamaöur, þurfalingur, og svo
sjaldgæfu orðin þyrfillog þyrfingur.Sum orðin fela i sér algert
bjargarleysi, t.d. allsleysingi.þar sem skortir bæði viðurværi og
athvarf. önnur samsvara erlenda orðinu proletar, s.s. öreigi.
Enn má nefna orð eins og litilmagniog smælingisem notuð eru
um þá sem litils mega sin af fátæktar sökum.
Orðið öreigier til frá fornu fari og er eitt elsta dæmi þess i Al-
exanders sögu: „svofærörlyndurmaðursjúkumbótog unniðog
auðkýfingur öreiganum”. (Útg. 1945 aö frumkvæöi Halldórs
Laxness, S13). Orðiðhefur siðan veriö notað allar götur til okkar
daga. Páll Vidalin (1667-1727) segir I Skýringum fornyrða lög-
bókar um merkingu þess: „þeir eru i almennings-máli kallaðir
öreigar, sem enga tiund gjöra.” (651)
Elsta dæmi Orðabókar Háskólans um öreigi i sósialiskri rnerk-
ingu er i Skirni Í873. Þar er verið að fjalla um deilur Marx og Ba-
kunins, og það eru orð fylgismanna hins siðarnefnda sem vitnað
er til: „Það er ófrjálslegt að setja öreigum i ýmsum löndum
fyrir samskonar ætlunarverk i stjórnarefnum. Fulltrúarnir I St.
Imier eru fráhverfir hverskonar einstrengingsreglum. öreigar
eiga að vera sjálfráðir með öllu um fjelagsskipun sina.” (21).
Merkingin „proletar” er vislega i Bjarka 8. des. 1896, þar sem
segir: „Loks hefur Kaupmannahöfn feingið sina anarkista eða
byltingamenn. Þar hafa nokkrir fjelausir verkamenn og iðnaö-
armenn gefið út i nokkrar vikur blað, sem þeir kölluðu „Prolet-
aren” (öreigann)” (34).
Hér má bæta við að samsetningin öreigabylting kemur fyrst
fram I heimildum Orðabókar Háskólans árið 1933. Halldór Lax-
nessnotarþaðorðibókinni 1 Austurvegi (53) og þaðer lika notað
i Rétti sama ár. Og ljúkum þessu fátæktarspjalli meö gömlum
málshætti til umhugsunar 1. mai: Allt er rétttækt af öreiganum.
Þeir sem vilja leggja orð I belg skrifi Málþætti
Þjóðviljans, Síöumúla 6. R. Einnig geta þeir haft
samband við Svavar Sigmundsson I sima 22570.
Vosbúð á Geirsnefi
Það er meinleg árátta I Reykja-
vikurborg að dreifa öllum meiri-
háttar hátiðarhöldum út um
viðan völl i stað þess að hafa þau i
hinum eina sanna miðbæ.
Á sumardaginn fyrsta ákvað ég
að fara með þriggja ára gamla
dóttur mina i skrúðgönguog siðan
á skemmtun skáta. Þegar ég fór
aðhuga aðskrúðgöngunum kom i
ljós að þær áttu allar að byrja ein-
hvers staðar i úthverfum og enda
i úthverfum. Ég sá fram á að ég
yrði þvi að skilja bilinn eftir á af-
viknum stað langt frá heimili
minu, og siöan yrði undir hælinn
lagt hvort ég næði strætisvagni á
þann stað til baka.
Þetta óx mér svo i augum að ég
hætti við skrúðgönguna en fór
þess i stað á skátaskemmtunina á
Geirsneíi viö Elliðaárvog. Þegar
ég kom akandi eftir Miklubraut
var örtröð bila og fólks við Nefið
og vissi ég ekki almennilega
hvert ég ætti að snúa mér og gat
auk þess ekki séð að gert væri ráð
fyrir bilastæðum fyrir allan þenn-
an fjölda. Mér þótti sýnt að engin
umferð var leyfð út á sjálft Geirs-
nefið.
Ég er ekki manna sterkastur i
flóknum umferöarnetum, brúm,
slaufum og þess háttar, og
ruglaðist þvi i ríminu. Áður en
varði var ég kominn upp á
Artúnshöfða en rakst sem betur
fer á hliðargötu upp við sýningar-
höllina stóru og gat þvi beygt og
komist niður af höfðanum á ný.
Annars hefði ég lent upp I Mos-
fellssveit. Við gömlu Elliðaár-
brýrnar var algjört kaos bila,
barna, feðra og mæðra. I fjarlægð
mátti greina fánaborg nálgast og
var ærið stritt á íánunum enda
napur vorvindur og gekk á með
éljum. Nokkrar hreggbarðar
hræður mátti greina i humátt á
eftir.
Ég lagði bilnum einhvers
staðar — sjálfsagt ólöglega — og
siðan lögðum við Úlfhildur min
land undir fót. Á gömlu brúnum
vorum viðnæstum þvi orðin undir
bil og siðan tók við ómenguð vor-
drulla er við lögðum út á sjálft
Nefið. Ég var frekar illa skóaður
og varö fljótt votur i fæturna. Þó
að mér væri orðið hrollkalt bar ég
mig vel og reyndi að stappa stáli i
dótturina sem var komin með
hálfgerða skeifu.
Við húktum um hrið undir leik-
sviði, sem þar hafði verið komið
fyrir, og lengi vel gerðist ekki
neitt. Okkur var báðum skitkalt.
Ég hitti kunningja og notuðum við
tækifærið til að hallmæla veðrinu
hressilega. Við vorum innilega
sammála um að það næði ekki
nokkurri átt að bjóða fólki upp á
að hima þarna á þessum ber-
angursrassi og eiga ekki einu
sinni kost á að fá sér kaffisopa.
Fyrir utan nú drulluna, bleytuna
og bilastæðisskortinn.
Nei,svona vorhátiðir á að halda
á malbiki niður i miðbæ. Þangað
og þaðan eru góðar samgöngur i
allar áttir og hægt að skjótast inn
á ótalmörg kaffihús ef á þarf að
halda. Þetta takist til athugunar á
17. júni n.k.
1 þann veginn sem skátarnir
voru að mynda sig til við að gera
eitthvað — ég komst nú aldrei að
hvað það átti að vera — sagði
dóttir min upp úr eins manns
hljóði: „Pabbi, komdu heim”.
Þetta fannst mér þjóðráð og
mátti ekki milli- sjá hvort okkar
var fegnara að komast i burtu af
þessum óyndislega stað.
Guðjón
crlendar bxhur
Nietzsche und die deutsche
Literatur.1. Texte zur
Nietzsche- Rezeption
1873-1963 II.
Forschungsergebnisse. Mit
einer EinfShrung u. Bibii-
ographie herausgegeben von
Bruno Hillebrand. Deutscher
Taschenbuch Verlag — Max
Niemeyer Verlag Tubingen
(Deutsche Texte 50-51) 1978
Nietzsche sá sjálfur um útgáfu
þeirra verka, sem komu út á milli
1880 og 1889: Der Wanderer u.
sein Schatten 1880, Morgenröte
1881, Die fröhliche Wissenschaft
1882, Also sprach Zarathustra
1883-85, Jenseits von Gut u. Böse
1886, Zur Genealogie der Moral
1887, GötzendSmmerung 1889.
Það hófust siöan skyndilega
harðar og oft illvigar deilur um
verkin 1890; þær höfðu fram að
þeim tima einskoröast við tak-
markaðan hóp, en á siðasta ára-
tug aldarinnar varð Nietzsche
orðinn frægur og siðan hefur
þessum deilum ekki linnt. Oft
voru forsendurnar vafasamar,
meöan hin alræmda systir hans
sá um útgáfu verkanna, en sú
kvensnipt varð Nietzsche hin
versta óheillakráka.
t þessum bindum eru raktar
viötökurnar sem verk Nietzsches
hlutu allt frá upphafi, skoðanir
fjölmargra manna á verkunum
og I siðara bindi ritgeröir um á-
hrif Nietzsches á ýmsa helstu höf-
unda á Þýzkalandi og vixlverkan-
ir þaöan.
Eftir að uppvist varö um út-
gáfufalsanirnar á verkum
Nietzsches, sem út komu eftir
hans dag, hafa viöhorf margra
breyst til verka hans. Enn var eitt
sem olli vissri ömun á þessum
verkum, sem var að pólitisk
skrilmenni gerðu Nietzsche að
einhverskonar goði og spámanni
um nokkurn tima. Hann varö að
þola þaö að vera rangtúlkaður og
misskilinn af óvönduðum Dólitik-
usum, sem viluöu ekki fyrir sér
aðfalsaverk hans sér I hag.Um
þetta er einnig fjallaö i þessum
bindum.
Lionel Trilling: Speaking
of Literature and Society
— The Last Decade.
Essays and Reviews
1965-75.
Edited by Diana Trilling. Ox-
ford University Press 1982.
Diana Trilling hefur séö um út-
gáfu þessara tveggja binda og
skrifar formála fyrir þvi fyrra og
einnig eftirmála, þar sem hún
fjallar um höfundinn sem höfund
og mann. Trilling var af gyðinga-
ættum og hún rekur i eftirmálan-
um viss viðhorf til Gyðinga meðal
þeirra sem hann starfaöi meö við
bandariska skóla. Höfundur
fjallar um bókmenntir og sam-
félag i báðum bindunum og þó
einkum um bókmenntir i þvi
siðara, þar sem eru birtir rit-
dómar hans frá árunum 1965-75.
Trilling var freudisti og var
mótaöur af skoðun Freuds á
„viljanum”, en sú kenning á ekki
upp á pallborðið nú á dögum;
ekkja hans fjallar um þetta atriði
i inngangi og leitast við að skil-
greina heimsskoðun og stefnu
höfundarins i fremur knöppu
máli.
Hún skrifar, að Trilling hafi átt
erfitt meö að skrifa og að það hafi
oft tekiö hann langan tima og
mikla yfirlegu að setja saman
greinarstúfa, stillinn ber þessa
merki, hann hefur margskrifað
það, sem hann skrifaði, fágað þaö
og slipað, stundum um of, að
manni finnst. Hann er stundum
fulllangorður og setningarnar
konstrúeraöar. Trilling var einn
þeirra bandarikjamanna, sem
taldist til hinna frjálslyndu og
trúði á umbætur og fræöslu, gott
fordæmi byggt á skynsemi og
frjálsræði einstaklingsins. Skyn-
semi þeirra byggðist á þekkingu
þeirra á þvi sem þeir nefndu
raunveruleika og raunsæi. Þeim
hætti til aö sleppa undirheimum
og festinguna höfðu þeir afgreitt á
skynsamlegan hátt fyrir löngu.
Afleiðingarnar koma fram i
siðari greinum Trillings; hann
var farinn að sjá mýrarljós, þar
sem áður var bjartara.